İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ TEMEL İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ

İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI TEMEL İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ TEKNİK KONULAR

KİMYASAL RİSK ETMENLERİ

Amaç Katılımcılar, çalışanların işyerindeki sağlığını ve güvenliğini olumsuz etkileyen kimyasal risk etmenleri ile bu etmenlere karşı alınması gereken önlemler hakkında bilgi sahibi olacaklardır.

Öğrenim Hedefleri Bu sunumun sonunda katılımcılar; İşyerlerinde çalışanların sağlığını olumsuz etkileyen kimyasal risk etmenlerini sayar, Kimyasal risk etmenlerinin çalışanın vücuduna giriş yollarını açıklar, Kimyasal risk etmenlerinin toksik etkilerini ve hedef organlarını sayar, Çalışanların sağlığını etkileyen kimyasal grupları sıralar, Kimyasal risk etmenlerinden korunma yöntemlerini tanımlar.

Kimyasal Risk Etmenleri Kimyasallar günlük yaşantımızın bir parçası olup hemen her alanda yaygın olarak kullanılmaktadır. Günlük yaşantımızı kolaylaştıran kimyasalların pek çoğunun, kurallara uygun olarak kullanılmaması durumunda, hem kendi sağlığımız hem de çevremizin ciddi risk altında olacağını göz ardı etmemiz mümkün değildir. Genel olarak her yıl 1000 yeni kimyasalın piyasaya çıktığı ve küresel olarak da 100,000 kimyasalın kullanıldığı düşünülmektedir. Bu kimyasallar genellikle ticari ürünlerde karışım halinde bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde, bu şekilde 1 ila 2 milyon arasında çeşitli ticari ürün söz konusudur.

Tehlikeli Kimyasal Maddeler -1 Sağlık Alanındaki Tehlikeli Kimyasal Maddeler -1 Röntgen Atık Banyo Suları Röntgen Banyo Solüsyonu Boyama Kimyasalları Diş Ünitesi Kimyasalları Kartuş, Toner, Pil Çalışma alanımızda karşılaşabileceğimiz kimyasal maddeler nelerdir?

Tehlikeli Kimyasal Maddeler -2 Sağlık Alanındaki Tehlikeli Kimyasal Maddeler -2 Temizlik Malzemeleri (çamaşır suyu, korozifler vb.) Dezenfektanlar Haşere İlaçları Floresan, Akü (Jeneratör, UPS) Oksijen Tüpü Çalışma alanımızda karşılaşabileceğimiz kimyasal maddeler nelerdir?

Kimyasalların Vücuda Giriş Yolları -1 Solunum (nefesle almak) Emilme (absorpsiyon) (deri veya göz ile) Sindirim yolu (yeme, yutma) Plasenta aracılığı ile hamilelerden bebeğe transfer.

Kimyasalların Vücuda Giriş Yolları -2 Solunum yoluyla : Toz, Duman, Buhar, Gaz şeklindeki kimyasallar; Arsenik, Cıva, Kadmiyum, Demir, Çinko, Krom, Kurşun, Nikel solunum yoluyla vücuda girer. Böyle durumlarda yalnızca bu kimyasalları taşıyan / muhatap olan kimseler değil aynı zamanda işyerinde çalışan diğer işçiler de bu kimyasallara farklı kaynaklardan ulaşarak risk altında kalırlar.

Kimyasalların Vücuda Giriş Yolları -3 Emilme (absorpsiyon) yoluyla deri ve gözden: Sıvı formdaki kimyasallar, Islanan toz halindeki kimyasallar; Arsenik, Cıva, Kadmiyum, Demir, Çinko deri yoluyla vücuda girer. Derinin koruyucu dış tabakası, toluen, seyreltik yıkama sodası çözeltisi vs. gibi maddeler tarafından yumuşatılabilir. Bu durumda diğer kimyasal maddeler kan dolaşım sistemine çok daha kolayca girecektir (örneğin anilin, fenol, benzen vs.). Deriden emilme (absorbsiyon) yolu, solunum mekanizmasından sonra kimyasalların en fazla vücuda girdiği mekanizmadır.

Kimyasalların Vücuda Giriş Yolları -4 Sindirim yoluyla (yeme, yutma): Gaz, Toz, Buhar, Duman (sıvı veya katı olarak): Arsenik, Cıva, Kadmiyum, Demir, Çinko, Krom, Kurşun, Nikel sindirim yoluyla vücuda girer. Tehlikeli kimyasalların kullanıldığı işyerlerinde yeme, içme ve sigara kullanımının kesinlikle yasak olması gerekmektedir.

Kimyasalların Vücuda Giriş Yolları -5 Plasenta aracılığı ile: İlaçlar, pestisitler, toksik metaller ve mesleki kimyasallar gibi ksenobiyotikler, besinler ve endojen substratlarla beraber sirkülasyon sonucu plasentaya ulaşır. Plasenta, her ne kadar bariyer görevi görse de kurşun (Pb) ve kadmiyum (Cd) gibi toksik maddelere karşı fetüsü koruyamaz. Plasenta aracılığıyla kurşun taşınımı, fetal intoksikasyonun ana nedeni olabilir. Plasenta, anneden bebeğe halk diliyle eşiyle geçiş yoludur. Sert S. Kurşunun Plasentadaki Düzeylerine Anne Delta Aminolevünilikasit Dehidrataz Polimorfizminin Etkisi. Ulusal Disiplinlerarası Adli Bilimler AD. Yüksek Lisans tezi, Ankara, 2013. Baranowska H et al. Effects of the CDC2 gene on adaptive mutation in the yeast Saccharomyces cerevisiae. Curr Genet, 1995; 28(6):521-5

Kimyasalların Toksik Etkileri Vücuda alınan kimyasalın toksik etkisi; Miktarına, Süresine, Absorbsiyonuna, Dağılımına, Biotransformasyonuna, Atılım hızına bağlıdır. Absorbsiyon, sıvıların veya diğer maddelerin vücut dokularına alınma işlemidir.  Absorbsiyon terimi genellikle sindirim kanalından besinlerin (sindirilmiş yiyeceklerden) kan dolaşım sistemine ve lenf sistemine alınması (emilmesi) için kullanılmaktadır. Biotransformasyon: İlaçların enzimlerin etkisiyle vücutta kimyasal değişikliklere uğraması, ilaç metabolizması. Toksik madde, metabolit, epoksit, ilaç gibi ksenobiyotiklerin zararlı etkilerini enzim veya moleküller vasıtasıyla zararsız hale getirdikten sonra vücuttan atılmasını sağlayan mekanizmadır. Çoşkunses F. I. Kanserojen Kimyasal Maddeler ve İş Sağlığı ve Güvenliği, İSGÜM, Ankara, 2008.

Kimyasalların Hedef Organları Deri, Merkezi sinir sistemi, Kan dolaşım sistemi, Karaciğer, Böbrek, Akciğer, Kas ve kemik iliği en fazla hedef alınan organlardır.

Sağlık Sorunlarına Neden Olan Kimyasal Gruplar -1 Tozlar ve dumanlar; Tozdan kaynaklanan tehlike, tozun içerdiği maddeler ve tozu oluşturan parçacıkların büyüklüğüne bağlıdır. Parçacıkların boyutu ne kadar küçük olursa hava ile solunduğunda akciğerde o kadar derinlere nüfuz eder. Bu tür tozlar, uzun zaman boyunca akciğerde birikir ve pnömokonyozis olarak adlandırılan akciğer hastalığına neden olurlar. Silisyum kristalleri ve asbest içeren tozlar özellikle tehlikelidir. Pek çok cevher, beton, seramik ve diatomit, silisyum içeren kumu ve pek çok taş türünü bünyesinde barındırır. Bu maddelerin işlenmesi tozu oluşturur ve oluşan tozlarda akciğerde birikir. Bu olay, toz ile temasın kesilmesinden uzun yıllar sonra bile tedavisi olmayan akciğer hastalıklarına neden olabilir. Metal dumanlarına maruz kalmak vücuda zarar verebilir. “Metal fume fever” “Metal dumanı hastalığı” metal dumanı, genellikle çinko içeren duman solunduğunda ortaya çıkar. Genellikle bu rahatsızlık dumana maruz kalınan günün ertesi günü ortaya çıkar.

Sağlık Sorunlarına Neden Olan Kimyasal Gruplar -2 Gazlar; Basit boğucu gazlar : Karbondioksit (CO2), Metan (CH4), Etan (C2H6), Propan (C3H8), Bütan (C4H10), Hidrojen (H2), Azot (N2) Kimyasal boğucu gazlar : Karbonmonoksit (CO), Hidrojen sülfür (H2S), Hidrojen siyanür (HCN) vb. Gazların tahriş etme etkileri (Amonyak gibi) olabilir veya dolaşım sistemine girerek vücudun içinde hasara neden olabilir. Kükürt oksitleri, azot oksitleri, klor ve amonyak toksik gazlar olup aynı zamanda solunum sisteminde tahrişe neden olurlar. Bu gazlar endüstrilerde yaygın olarak kullanılır. Karbon monoksit zehirli, kokusuz, renksiz bir gaz olup, organik kökenli maddelerin tam yanmaması sonucunda oluşur. Kan dolaşım sistemine girebilir. Hidrojen siyanür gibi bazı gazlar deriden geçebilirler. Dursen M, Yasun B. Yeraltı Madenlerinde Bulunan Zararlı Gazlar ve Metan Drenajı, İSGÜM, ANKARA, 2012 TAŞYÜREK M. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönünden Gazlar, Çalışma Ortamı Dergisi, İSGÜM, 2002.

Sağlık Sorunlarına Neden Olan Kimyasal Gruplar -3 Çözücüler; Çözücülerin çoğu sıvı organik kimyasallardır. Bu maddeler özellikle yağ ve gres gibi suda çözünmeyen diğer maddeleri çözebilmeleri özelliklerinden dolayı sanayide kullanılmaktadır. Solunum yolu, organik çözücülerin vücuda girmesinde temel yol olmakla beraber, deri yolu ile de vücuda girmesi mümkündür. Kan dolaşım sistemine bir kez girdikten sonra beyin, karaciğer gibi organlara taşınabilirler. Oksijen tüpü ile çalışanlarda yağ, gres gibi temaslarda patlamaya sebep olabileceği vurgulanmalıdır.

Sağlık Sorunlarına Neden Olan Kimyasal Gruplar -4 Metaller -1; Metaller vücuda toz ve duman formunda (çark ve kaynak işleri) veya bazı durumlarda deriden girerler. Cıva; sıvı bir metal olup oda sıcaklığında kolayca buharlaşır ve böylece solunum yolu ile alınabilir. Cıva zehirlenmesinin sinir sistemi üzerine çok ciddi etkileri vardır. Kurşun; akü imalatı, cam sanayi, madencilik, kablo üretimi, ve matbaacılık sektöründe sıklıkla kullanılır. Kurşun zehirlenmesinin sinir sistemi üzerine çok ciddi etkileri vardır. Cıva pek çok pestisitde ve asit banyo sularında bulunabilir. Sulara ulaştığında balıklarda birikir. Çelik üretiminde korozyon önleyici kurşun içeren boyalar kullanılır. Bu durumda çeliğin üzerindeki kurşun örneğin gemi inşası sırasında yapılan kaynak sırasında açığa çıkar.

Sağlık Sorunlarına Neden Olan Kimyasal Gruplar -5 Metaller -2; Nikel; değişik alaşımlarda ve kaplama olarak bulunur. Nikel ve nikel bileşiklerinin insanlarda hassasiyeti artırdığı bilinmektedir. Krom; alerjik reaksiyonlara ve akciğer kanserine neden olabilirler. Hamilelik döneminde maruz kalınırsa sakat doğumlar olabilir. Arsenik; pestisitlerde ve renk verici maddelerde kullanılmaktadır. Kronik zehirlenmesi; solunum sisteminde tahriş, gözlerde yanma, veya deri problemleri ile başlar ve ardından sinir sisteminde tahribata yol açar. Arsenik ve bileşikleri kansere neden olabilir.

Sağlık Sorunlarına Neden Olan Kimyasal Gruplar -6 Pestisitler (Biositler – Canlı Kıran); Pestisitler her türlü zararlının ortadan kaldırılması veya kontrol edilmesinde kullanılmaktadır. Bunlar endüstride koruyucu olarak ve tarımda ise her türlü zararlı ile mücadelede kullanılmaktadır. Zehirlenmelere neden olmaktadır.

Etiket CLP Tüzüğü- Karışımlar da 1 Haziran 2015'ten itibaren CLP'ye uygun olarak sınıflandırılmalı, etiketlenmeli ve ambalajlanmalıdır. Raflarda yer alan ürünler için tanınan ek süre ise karışımlar için 1 Haziran 2017'ye kadardır. Tehlikeli Kimyasal Maddelerle Yapılan Çalışmalarda Maruziyet Risk Değerlendirmesi Ve Bir Uygulama Örneği- Çağla ÖKSÜZ İş Müfettişi Yardımcısı- İstanbul– 2014. Laboratuvar Güvenliği sitesi - www.laboratuvarguvenligi.com

Etiket PATLAYICI Özelliği: Ekzotermik olarak reaksiyona giren kimyasallardır. Ateşe yaklaştırıldıklarında patlayabilirler. Önlemi: Ateşten, ısıdan, darbeden, sürtünmeden uzak tutulmalıdır. ALEVLENİR SIVILAR Özelliği:Normal basınç ve 20 0C de alev alan katı, sıvı, gaz maddeler Önlemi :Alev alabilen maddeler, güneş ışığından, tüm ısı ve alev kaynaklarından uzak tutulmalıdır. OKSİTLEYİCİ SIVILAR Özelliği: Oksijen vererek yanmaya neden olan gazlardır. Önlemi: Yanıcı maddelerden uzak tutulmalıdır. Alev aldıktan sonra müdahale etmek zordur. BASINÇ ALTINDAKİ GAZLAR,SIKIŞTIRILMIŞ GAZLAR Özelliği: Bir haznede tutulan veya sıvılaştırılmış ya da sıvılaştırılmış ve soğutulmuş gazlardır. Önlemi: Güneş ışığı almayan, yangına dayanıklı bölümlerde boş ve dolular ayrı depolanmalıdır. CİLDİ TAHRİŞ EDİCİ, METAL AŞINDIRICI Özelliği: Canlı dokulara zarar verir. Önlemi: Gözleri, deriyi ve kıyafetleri korumak için özel önlem alınmalıdır. Buharları solunmamalı, aksi halde tıbbi yardım alınmalıdır. AKUT ZEHİRLİLİK Özelliği: Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiğinde sağlığa zarar verebilir, öldürücü olabilir. Önlemi: İnsan vücuduyla teması engellenmeli, aksi halde tıbbi yardım alınmalıdır. AKUT ZEHİRLİLİK CİLDİ TAHRİŞ EDİCİ Özelliği: Ağız, cilt ve solunum yoluyla maruz kalındığında oluşan olumsuz etkilerdir. Önlemi: İnsan vücuduyla teması engellenmelidir . Kuru ve iyi havalandırılmış ortamda saklanmalıdır KARSİNOJENİK Özelliği: Kanseri tetikleyen, oluşum sıklığını artıran madde ve karışımlardır. Önlemi: Temiz ve açıkça etiketlenmiş kaplarda depolanmalı, eğitimli kişiler kullanmalıdır. SUCUL ÇEVRE İÇİN ZARARLI Özelliği: Doğal dengenin değişmesi açısından ekolojik sisteme kısa ve uzun süre içinde zarar verebilir. Önlemi: Risk göz önüne alınarak bu tür maddelerin toprakla ve çevreyle teması engellenmelidir. OZON TABAKASI İÇİN ZARARLI Özelliği: Ozon tabakasının yapısı ve fonksiyonu için zararlılık oluştururlar. Önleme: Ozon tabakasına zarar veren kimyasal maddeleri içermeyen ozon dostu ürünler kullanılmalıdır. Kimyasalların Güvenli Depolanması Rehberi - ÇSGB İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü - İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı. (http://www.isgum.gov.tr/rsm/file/kimyasal%20depolama%20.pdf, Erişim tarihi: 8 Nisan 2017)

Kolay Alev Alabilen Maddeler “Sigara İçilmez” işareti depolandığı alanlarda gözle fark edilir bir yere asınız. Bir yangın söndürücüyü hazır durumda bekletiniz. Güvenli dolaplar içinde saklayınız. Buhar birikimini önlemek üzere yeterli havalandırma sağlayınız. Örn: Etil Alkol, Aseton, Sodyum, Asetilen Gözün yumuşak dokularında tahribatına neden olur. Ciddi göz hasarlarına yol açar.

Cildi Tahriş Edici Gözde ve ciltte tahrişe neden olur, Kapalı yerde uzun süre solumayın, Diğer ürünlerle birlikte kullanmayın. (Tehlikeli gazlar (klor gazı) açığa çıkabilir) Yutma ile ağızda ve boğazda yanıklar, şiddetli bulantı krampları, kusma, nefes almada sıklık , şoka yol açar. Şiddetli kas spazmı, koma yada ölüme yol açabilir. Örn: Çamaşır Suyu Gözün yumuşak dokularında tahribatına neden olur. Ciddi göz hasarlarına yol açar.

KİMYASALLARI BİRBİRLERİ İLE KARIŞTIRIP KULLANMAYIN !.. Porçöz Kireç Çözücü Deterjan Kimyasallar Çamaşır Suyu ÖLÜM KİMYASALLARI BİRBİRLERİ İLE KARIŞTIRIP KULLANMAYIN !..

Tehlike Anında !!! Laboratuvar Güvenliği sitesi - www.laboratuvarguvenligi.com

Teknik Korunma Kimyasal tehlike kaynağında önlenmeli, kullanımı azaltılmalı ve tehlikeli kimyasalların yayılmasını önlemek için teknik önlemler alınmalıdır. Örn: Kişisel Koruyucu Donanım

Tıbbi Korunma İşe giriş muayenesi, Periyodik muayene, Çalışanda periyodik olarak yaptığı işe uygun doku, kan ve vücut sıvılarında etken veya metabolit ölçümleri.

Tehlikeyi Kontrol Altına Almada Alınacak Teknik Önlemler Değiştirme (Substitution) Çalışma ortamının temiz ve düzenli olması İşyeri Güvenlik Komitesi (MGBF) Atık kontrolü

Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (MSDS) Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (Material Safety Data Sheet) pek çok ülkede tehlikeli ya da potansiyel anlamda tehlike taşıyan maddelerin güvenli kullanımları ile ilgili gerekli bilgileri sağlamak amacı ile kullanılmaktadır. Bu nedenle MSDS çalışma ortamındaki kimyasal tehlike riskleri kontrol altına etmek açısından önemli bir rol oynamaktadır. İşyerlerinde Material Safety Data Sheet (MSDS) Türkçe adıyla Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (MGBF)’nu düzenleme işinin İşyeri Güvenlik Komitesi’nin olduğu özellikle belirtilir.

Toplu korunma yöntemleri Havalandırma ve çeker ocaklar Aydınlatma Vücut ve göz duşları Yangın söndürme cihazları Atık toplama bidonları

Depolama İyi havalandırılmış ortamlarda ve kuru, ısı, açık alev ve gün ışığından uzak yerlerde depolanmalı, Korozif maddeler raflardan düşme tehlikesini en aza indirmek için tabana yakın yerlerde depolanmalı, Kaplar fiziksel hasarlardan korunarak kapalı ve dik konumda tutulmalı, Sızdırmaz kaplarda muhafaza edilmeli, Yangın söndürme tüpü bulundurulmalıdır. Yangın kaynakları bertaraf edilmeli, ortamda açık alev, direk güneş ışını maruziyeti engellenmelidir. Acil yardım ekipmanları (yangın söndürücüler vb.) kolay ulaşılabilir yerlerde ve kullanıma hazır tutulmalıdır. Depo alanları iyi havalandırılmalı, depolarda sabit ve uygun sıcaklık korunmalıdır. Raflar sabitlenmeli ve kenarları korunmalıdır. Kimyasallar raf kenarlarından çıkıntı yapmayacak şekilde yerleştirilmelidir. Korozif kimyasallar daha alçak raflarda tutulmalıdır.

Oksijen Tüpleri Ateşle yaklaşılmaz ve yakınında sigara içilmez. Sarsılmadan özel taşıyıcı ile taşınması ve gaz kaçağı olmamasına dikkat ediniz. Tüplerin üzerindeki ekipmanların (regülatör) çalışıp çalışmadığı kontrol ediniz. Yağlanmamalı ve yağlı elle tutmayınız. Radyatör, elektrik prizi vb. yerlerden uzak tutunuz. T.C. Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı - İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Basınçlı Gaz Tüpleri İle Güvenli Çalışma - Ankara-2013

Depolama -1 + Beraber Depolanabilir - Beraber Depolanamaz O Özel önlemler alınarak beraber depolanabilir. Kimyasalların Güvenli Depolanması Rehberi - ÇSGB İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü - İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı. (http://www.isgum.gov.tr/rsm/file/kimyasal%20depolama%20.pdf, Erişim tarihi: 8 Nisan 2017)

Depolama -2 İzmir Halk Sağlığı Laboratuvarı – Kimyasal Madde Depo Sorumlusu Gıda Müh. Harun AKKURT

Depolama -3 İzmir Halk Sağlığı Laboratuvarı – Kimyasal Madde Depo Sorumlusu Gıda Müh. Harun AKKURT

Depolama -4 İzmir Halk Sağlığı Laboratuvarı – Kimyasal Madde Depo Sorumlusu Gıda Müh. Harun AKKURT

Özet İşyerlerimizde karşılaştığımız kimyasal ajanlar nelerdir ve bunlardan nasıl korunuyoruz?... Katılımcıların iş yerlerindeki varsa kimyasal risk etmenlerinden birer örnek ve bunlardan korunma yöntemi sorularak konu özetlenir.

Katılımınız İçin Teşekkür Ederiz