5. Uluslararası Katılımlı Toprak ve Su Kaynakları Kongresi Kırklareli 12-15 Eylül 2017 TÜRKİYE’DEKİ ZEYTİN ÜRETİM BÖLGELERİNDE ÜRETİCİLERİN SULAMA VE TOPRAK İŞLEME UYGULAMALARI AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILARAK DEĞERLENDİRİLMESİ Muzaffer Kerem Savran¹, Murat Özaltaş¹, Mehmet Ulaş¹, Özgür Dursun¹, Özgecan Niyaz2 İletişim e-mail: muzafferkerem.savran@tarim.gov.tr ¹Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yetiştirme Tekniği ve Teknolojileri Bölümü, İzmir, Türkiye 2Onsekizmart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Çanakkale, Türkiye ÖZET Türkiye gerek coğrafi konumu ve iklimsel özellikleri ile gerekse ürünün anavatanı olması nedeni ile Dünyanın en önemli zeytin üreticisi ülkeleri arasındadır. Türkiye’de zeytincilik bazı önemli özellikler bakımından birbirinden farklı olan 6 zeytin üretim bölgesinde yapılmaktadır. Bu zeytin üretim bölgelerindeki tarımsal uygulamalarda; üretim amacı, coğrafi konum, iklim ve alışkanlıkların da etkisi ile bazı farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Ürüne ilişkin bazı parametrelerde ise bu farklılıklardan kaynaklanan değişimler gözlenmiştir. Özellikle verim, kalite ile hastalık ve zararlı yayılışı konularında değişimler tespit edilmiştir. Üretimin tarımsal mekanizasyona uygun olmayan dağlık arazilerde yapıldığı bölgelerde önemli bulgular elde edilmiştir. Bu çalışma 2014 ile 2016 yılları arasında gerçekleştirilen “Türkiye Zeytincilik Sektör Raporu Projesi” kapsamında sahadan toplanan verilerin değerlendirilmesi sonucunda hazırlanmıştır. Tüm üretim bölgelerinde üreticiler ile yüz yüze yapılan görüşmeler sonucunda zeytinlik sahalardaki toprak işleme ve sulama miktarları ile sulama şekilleri hakkında veriler toplanarak değerlendirilmiştir. Sulama ve toprak işlemenin yoğun olarak yapılan yerler ile bunun mümkün olmadığı ya da çiftçiler tarafından tercih edilmediği yerlerde üretim amaçlarının net şekilde ortaya konarak yeniden gözden geçirilmesi Türkiye zeytinciliğinin geleceği açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye’deki zeytin üreticileri gene olarak küçük işletme yapısına sahip dar alanlarda üretim yapan çiftçilerden oluşmaktadır. Üreticileri sahip oldukları zeytin ağacı sayısı bakımından gruplara ayırarak değerlendirdiğimizde, ağaç sayısı ile toprak işleme sayısı arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir (Çizelge 3). Çizelge 3. Üreticilerin işletme gruplarına göre toprak işleme sayısı 1 Çizelge 4. Üreticilerin sulama yapma durumu GİRİŞ Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) 2016 yılı verilerine göre, Dünya’da 26 ülkede ekonomik anlamda zeytin üretimi yapılmaktadır. 10 milyon hektar olan dünya zeytin üretim alanlarının yaklaşık %70’i Akdeniz Bölgesi’nde yer almaktadır (FAO 2017). Yaklaşık 3.044 bin ton olan Dünya zeytinyağı üretiminin büyük bölümü, 6 tipik Akdeniz ülkesinde yoğunlaşmıştır. Uluslararası Zeytin Konseyi’nin (IOC) 2016 yılı verilerine göre, toplam üretimin %41’i İspanya, %13,1’i İtalya, %9,8’i Yunanistan, %6,9’u Tunus %6,1’i Suriye ve %5,8’i Türkiye tarafından sağlanmaktadır. Türkiye, yıllık ortalama 160 bin tonu aşan zeytinyağı üretimi ile üretici ülkeler arasında yıldan yıla değişmekle birlikte 4. ile 6. sıralar arasında yer almaktadır (IOC 2017). Türkiye uygun ekolojik koşulları nedeniyle zeytin ve zeytinyağı üretiminde önemli bir potansiyele sahiptir. Verilen desteklerin de etkisiyle son yıllarda zeytin tarımına ayrılan alanlarda önemli bir artış ortaya çıkmıştır (Savran ve Demirbaş 2012). Zeytin yeterli sulama ve toprak işlemeye olumlu yanıt veren bir bitkidir. Su noksanlığı yaşanan dönemlerde yapılan sulama uygulamaları verimi ve kaliteyi arttırmaktadır. Bunun yanında yabancı ot kontrolü ve toprağın havalandırılması amacıyla yapılan toprak işleme uygulamaları da verimi arttırması yanında hasadı da kolaylaştırmaktadır (Lopez Villalta ve Munoz-Cobo 1997). Çalışmanın materyalini 2014 ile 2016 yılları arasında gerçekleştirilen “Türkiye Zeytincilik Sektör Raporu Projesi” kapsamında sahadan toplanan veriler oluşturmaktadır. Tüm üretim bölgelerinde üreticiler ile yüz yüze yapılan görüşmeler sonucunda zeytinlik sahalardaki toprak işleme ve sulama miktarları ile sulama şekilleri hakkında veriler toplanarak değerlendirilmiştir. Buna göre üretim bölgeleri ve üretim amacına göre tespit edilen bazı farklılıklar ortaya konmuştur. Sulama, modern zeytinciliğin en önemli unsurlarındandır. İklim koşullarının ve toprak yapısının yeterli suyu sağlayamadığı durumlarda ilave su verilmesi özellikle bazı dönemlerde hayati önem taşımaktadır. Türkiye’de zeytin çiftçilerinin sulama yapma durumları çizelge 4’de gösterilmiştir. Türkiye’deki zeytin üreticilerinin yaklaşık %45’i sulama yapmaktadır. Sulama yapma durumu açısından işletme büyüklükleri dikkate alındığında gruplar arasında istatistiksel manada anlamlı bir farklılık yoktur (Çizelge 4). Özellikle havanın kurak ve yağışların yetersiz olduğu bölgeler ile sofralık zeytin üretiminin yoğun olduğu bölgelerde sulama yapma eğiliminin daha yüksek olduğu görülmektedir (Şekil 3). Bunun yanında yeni tesislerin fazla olduğu ve zeytincilik açısından yeni olan bölgelerdeki yüksek sulama oranını, bu sahalarda tarımsal uygulamaların daha modern yapılması ile açıklamak mümkündür. İşletmelerde zeytin ağaçlarının sulama sistemi, o işletmenin girdi maliyetlerine etki edebilecek önemli bir faktördür. İncelenen işletmelerde zeytin ağaçlarının sulama sistemleri çizelge 5’de gösterilmiştir. BULGULAR ve TARTIŞMA Zeytin; sofralık zeytin ve zeytinyağına işlenebilen iki ana ürünün hammaddesidir. Türkiye’de zeytin üretim bölgeleri ürünün üretilme amaçlarına, alt yapı olanaklarına, ekolojik ve topografik farklılıklara göre belirlenebilmektedir. Zeytincilik Araştırma Enstitüsü uzmanları tarafından 2016 yılında Türkiye Tarım Havzaları da dikkate alınarak “Türkiye’de zeytin üretim bölgeleri” haritalanmıştır. Bazı önemli özellikler bakımından birbirinden farklı olan bu yerler; Marmara Üretim Bölgesi, Körfez Üretim Bölgesi, Gediz Üretim Bölgesi, Güney Ege Üretim Bölgesi, Kıyı ve Doğu Akdeniz Üretim Bölgesi ile Doğu Karadeniz Üretim Bölgesi olarak adlandırılmış 6 zeytin üretim bölgesinden ibarettir (Şekil 1). Bu zeytin üretim bölgelerindeki tarımsal uygulamalarda; üretim amacı, coğrafi konum, iklim ve alışkanlıkların da etkisi ile bazı farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Çizelge 5. Zeytin ağaçlarının sulama sistemleri Şekil 3. Türkiye zeytin alanlarında sulama sıklığı dağılımı (2014-2015) Türkiye’de sulama yapan zeytin üreticilerinin yaklaşık %63’ü damla sulama sistemi kullanmaktadır. Sulama yapma durumu açısından işletme büyüklükleri dikkate alındığında gruplar arasında istatistiksel manada anlamlı bir farklılık yoktur (Çizelge 5). - Şekil 1. Türkiye zeytin üretim bölgeleri (Özaltaş ve ark. 2016) Çizelge 1. İşletme büyüklüklerine göre yıllık toprak işleme sayıları Çizelge 6. Zeytin ağaçlarının bölgelere göre sulama verileri Zeytin tarımında toprak işleme, özellikle toprağın havalandırılması ve yabancı otlarla mücadele amaçlarıyla yapılmaktadır. Özellikle bilinçsiz ve gereğinden fazla yapılan toprak işleme, bitkinin yüzeysel köklerine zarar vermekte, topraktaki nemin kaybolmasına neden olmakta ayrıca toprak yapısının da bozulmasına neden olabilmektedir. Zeytin üreticileri işletme büyüklüklerine göre gruplandırıldığında gruplar arasında yıllık toprak işleme sayıları açısından istatistiki manada anlamlı farklar bulunduğu görülmektedir. Buna göre; işletme büyüklüğü arttıkça toprak işleme sayıları da artmaktadır. Türkiye’de zeytin üreticilerinin yıllık ortalama toprak işleme sayıları 2,75’dir (Çizelge 1). Çizelge 2. Üreticilerin üretim bölgelerine göre toprak işleme sayısı Üreticilerinin büyük bölümü toprak işleme yapmakla birlikte, en yoğun toprak işleme yapılan alanlar Gediz Üretim Bölgesi ile Kıyı ve Doğu Akdeniz Üretim Bölgesinde bulunmaktadır (Çizelge 2). Yeni tesislerin fazla olduğu ve zeytincilik açısından yeni olan bölgelerdeki yüksek toprak işleme oranını, bu sahalarda tarımsal uygulamaların daha yoğun yapıldığı ve buna bağlı olarak da toprak işleme sayısının da fazla olduğunun belirlenmesi ile açıklamak mümkündür. Üretim bölgeleri dikkate alındığında; işletmelerde sulama alışkanlığının Kıyı ve Doğu Akdeniz Üretim Bölgesi ile Marmara Üretim Bölgesinde daha yoğun olduğu görülmüştür. Damla sulama sistemleri kullanımının ise Gediz Üretim Bölgesinde daha yoğun olduğu görülmektedir. Sulama yapma bakımından üretim bölgeleri arasında istatistiksel manada anlamlı bir farklılık olmamasına karşın sulama sistemleri bakımından anlamlı farklılıklar bulunmaktadır (Çizelge 6). SONUÇ Zeytin yetiştiriciliğinde toprak işleme ve sulama üzerinde durulması gereken en önemli tarımsal uygulamalardandır. Gerek verim ve kalitenin arttırılmasındaki etkisi gerekse üretim maliyetleri açısından doğru değerlendirilip uygulama şeklinin ve sayısının modern teknikler ile hesaplanması ve uygulamaya aktarılması gerekmektedir.Türkiye’deki zeytinlik alanlarda yılda ortalama 2,8 defa toprak işleme yapılmaktadır. Bu sayı normal gibi görünse de hiç toprak işleme yapılmayan yerler çıkarıldığında aşırı işleme yapıldığı ve bunun önemli kayıplara neden olduğu gözlenmiştir. Zeytin yetiştiriciliğinde toprak işleme zaruri haller dışında önerilmez ve zaruri olduğu durumlarda da yüzeysel işlemeler yapılması daha olumlu sonuçlar vermektedir. Zeytinin suya ihtiyaç duyduğu kurak aylarda sulama yapmak verim ve kaliteyi arttırması yanında yeni tesis edilen zeytinlik sahalardaki fidanların da kurumamasında hayati önem taşımaktadır. Türkiye’deki zeytinlik alanların %44,9’su sulanmaktadır. Bu oran üretimde Dünya 2.’liğini hedefleyen Türkiye için yetersizdir. Sulanamayan zeytinliklerdeki sorunlar çözülerek kısıtlı imkanlarda dahi zamanında sulama imkanı veren tesisler yapılmalıdır. Sulanan zeytinliklerin %63,2’si damla sulama sistemi ile sulanmaktadır. Bu oran iyi fakat geliştirilebilir seviyededir. Damla sulama ile önemli ölçüde ekonomi sağlanmasının yanında pek çok açıdan da avantajlıdır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın son yıllarda uygulamaya koyduğu desteklemeler ile önemli yol kat edilmiştir. Taşrada çalışan personelin tarımsal uygulamalar konusunda da günün gerektirdiği şekilde hizmet içi eğitimlere tabi tutulması ve üreticilere daha yararlı olması için gerekli çalışmaların da hız kazanması gerekmektedir. Kısıtlı kaynakların verimli ve ucuza kullanılması ile alakalı ar-ge faaliyetleri arttırılmalı, bu alana ayrılan bütçeler güncellenmelidir. Tarımsal danışmanlık sistemi kağıt üzerinde kalmamalı ve üreticiye yarar sağlayan bir dönüşüme girmelidir. Özellikle zeytincilik dışındaki diğer tarımsal faaliyetlerde yoğun toprak işleme yapılan Bursa, Manisa ve Gaziantep illerinde zeytinlik alanlarda da toprak işleme sayısının fazla olduğu gözlemlenmiştir (Şekil 2). Bunun yanı sıra her ne kadar zeytin yetiştiriciliğinde önerilmese de ara ziraatı yapılan bölgelerdeki toprak işleme sayılarının fazla olduğu görülmüştür. Toprak işlemenin daha az olduğu bölgeler, mekanizasyonun mümkün olmadığı dağlık bölgeler ile yabancı ot miktarının az olduğu kurak alanlar olarak görülmüştür. KAYNAKÇA FAO, (2017). Statistical database. http://faostat.fao.org/, Erişim Tarihi: 14.06.2017. IOC, (2017). Inter National Olive Council, Survey & Assessment Division. www.internatonaloliveoil.org/, Erişim Tarihi: 14.06.2017. LOPEZ VILLALTA, L.C. ve MUNOZ-COBO, M.G. (1997). “Yetiştirme Teknikleri”, Dünya Zeytin Ansiklopedisi, Uluslararası Zeytinyağı Konseyi, 1.Basım, Barselona, s.153-173. ÖZALTAŞ, M., SAVRAN, M.K., ULAŞ, M., KAPTAN, S. ve KÖKTÜRK, H., 2016. Türkiye Zeytincilik Sektör Raporu, ISBN: 978-605-9175-57-9, ss. 301. SAVRAN, M.K. ve DEMİRBAŞ, N., (2012). Türk Zeytinyağı Sektöründe Kalite Sorununun SWOT Analiziyle Değerlendirilmesi (Zeytin Bilimi Dergisi, 2012, Cilt:3, (Sayı:1), 11-18 s.). Şekil 2. Türkiye zeytin alanlarında toprak işleme sayısı dağılımı (2014-2015)