HUKUK BAŞLANGICI 10 PROF.DR.ABDULLAH DEMİR

Hukuki İşlemlerin Geçersizliği Hukuki işlemlerin tanımı ve unsurları, türleri, ehliyet hükümleri ve şekil şartlarında bir eksiklik bulunması halinde o hukuki işlemin sakatlığı ya da geçersizliği söz konusudur Hukuki işlemin gerekli unsurlarındaki bu eksiklik ve sakatlıklar, derecesine göre, "yokluk", "butlan", "iptal kabiliyeti", "noksanlık" ve "kısmi hükümsüzlük" olarak sıralanır

1. Yokluk:Sözleşmenin zorunlu (ve vazgeçilmez) kurucu unsuru sayılan karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarının bulunmaması halinde, sözleşmenin varlığından söz edilemez. Evlendirme memurunun varlığı, evlenme işleminin kurucu unsuru sayılır. Bir sözleşmenin yokluğu (keenlemyekün olması/inexistance) her zaman ilgili herkes tarafından ileri sürülebilir. Açılmış bir davada taraflarca ileri sürülmemiş olsa da hakim kendiliğinden (re'sen) yokluk durumunu dikkate almak zorundadır.

2. Butlan (Kesin Geçersizlik-Mutlak butlan):Sözleşmenin kurucu unsurları mevcut olduğu ve sözleşme kurulduğu halde, sözleşmenin geçerlilik şartlarından kamu düzenini ilgilendirecek önemde bulunanların gerçekleşmemesi halinde sözleşme "batıl" (kesin geçersiz) sayılır. Butlan sebepleri: a. Ehliyetsizlik b. Geçerlilik şekline uyulmaması c. Muvazaa ç. Hukuka aykırılık d. Ahlaka aykırılık e. İmkansızlık

Bu sebeplerden birinin varlığı durumunda, sözleşmenin butlanına yani, baştan itibaren hiç bir hukuki sonuç doğurmayacağına hükmedilir Belli bir süre geçmesiyle veya sonradan butlan sebebinin ortadan kalkmasıyla ya da sözleşme edimlerinin ifa edilmesi ile, batıl bir sözleşme geçerli hale getirilemez. Batıl hukuki işleme geçerlilik kazandırmak isteyen taraflar, onu kanuni şartlara uygun olarak yeniden yapmak zorundadırlar

Bir sözleşmenin batıl olduğunu sadece taraflar değil, menfaati olan üçüncü kişiler de ileri sürebilirler. Hatta hiç kimse ileri sürmemiş olsa da hakim kendiliğinden sözleşmenin butlanını dikkate almak durumundadır Batıl hukuki işlemlerde kusurlu olan (mesela, sözleşme konusunun imkansızlığını veya emredici şekil kuralına aykırılığını bilerek sözleşme yapan) taraf, kusursuz olan karşı tarafın menfi zararını, yani sözleşmeyi geçerli zannetmesinden doğan zararını ödemekle yükümlüdür

Hukuki işlemin tahvili (dönüştürülmesi): Kanuni şartlara uymadığından batıl sayılan bir hukuki işlem, benzer sonuçları doğuran bir hukuki işlemin geçerlilik şartlarına sahipse ve taraflar yaptıkları işlemin batıl olduğunu bilselerdi, onun yerine diğer işlemi yapmak isteyecekleri farz edilebilirse, geçerli olan işlemin batıl hukuki işlemin yerini alacağı kabul edilmektedir. Örnek: Taşınmaz satım sözleşmeleri ancak tapu memuru önünde yapılabildiğinden noterde yapılan taşınmaz satış sözleşmeleri batıldır. Fakat noterlikçe yapılmış bu sözleşmeler, benzer sonuçları doğuran "taşınmaz satış vaadi sözleşmesi"nin geçerlilik şartlarına sahip olduğundan, noterlikçe yapılan satış sözleşmesi, satış vaadi sözleşmesine dönüştürülür

3. Fesih Kabiliyeti (İptal Edilebilirlik-Nisbi butlan):İptal, hukuken korunmuş özel menfaatleri ihlal eden bir işlemin, işlemle haksızlığa uğrayan kişinin başvurması üzerine, mahkemece bozularak ortadan kaldırılmasıdır Bu tür hukuki işlemler, kendiliğinden geçersiz olmayıp, kanunda öngörülen şartlarla geçerli hale getirilebilen (düzelebilir hükümsüzlük) ya da geçerli iken geçersiz hale dönüştürülen (bozulabilir geçerlilik) sakatlıklara maruzdur

a. Düzelebilir hükümsüzlük: Kanunda öngörülen süre içinde hak sahibi hakkını kullanmazsa, ya da hakkından feragat ederek sakat sözleşmeye icazet verirse, sözleşme geçerli hale gelir. Örnek, hata (yanılma), hile (aldatma) ve ikrah (korkutma) gibi irade fesadı hallerinde, iradesi sakatlanan taraf, hata ve hileyi öğrenmeden ve ikrahın etkisinden kurtulmadan itibaren 1 yıl içinde sözleşmeyi feshederse, sözleşme yapıldığı tarihten itibaren ortadan kalkar

İrade fesadı ile sakatlanmış bir sözleşme, icazet verilmesi veya fesih için tanınan bir yıllık sürenin geçmesi ile taraflar için geçerli ve bağlayıcı hale gelir. Fesih beyanının geçerliliği hiç bir şekle bağlı değildir. Beyan karşı tarafa ulaştığı andan itibaren sonuçlarını meydana getirir. Fesih beyanı dolaylı şekilde de yapılabilir. Örnek olarak, sözleşme ile verdiğini geri isteyen ya da aldığını iade eden kimse sözleşmeyi feshetmiş demektir.

b. Bozulabilir geçerlilik: Geçerlilik şartlarının eksikliğine rağmen, sözleşme baştan itibaren hüküm doğurur. Fakat hak sahibinin iptal hakkını kullanması ile, sözleşme geriye etkili olarak geçersiz hale getirilebilir Örnek: gabin halinde yapılan sözleşme baştan itibaren geçerlidir. Bozucu yenilik doğuran bir fesih beyanı ile sözleşme geçmişe etkili olarak geçersizleştirilir Zarar gören bu hakkını, düşüncesizlik veya deneyimsizliğini öğrendiği; zor durumda kalmada ise, bu durumun ortadan kalktığı tarihten başlayarak 1 yıl ve her hâlde sözleşmenin kurulduğu tarihten başlayarak 5 yıl içinde kullanabilir

4. Askıda Etkisizlik (Noksanlık): Kurucu unsurları ile birlikte kurulmuş bir sözleşmenin hüküm ifade etmesi için bir veya bir kaç unsurla tamamlanması gerekiyorsa, bu askıda sözleşme "noksanlık"la sakat ve “askıda etkisiz” sayılır. Eksik olan unsur (kanunî şart) tamamlanınca, kural olarak "askıda etkisiz" işlem baştan beri geçerli ve etkili sayılır Örnek: Küçük veya kısıtlıların, kanuni temsilcilerinin izni ile yapabilecekleri hukuki işlemlerde kanuni temsilcinin icazet vermesi (tamamlayıcı unsur) ile sözleşme tamamlanır ve hüküm ifade eder.

5. Kısmi Butlan: Bir sözleşmedeki sakatlığın sözleşmenin bir kısmı ile ilgili olması halinde, sözleşmenin bütünü değil, sadece o kısmi batıl (geçersiz) sayılır BK.m.27/II'ye göre, sözleşme şartlarından bir kısmının batıl olması, sözleşmeyi iptal etmeyip sadece şartın geçersizliğine yol açar. Fakat bu geçersiz şartlar olmaksızın sözleşmenin yapılmayacağı kabul edildiği taktirde, sözleşme bütünüyle geçersiz sayılacaktır

Burada sözleşmenin niteliğine bakmak, sözleşme metnini (hükmünü) yorumlamak ve batıl hükmün sözleşme bütününü ne ölçüde etkilediğini ve anlamsız kıldığını belirlemek gerekecektir Kısmi butlana hükmedilmesi halinde, sözleşmenin batıl sayılan kısmı (hükmü, maddesi) tamamen geçersiz sayılıp sözleşme kapsamından çıkarılmamakta, kanuni sınıra indirilerek sözleşme içinde korunmaktadır. Örnek: Sözleşmede yer verilen faiz oranının, emredici hukuk kuralı ile belirlenen miktarın üzerinde olması durumunda, faiz kaydının kanuni sınırı aşan kısmının geçersiz sayılıp, sözleşmenin kanuni faiz sınırında (oranında) geçerli sayılması gibi.

HAKLARIN KAZANILMASI 1. Aslen Kazanma: Bir hakkın doğrudan doğruya, ilk elden, bir başkasının aracılığı olmadan elde edilmesine "aslen kazanma" denir. Ormanda avlanan veya denizde balık tutanın av üzerindeki mülkiyet hakkı Aslen kazanma, ya bir hukuki olay ya da hukuki bir fiil ile olur. Sahipsiz bir menkul malın elde edilmesi (ihraz) veya sahipsiz bir taşınmaz mala sahip olunması (işgal) gibi

İyi niyetli bir kimse, başkasına ait olduğunu bilmediği bir şeyi işleyerek, onu daha değerli bir esere dönüştürmüşse (işleme/hukuki tağyir), o şeyin sahibi olabilir (MK.m.775). İki kişiye ait malların karışma ve birleşmesi halleri de aslen kazanma örnekleridir

2. Devren Kazanma: Bir hakkın bir başkası aracılığıyla elde edilmesidir. Örnek: Balıkçının tuttuğu balığı, bir başkasına satıp mülkiyeti ona geçirmesi halinde, alıcı balığın mülkiyetini devren kazanmış (iktisap etmiş) olur. Devren kazanmada, hakkı devreden o hakka hangi haliyle (ne durumda ve ne ölçüde) sahipse, devralan da aynı ölçüde hakka sahip olur.

Bir kimsenin sahip olduğu malvarlığı bütününün bir parçasını bir başkasına devretmesine "cüz'i intikal", devralana da "cüz'i halef" diyoruz. Bir kimsenin sahip olduğu malvarlığını aktifi (hakları) ve pasifi (borçları) ile bir bütün olarak bir başka kişiye devretmesine "külli intikal", devralana da "külli halef" diyoruz. Bu durumun en tipik örneğine miras olayında rastlanır. Zira, ölüm ile birlikte, ölenin tüm malvarlığı (tereke), hakları ve borçları ile birlikte mirasçılara intikal eder.

3. Tesisen Kazanma: Kişinin sahip olduğu hakkı devretmeyip, sadece bu hakka dayanarak bir başkasına yeni bir hak sağlaması durumunda, bu hakkın "tesisen" kazanılmış olmasından söz edilir. Tüm sınırlı ayni hakların tanınması böyledir. Örnek, (A)'nın, komşusu (B)'ye, kendi mülkiyetinde bulunan tarlasından geçerek (umumi) yola çıkması için geçit irtifakı vermesi ve bu hakkın (B) lehine tapuya kaydedilmesi gibi

HAKLARIN KAYBEDİLMESİ: Yeni hak sahibi bir hakkı devren elde ederken, eski hak sahibi açısından hakkın kaybı söz konusudur. Buna "nisbi kayıp" diyoruz. Eğer bir hukuki olay, hukuki fiil, veya hukuki işlem sonucu bir hak, tamamen ortadan kalkıyorsa, buna "mutlak kayıp" denir. Örnek: Bir borcun sona ermesi, o borca ilişkin alacak hakkının kaybı demektir.

Bir malın yanma gibi bir sebeple telef olması, kamulaştırma yoluyla özel mülkiyet konusu olmaktan çıkması, ya da sahibinin menkul malını terk etmesi veya alacak hakkını ibra etmesi yoluyla hakkından feragat etmesi (vazgeçmesi) ile de hak sona erer. Ayrıca hak sahibinin ölümü, onun kişiliğine bağlı haklarını sona erdirdiği gibi; süreye bağlı haklarda zamanın geçmesi (hak düşürücü süre) de hakların mutlak kaybına yol açan bir sebeptir. Örnek: İntifa hakkı, sahibinin ömrü ile sınırlı kişiye bağlı bir hak olarak, ölümle sona erer. Yine, velayet hakkına sahip anne baba, kusurları sebebiyle velayetleri kaldırılmadıkça, çocuğun mallarını kullanabilirler