AVRUPA’NIN DÖNÜŞÜMÜ ve AVRUPA UYUMU’NUN SONU (1871-1908) YRD. DOÇ. DR. ARİF BEHİÇ ÖZCAN

İÇERİK Avrupa’nın Genel Görünümü Avrupa’da Bloklaşmaya Giden Yol Üçlü İttifak’ın Kurulması Üçlü İtilaf’ın Kurulması Sömürgecilik ve Emperyalizm Emperyalist Dalga ve Avrupa Dışı Dünya Afrika Çin Japonya Hindistan Amerika Kıtasındaki Gelişmeler

Avrupa’nın Genel Görünümü Batı Avrupa devletleri, Avrupa-dışı alanlar üzerinde etkinliklerini artırdılar. Milliyetçiliğin güçlenmesi sonucu ulus-devletlerin sayısı arttı. Serbest ticaret ise siyasi sınırların dışına taşarak uluslararası bir nitelik aldı. Ulusal bilinç, Avrupa’da ortaya çıkan kimlik boşluğunu dolduran temel ideoloji haline geldi. Okuryazarlığın ve iletişim imkanlarının artmasıyla toplumsal dönüşüm yaşandı. Ulusal kimliğin gelişmesi için başta eğitim olmak üzere bütün etkili mekanizmalar devreye sokuldu. Uluslararası muhafazakâr müdahalecilik, imparatorlukların ömrünü uzattı.

Avrupa’nın Genel Görünümü Avrupa için esas gerilim kaynağı, kıtanın doğusundaki milliyetçiliğin yükselişiydi. Bunun en açık örneği ise Osmanlı egemenliğindeki Balkanlar’dı. Bu nedenle Avrupa için potansiyel kriz kaynağı “Şark Meselesi” idi. Avrupa Uyumu’nun temel ilkelerinden biri olan sınırların değişmezliği ilkesi Osmanlı toprakları söz konusu olduğunda görmezden gelinebiliyordu (1877-78 sonrası düzenlemeler). Balkanlardaki milliyetçilik artık bastırılmamaya, kışkırtılmaya başlanınca büyük bir savaş kaçınılmaz olacaktır. Savaş öncesi bloklaşma süreci, bu olgudan etkilenmiştir.

Avrupa’nın Genel Görünümü Avrupalı güçler, kendi toplumlarında kısıtlı ve sınırlı da olsa siyasal ve sosyal hakları genişletme yolunu seçtiler. Bu düzenlemeler, devrimci fikirlerin taban bulmasını zorlaştırdı. Rejim güvenliği için polisiye yöntem ve imkânları çok daha etkili bir biçimde kullandılar. Böylece istikrarsızlık engellenmiş, sistemik bir kriz hatta savaş bile önlenmiştir. 1871-1914 döneminin gelişmeleriyle, Avrupa’nın merkez olduğu üç uygarlık ve uluslararası ilişkiler alanı ortaya çıktı: BATI AVRUPA ve KUZEY AMERİKA DOĞU AVRUPA ve LATİN AMERİKA ASYA VE AFRİKA

Avrupa’da Bloklaşma 19. yüzyılın son on yılına kadar, Avrupa sistemi kesin bloklaşmalara sahne olmamıştır. Değişen şartlar ve dengeler devletlerin çıkarlarının uyumlulaştırılmasını imkânsız hale getirdiğinde ise, bloklaşma ve sonrasında I. Dünya Savaşı’na giden süreç yaşanmıştır. 1871’den I. Dünya Savaşı’nın çıktığı 1914’e kadar Avrupa’nın hiç değişmeyen unsuru, Almanya-Fransa düşmanlığıdır. Statükocu Bismarck, Fransa’nın 1870 yılındaki Sedan Savaşı yenilgisinin ve ağır barış şartlarının intikamını alacağını düşünerek, bu ülkeyi yalnızlaştırmaya gayret edecektir. Savaş öncesi bloklaşma esasen Bismarck’ın eseridir.

Avrupa’da Bloklaşma OTTO VON BISMARCK 1815-1898

Avrupa’da Bloklaşma Bismarck’ın dış politikasının temeli; Almanya’yı Fransa ve Rusya ile girişeceği iki cepheli savaş durumundan uzak tutmaktır.

Avrupa’da Bloklaşma 1872 / I. Üç İmparator Ligi (Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya) Avrupa’daki statüko kabul ediliyordu. Barış tehlikeye düşerse taraflar görüşmelerde bulunacaklardı. Balkanlar’da çıkacak herhangi bir güçlük beraber çözülecekti. İhtilalci ayaklanmalara karşı ortak tutum alınacaktı. Taraflar başka bir devletle ittifak yapmayacaklardı. Ancak, bu düzenleme Avusturya-Macaristan ile Rusya arasındaki halkanın zayıflığından dolayı uzun ömürlü olamazdı. Nitekim 1875 yılında başlayan Balkan bunalımı sırasında Avusturya-Macaristan ile Rusya arasındaki çekişme yüzünden I. Üç İmparator Ligi dağılmıştır.

Avrupa’da Bloklaşma 1879 / Almanya ve Avusturya-Macaristan İttifakı Taraflardan birine Rusya saldırırsa, öteki taraf saldırıya uğrayan ülkeye yardım edecekti. Ancak, taraflardan biri Rusya’dan başka bir devletin (burada Fransa kastedilmekteydi) saldırısına uğrarsa öteki taraf yansız politika izleyecekti. Rusya bu saldırgan ülkeye yardım ettiği takdir de ise öteki taraf müttefikine yardım edecekti. Bismarck, hiç olmazsa Avusturya-Macaristan’ı böylece kendisine müttefik olarak bağlamış oldu.

Avrupa’da Bloklaşma

Avrupa’da Bloklaşma 1881 / II. Üç İmparatorlar Ligi (Almanya, Avusturya-Mac., Rusya) Taraflardan biri başka bir devletle savaşırsa, öteki ikisi yansız kalacaktı. Taraflar, Avusturya-Macaristan’ın Berlin Antlaşması ile Bosna-Hersek’te kazanmış olduğu haklara saygı göstereceklerdi. Boğazların kapalılığına saygı gösterilecekti ve Osmanlı Devleti’nin başka bir devlete Boğazlar’da üs vermesi önlenecekti. Burada Bismarck’ın Rusya’yı dışarıda bırakmanın maliyetine katlanmak istemediği görülmüştür.

Avrupa’da Bloklaşma 1887/ Üçlü İttifak (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya) Bismarck, Afrika’da sömürgecilik peşinde olan ve bu amaçla Almanya gibi büyük bir devletin dostluğunu kazanmaya çalışan İtalya’yı da yanına almıştır. Taraflar birbirlerine karşı olan ittifaklara girmeyeceklerdi. Tahrik edilmediği hâlde Fransa İtalya’ya saldırırsa, öteki iki müttefiki İtalya’ya yardım edeceklerdi. Taraflardan biri kendi tahriki olmaksızın iki veya daha fazla devletin saldırısına uğrarsa bütün müttefikler savaşa katılacaklardı. İngiltere sömürgelerle meşgul olduğundan, Fransa tamamen yalnızlaştırılmış görünmektedir.

Avrupa’da Bloklaşma

Avrupa’da Bloklaşma 1887 / Almanya - Rusya Güvence Antlaşması Antlaşma, taraflardan biri üçüncü bir devletle savaşa girerse, öteki tarafın yansız kalmasını; taraflardan birinin Fransa veya Avusturya- Macaristan’la yapacakları savaşta bu hükümlerin işlememesini öngörüyordu. 1879 Almanya ve Avusturya-Macaristan İttifak Antlaşması ile çelişen bir antlaşmadır. Bu nedenle çok eleştiri almış bir antlaşmadır. Almanya, 1890’da bu Güvence Antlaşması’nı yenilemeyecek ve böylece karşı bloğun oluşmasının yolunu açmış olacaktır.

Avrupa’da Bloklaşma Bismarck’ın izlediği ustalıklı politika ve İngiltere, Fransa ve Rusya arasındaki sömürge anlaşmazlıkları bu ülkelerin Almanya karşısında birleşmelerini engellemekteydi. Bu ülkeler, Uzak Doğu’da, Güney Asya’da, Osmanlı Devleti üzerinde, Akdeniz’de ve Afrika’da çatışma hâlindeydiler. Bismarck bu çatışmaları beceriyle tahrik ederek de birleşmelerini engellemeye çalışmaktaydı. Alman dış politikasının yönetimini tümüyle Bismarck’a bırakmış bulunan İmparator I. Wilhelm’in 1888’de ölümü üzerine durum değişmeye başladı. WELTPOLITIK (DÜNYA POLİTİKASI) EMPERYAL BEKLENTİLER

Avrupa’da Bloklaşma 1890 yılında Bismarck görevinden istifa etti. Aynı yıl yenilenmesi gereken Güvence Antlaşması yenilenmedi. Almanya sömürgeciliğe yönelip de Fransa, Rusya ve İngiltere’ye karşı Bismarck’ın izlediği dikkatli politikadan vazgeçince bu ülkelerle çatışma durumu kaçınılmaz olarak ortaya çıkacak demekti. Bunun sonucu olarak Fransa, Rusya ve İngiltere, ortak tehlike Almanya karşısında aralarındaki sürtüşmeleri bırakıp birleşmeye yöneleceklerdir. Üç ayrı halkanın birleşmesiyle de karşı blok yani Üçlü İtilaf oluşturulacaktır.

Avrupa’da Bloklaşma Üçlü İtilaf’ın ilk halkası, 1894’te Fransa - Rusya arasında kurulmuştur. Fransa Almanya’nın veya Almanya tarafından desteklenen İtalya’nın saldırısına uğrarsa Rusya Fransa’ya yardım edecekti; Rusya, Almanya’nın veya Almanya tarafından desteklenen Avusturya’nın saldırısına uğrarsa Fransa Rusya’ya yardım edecekti.

Avrupa’da Bloklaşma Üçlü İtilaf’ın ikinci halkası, 1904’te İngiltere-Fransa arasında yapılmış olan Etente Cordiale’dir. Sömürge Antlaşması olarak da bilinen bu antlaşmaya göre; Fas Fransa’nın, Mısır ise İngiltere’nin yayılma alanı olarak tescillenmiştir.

Avrupa’da Bloklaşma Üçlü İtilaf’ın üçüncü halkası, 1907’de İngiltere-Rusya ittifakıdır. İran üç bölgeye ayrılarak kuzeyi Rus, güneyi İngiliz üstünlüğüne bırakılacak, orta bölge ise tampon olacaktı. İngiltere ve Rusya, Tibet’in Çin’e bağlı olduğunu kabul ediyorlardı. Rusya Afganistan’la ilgisini kesecek İngiltere de Afganistan’ı işgale veya ilhaka kalkışmayacaktı.

Sömürgecilik ve Emperyalizm 19. yüzyılda Sanayi Devrimi’nin sonucu olarak sömürgeciliğin çapı genişlemişti. “Sömürgecilik”, “emperyalizm”e doğru evrilmeye başlamıştı. Hızlanan Ekonomik Büyüme Yeni Enerji Kaynaklarının Kullanılması Üretim ve Ulaştırma İmkanlarındaki Muazzam Gelişmeler Yeni Hammadde ve Pazar Arayışı İşgücü ve Hammadde Kaynaklarını Kontrol Etme İhtiyacı Kapitalizme Açılmamış Bölgeleri Sisteme Kazandırma Fiili Kontrol ve İşgal Milliyetçilikle Beslenen Ulusal Onur ve Büyüklük İsteği “Uygarlaştırma” Projesi Söylemleri (Irkçılık ve Sosyal Darwinizm)

Sömürgecilik ve Emperyalizm Emperyalizm daha uzun vadede ise uluslararası rekabeti artırdığından büyük güçler arasındaki uyum ve iş birliğine olumsuz etkiler yaptı. Emperyalist yarışın hem bir nedeni hem de bir sonucu olarak artan milliyetçilik, I. Dünya Savaşı’na giden yolda uluslararası iş birliğinin bozulmasında önemli etkilerde bulundu. Fakat I. Dünya Savaşı’nın sömürge sorunlarından değil, bizatihi Avrupa içi meseleler yüzünden çıktığı unutulmamalıdır. 1880-1900 yılları arasındaki 20 yıllık çok kısa zaman diliminde İngiliz İmparatorluğu’nun nüfuz alanı üçte bir oranında artmıştı. Aynı dönemde Fransa topraklarını 9,5 milyon, Almanya ise 2,5 milyon kilometre kare genişletecektir.

Sömürgecilik ve Emperyalizm

Sömürgecilik ve Emperyalizm

Sömürgecilik ve Emperyalizm

Sömürgecilik ve Emperyalizm

Afrika

Afrika Emperyalizm çağında Avrupalı güçler yaklaşık 30-40 yıl içinde neredeyse tüm Afrika topraklarını sömürgeleştirmeyi başardılar. Fakat bu güçlerin Afrika kıtasındaki varlıkları XIX. yüzyıl ortalarına kadar hayli kısıtlı kalmıştır. Çünkü; Öncelikle, XVI. yüzyılda kurulan küresel ticari yapı, mevcut sınırlı kontrolün genişletilmesine ihtiyaç duyulmamasını sağlamaktaydı. İkinci olarak, ulaştırma ve sağlık imkânlarının yetersizliği Avrupalıların hayli zor şartlara sahip kıtanın içlerine ilerlemesine imkân tanımamaktaydı. Üçüncü olarak, emperyalist yarışın kızışmasının Afrika kıtasının paylaşımını bir uluslararası prestij ve rekabet meselesi hâline getirmesine kadar, Avrupa’nın emperyalist genişlemesi öncelikli bir husus hâlinde değildi.

Afrika 1876’da Belçika Kralı II. Leopold, “Afrika’nın Açılması ve Sömürgeleştirilmesi İçin Uluslararası Birlik” adında bir dernek de kurdu. Avrupa’nın Afrika kıtası ile ilgili bilgisi arttı. 1885 Şubatı’nda sonuçlanan Berlin Konferansı’nda Afrika topraklarının paylaşımında devletlerin sözlü ya da yazılı bildirimlerinin değil, fiili işgallerinin esas olması kabul edildi. Berlin Konferansı’ndan sonra, Afrika topraklarının paylaşılması adeta uluslararası bir yarışa döndü. (İngiltere en kazançlı ülke oldu) Kıtadaki modernleşme ve ulusal uyanış Avrupalı sömürgeci güçlerin Afrika kaynaklarını acımasızca sömürmeleri gibi çok ağır bir bedelin ödenmesiyle mümkün olabilmiştir.

Çin Avrupalı güçlerin 16. yüzyıldan itibaren Uzakdoğu bölgesinde faaliyet göstermelerine rağmen, Çin Batı etkisinin belki de en az sızabildiği Asya ülkesi olarak varlığını sürdürdü. Müslüman aracılardan kurtularak Çin’le doğrudan ticari bağlar kuran Batılı tüccarlar Çin’le -kısıtlamalar ve denetime rağmen- ticaret yapmaya devam ettiler. Çin’in 19. yüzyılda bu ticareti engellemek için adım atmaya kalkması, durumu tamamen değiştirecek, Çin büyük bir değişim sürecine girmek zorunda kalacaktır. 1839-1842 Afyon Savaşı 1842’de imzalanan barış antlaşmasıyla Çin İmparatoru beş limanının dış ticarete açılmasını, ithal edilen mallara sabit oranlı bir gümrük vergisi konmasını ve Honkong’un İngiltere’ye terk edilmesini onaylamak zorunda kaldı.

Çin 1850-1864 Taiping İsyanı Misyonerlerin faaliyetleri öylesine etkili oldu ki, Çin yönetimine karşı başlayan büyük bir isyanda, Amerikalı misyonerlerin fikirlerinden esin alındı. İsyanı bastırmakta hayli zorlanan Çin yönetimi, çareyi Batılı ülkelerden askerî destek almakta buldu. Honkong’un İngiltere tarafından işgalinden sonra, Rusya da Çin üzerindeki baskısını arttıracak, Amur nehrinin kuzeyi, Usuri yarımadası ve Sincan’daki geniş Çin toprakları Rusya’nın kontrolüne geçecektir. Bunu 1850’lerden itibaren Fransızların Hindiçini bölgesine yerleşmeleri izleyecektir. Japonya da pastayı paylaşanlar arasına girecektir.

Japonya Japonya da Çin gibi 16. yüzyılda başlayan Batı etkisini en aza indirme yönünde bir içe kapanma politikası izlemiştir. Nagazaki dışındaki tüm Japon toprakları Batılılara kapatılmıştı. Japonya sadece Nagazaki’deki bir Hollanda tüccar kolonisi üzerinden Batı dünyasıyla çok sınırlı bir iletişim kurmaktaydı. 1853’te ABD Başkanı, Edo Körfezi’ne bir savaş filosu göndererek, Japonya’nın Batı ticaretine açılması yönünde bir ültimatom verdi. 1868’de başlayan “Meiji Restorasyonu”na kadar Japon elitleri arasında Batı etkisine karşı gelenekçi tepkiler görüldüyse de Çin’deki isyanlar gibi olaylar hiç yaşanmadı. Sonuçta, Japonya, 19. Yüzyılın son on yılında “emperyalist dalga”ya katılma aşamasına gelecek kadar maddi ve manevi anlamda modernleşmişti (1904-1905 Rus - Japon Savaşı)

Hindistan Hindistan’da 16. yüzyılda başlayan Batı etkisi 18. yüzyılın sonlarından itibaren tam denetime dönüşmeye başladı. Doğu Hindistan Kumpanyası 1857 Büyük İsyan İsyan, yenileşmeye karşı gelenekçi bir tepkinin sonucuydu. Milliyetçi fikirlerle girişilen sömürgecilik karşıtı bir hareket değildi. İsyan sonrasında, ülkedeki fiilen yıllarca önce sona eren Moğol-Türk egemenliği resmen bitirildi ve ülke genel valinin yönetiminde doğrudan İngiliz Tacı’na bağlandı. Hint büyük burjuvazisinin de desteğini almaya başlayan Hint milliyetçiliğinin İngiliz yönetimine karşı daha muhalif bir anlayışa evrilmesi için ise birkaç on yıl daha beklemek gerekecekti.

Amerika Kıtasındaki Gelişmeler ABD’nin Bağımsızlığını kazanmasından hemen sonraki haritası

Amerika Kıtasındaki Gelişmeler Bağımsızlığın kazanılmasından sonra 13 federe devletten oluşan bir federal yapı kurulan ABD’de batıya doğru yayılma 19. yüzyılın başlarından itibaren hız kesmeden devam etti. Bu yayılmanın en temel itici gücü, ABD’ye Avrupa’dan yapılan büyük göçtür. 19. yüzyılın ortalarında Kaliforniya’da altın bulunması ve tüm ülkeyi doğudan batıya kat eden demiryolu hattının bitirilmesi batıya doğru yayılmayı tetiklemiştir. 1823 Monroe Doktrini “ABD’nin Avrupa devletlerinin işlerine karışmak niyetinde olmadığı, buna mukabil ABD ile dostça ilişkiler kurulmak isteniyorsa Avrupa devletlerinin de Amerika kıtasına müdahale etmemeleri gerektiği…”

Amerika Kıtasındaki Gelişmeler 1861-1865 İç Savaş / 1867 Alaska / 1898 ABD-İspanya Savaşı