Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞAHİN Espiye MYO, İş Sağlığı Güvenliği Programı GIDA SEKTÖRÜNDE YER ALAN İŞYERLERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ UYGULAMALARI Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞAHİN Espiye MYO, İş Sağlığı Güvenliği Programı

İnsanların en temel ihtiyaçlarından birisi beslenme ihtiyacı olup, artan nüfus, gelişen sanayi ve değişen hayat koşulları gibi etkenler hazır gıda talebini ve tüketimini hızla arttırmaktadır. Gıda ürünleri imalat sektörü, ticari hacmi düşünülecek olursa bugün dünyadaki en büyük sektörlerden birisidir. Geniş bir yelpazeye sahip olan gıda sanayi, alt dalları açısından birbirinden farklı özellikler taşıyan sektörleri barındırmaktadır.

Ülkemizde uygulanmakta olan mevzuatta gıda maddesi; “Tütün ve sadece ilaç olarak kullanılanlar hariç olmak üzere, içkiler ve sakızlar ile hazırlama ve işleme gereği kullanılan maddeler dahil, insanlar tarafından yenilen ve/veya içilen ham, yarı mamul veya mamul her türlü madde” olarak tanımlanmıştır.

Benzer şekilde gıda sanayi ise, “Gıda maddelerinin hammaddeden başlayarak; depolama, tasnif, işleme, değerlendirme, dayanıklı hale getirme, ambalajlama işlerinden bir veya birkaçının yapıldığı ve gıda maddelerinin satış yerlerine gönderilmek üzere depolandığı tesisler ile bu tesislerin tamamlayıcısı sayılacak yerlerin tamamını” kapsamaktadır.

Bu derste öncelikli olarak sektördeki genel riskler ve alınması gerekli tedbirler üzerinde durulacak, daha sonrasında ise toz patlamaları, aşırı sıcak – soğuk ortamlarda çalışmalar gibi sektöre özel bir takım özel riskler detaylı olarak incelenecek ve bu risklerden kaynaklanabilecek tehlikelerin mümkün olduğunca ortadan kaldırılabilmesi için alınması gerekli önlemler açıklanacaktır.

Gıda Ürünleri İmalat Sektörü Temel Olarak İki Ana Kaynaktan Beslenmektedir. Tarımsal kaynaklı maddelerden elde edilen gıda maddeleri, Hayvansal ürünlerin işlenmesi ile elde edilen gıda maddeleridir

Tarımsal Kaynaklı Gıda Maddelerinin Üretimi Üç Aşamalı Bir Zincirden Oluşmaktadır Zirai üretim, Zirai hammaddelerin işlenerek ürün haline getirilmesi Dağıtım/pazarlama faaliyetleridir.

Hayvansal Gıda Maddelerinin Üretiminde De, Öncelikli olarak hayvancılık faaliyetleri gerçekleştirilmekte, Sonrasında hayvanlardan elde edilen, et, süt ve benzeri maddeler işlenerek nihai tüketiciye sunulacak hale getirilmektedir.

GIDA ÜRÜNLERİ İMALAT SANAYİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER Gıda ürünleri imalatı sektörü, ticari hacmi düşünülecek olursa bugün dünyadaki en büyük sektörlerden birisidir. Geniş bir yelpazeye sahip olan gıda sanayi, alt dalları açısından birbirinden farklı özellikler taşıyan sektörleri barındırmaktadır.

Ürün çeşitliliğinin çok fazla olmasına rağmen gıda sektöründe imalat aşamasında temelde benzer adımlar izlenmektedir. Yiyecekler ham olarak alınmakta, işlenmekte ve paketlendikten sonra insanların tüketebilmesi için piyasaya sürülmektedir.

Bu süreçte pek çok fiziksel ve kimyasal işlem gerçekleştirilmektedir Kaynatmak, Soğutmak, İyonize radyasyona tabi tutmak, Kurutmak, Dolapta saklamak, Dondurmak, Suyunu almak, Antibiyotik ile sterilize etmek Kimyasal koruyucu kullanmak Bu yöntemler yiyeceklerin ömrünü uzatmak ve bozulmasını engellemek için kullanılmaktadır.

Yukarıda da belirtildiği üzere, gıda ürünleri imalatı sanayi çok geniş bir yelpazede, çok farklı tipte ürünlerin üretiminin gerçekleştirildiği bir sektördür. 26.12.2012/28509 tarih sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ve 29.03.2013/28602 tarih sayılı Resmi Gazete ile değişik İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliğine göre Gıda Ürünlerinin İmalatı “C – İmalat” ana başlığı altında sınıflandırılmış.

Aynı kanun şu ana iş kollarını kapsayacak şekilde düzenlenmiştir

Gıda ürünlerinin üretimi, sadece birkaç çalışanı olan küçük işletmelerden binlerce çalışanın bulunduğu büyük fabrikalara kadar çok geniş bir yelpazede faaliyet gösteren işyerlerinde gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde üretim yapmakta olan çoğu büyük ölçekli firma, uluslararası şirketlerin Türkiye’de yapmış oldukları yatırımların bir parçası olarak faaliyetlerine devam etmektedir. Gıda sektöründe uluslararası şirketlerin de faaliyet gösteriyor olması bu sektörün ekonomik anlamda büyük önem taşıdığının ayrı bir göstergesini oluşturmaktadır.

Gıda ürünleri imalatı sanayinde yer alan işyerlerinin büyüklükler incelendiğinde, 2011 yılı istatistiklerine göre sektörde faaliyet gösteren toplam 39.379 adet işyerinin %81,9’luk kısmı 1-9 işçi çalıştıran küçük ölçekli işyerlerinden oluşmaktadır. 10-49 işçi çalıştıran işyerlerinin toplam işyerlerine oranı %15,9 olup, 50’den fazla çalışanı bulunan işyerlerinin oranı %2,22’dir.

İmalat sanayi içerisinde genel olarak tehlikesiz bir faaliyet kolu olarak görülen gıda ürünleri imalatı sektörü, düşünülenin aksine 2011 yılında meydana gelmiş olan 2.590 adet iş kazası sayısı ile 89 sektör arasında iş kazalarının en yoğun olarak yaşandığı 7. sektör olmuştur.

Ayrıca, yine aynı yıl içerisinde gıda ürünleri imalatı sektöründe iş kazaları sonucu 1’i kadın olmak üzere toplam 42 çalışan hayatını kaybetmiştir. Bu sayı itibariyle de, gıda ürünleri imalatı sektörü tüm sektörler arasında en çok ölüm sayısının olduğu 9. sektör konumundadır.

İstatistiklerden da anlaşılacağı üzere, gıda ürünleri imalatı sektörü genel kanının aksine hem çalışan sayısının çok olduğu hem de iş kazası ve buna bağlı ölümlerin sıklıkla meydana gelebildiği bir sektördür. Dolayısıyla, iş kazalarının ve özellikle de ölümlü iş kazalarının önlenebilmesi amacıyla sektöre özel çalışmalar yapılarak, gıda imalatı sektörüne özel risklerin belirlenmesi ve bu risklere karşı gerekli önlemlerin alınması büyük önem taşımaktadır

GIDA ÜRÜNLERİ İMALAT SANAYİ SEKTÖRÜNDE MEYDANA GELEN İŞ KAZALARININ ANA NEDENLERİ VE SEKTÖRE ÖZEL RİSKLER İLE ALINMASI GEREKLİ GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Gıda Ürünleri İmalat Sanayi Sektöründe Meydana Gelen İş Kazalarının Ana Nedenleri Ülkemizde meydana gelen iş kazaları incelendiğinde, gıda ürünleri imalat sanayi sektöründe meydana gelen iş kazalarının toplam iş kazalarının yaklaşık %10’luk bir kısmını oluşturduğu görülmektedir. Ayrıca, gıda ürünleri imalatı sektörü ölümlü iş kazası sayısında da en çok kaza meydana gelen ilk 10 sektör içerisinde yer almaktadır.

Sektörde meydana gelen kazaların yaklaşık %15’i büyük kaza olarak nitelendirilebilecek, hastanede tedavi gerektiren (özellikle düşüp kayma neticesinde kemik kırılması, yüksekten düşmeler gibi) tipte kazalardır. 3 günden daha fazla istirahat gerektiren diğer kazalar ise genellikle malzeme kaldırılması ve taşınması sırasında meydana gelen kazalar, bıçak vb. el aletlerinin neden olduğu kazalar ve düşen cisimlerin çarpması sonucu meydana gelen kazalardan oluşmaktadır.

Aşağıdaki grafikte İngiliz Sağlık ve Güvenlik Kurumu tarafından yapılan çalışmalar neticesinde hazırlanan ve 2008/2009 yıllarında gıda ürünleri imalatı sektöründe meydana gelen majör kazalar ile 3 günden fazla süreyle istirahat gerektiren kazaların nedenleri ve oranları gösterilmiştir.

Elle Taşıma İşlemleri Sırasında Meydana Gelen Kazalar Gıda ürünleri imalat sektöründe meydana gelen kazaların büyük kısmı kutu, çuval, varil vb. gıda maddelerinin depolandığı ağır yüklerin kaldırılması ve taşınması işlemleri sırasında meydana gelmektedir.

Elle taşımaya bağlı oluşan kazaların azaltılabilmesi amacıyla, öncelikli olarak hangi tip faaliyetlerin (kaldırılan yüklerin tipleri, yüklerin indirilip kaldırılma sıklığı vb.) kazalara neden olduğu ve hangi operasyon bölgelerinde daha sık kaza meydana geldiği analiz edilmelidir. Bu bölgelerde yapılan operasyonlar detaylı bir şekilde işlem adımlarına ayrılmalı ve hangi faktörlerin en yüksek kaza riskini ortaya çıkardığı belirlenmelidir. Uygulanabilirliği olan bölgelerde elle taşıma faaliyetleri yerine, konveyör bantlar, vakumlu taşıyıcılar, otomatik yük taşıma sistemleri gibi ekipmanlar kullanılarak elle taşıma faaliyetleri en aza indirilmelidir.

Otomatik Kasalama, Dağıtım ve Taşıma Bandı Sistemi

Tam otomatik taşıma sistemlerinin kurulamaması durumunda ise yarı otomatik kaldırma sistemlerin kullanılması yoluna da gidilebilir. Örneğin, makaslı kaldıraçlar ile yükler boşaltılacağı yere kadar kaldıraç üzerinde kaldırıp daha sonra karışım yapılacak olan tekne, kazan vb. ekipmanın içerisine boşaltılabilir.

Elle taşımaları ortadan kaldırmanın bir diğer yolu da, çuval, varil, bidon vb. şekillerde tedarik edilen malzemelerin büyük tanklarla, dökme tabir edilen yöntemle ve big bag denilen büyük çuvallar ile tedarik edilmesi yoluna gidilmesidir.

Otomatik kaldırma sistemlerinin kurulmasının mümkün olmadığı bölgelerde ise, ergonomik çalışma şartları oluşturulmalıdır. Tedarikçiler ile görüşülerek birim yüklerin azaltılması sağlanmalı (50 kg’lik çuvallar yerine 25 kg’lik çuvallar kullanılması gibi) ve çalışanlar arası daha sık rotasyonlar yapılarak kaza riski azaltılmaya çalışılmalıdır. Burada unutulmaması gereken nokta, birim yüklerin azaltılması durumunda yüklerin kaldırma sayısının artacak olması, bu nedenle de dinlenme aralarının ve çalışanlar arası rotasyonun daha sık yapılması gerekliliğidir.

Bununla birlikte, elle taşıma işi yapan çalışanlara, yükün nasıl taşınması gerektiği konusunda iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri verilmelidir. Bu eğitimlerde, yükün nasıl kaldırılması gerektiği, vücudun hangi bölgeleriyle yükün ağırlığının alınması gerektiği, ağır yüklerin tek bir kişi tarafından taşınmasının sakıncaları, omuz üstü seviyelerde elle taşıma işleminin yapılmaması gerektiği gibi konular vurgulanmalıdır.