TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER KEKİK TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER

TAKSONOMİSİ Familya: Lamiaceae Cins1: Thymus (58 takson) Cins2: Thymbra (4 takson) Cins3: Origanum (26 takson) Cins5: Satureja (13 takson)

Neden hepsine Kekik deniyor ? Bu bitkilerin bünyelerinde timol ve karvakrol bulunmaktadır. Bu etkili maddeler taşıyan bütün bitkilere Kekik denmektedir. Türkiye’de 15’den fazla bitki türü “kekik” adıyla adlandırılıp kullanılmaktadır. Dünyadaki baharat bitkileri ticaretinde Origanum türleri önemli bir rol oynamaktadır. Dünya üretimin büyük bir çoğunluğu Akdeniz Bölgesi’nde yer alan Origanum türlerinden karşılanmaktadır.

Türkiye kekik üretim alanı, üretim miktarı ve verim değerleri Yıllar Üretim alanı(da) Üretim miktarı (ton) Verim (kg/da) 2004 52.500 7.000 133 2005 47.000 6.400 136 2006 58.853 7.979 2007 60.751 5.350 88 2008 84.133 10.082 120 2009 84.957 12.329 145 2010 85.351 11.190 131 2011 77.707 10.953 141 TÜİK, 2013

Türkiye kekik dışsatım ve dışalım değerleri Yıllar Dışsatım miktarı (kg) değeri ($ ) Birim fiyatı (kg/$ ) Dışalım Değeri 2005 10.424.510 17.882.555 0,58 67.885 159.025 0,43 2006 12.201.968 22.608.243 0,54 320.065 497.161 0,64 2007 11.308.300 39.493.282 0,29 2.340.823 4.455.703 0,53 2008 9.682.738 428.77.563 0,23 850.748 2.485.839 0,34 2009 11.474.661 28.662.424 0,40 460.370 1.198.231 0,38 TÜİK, 2010

Kekik türlerinin etken maddesi ve kullanım alanları Timol : Thymus türleri Karvakrol : Origanum, Satureja, Thymbra türleri

Thymus spp. Tymus vulgaris: Bahçe kekiği Thymus capitatus : İspanyol kekiği Thymus serpyllum: Yabanı kekik Thymus x citriodorus: Limon kekiği

Bitkisel özellikleri Thymus vulgaris daima yeşil kalan, yarı çalımsı, odunumsu, çok dallanan ve dalları yukarı doğru kalkık durumda olan bitkidir. Bitki boyu 20-40 cm olup, dalların üst kısımları gri-kadife tüylüdür. Genellikle ana sap dallanmaz fakat her yaprak koltuğundan çıkan, sürgünlerle bir demet teşkil eder. Saplar dört köşelidir. Esas yapraklar çok kısa saplı veya sapsızdır.

Bitkisel özellikleri Çiçek düğme şeklinde ve yuvarlağımsıdır. Taç yapraklar leylak veya pembe renklidir. Çiçekte ikisi uzun, ikisi kısa dört adet stamen ve anter bulunmaktadır. Çiçeklerin bir kısmı hermafrodit, bir kısmı ise yalnız dişidir.

Origanum spp. Origanum onites: İzmir kekiği, Mercanköşk, Origanum vulgare: İstanbul kekiği Origanum syriacum: Afyon kekiği Origanum majorana: Tatlı kekik Origanum minituflorum: Yayla kekiği

Bitkisel özellikleri Origanum türlerinin yaklaşık %70'i endemik olup, değişik yörelerde bulunmaktadır. Origanum cinsine ait türlerin büyük çoğunluğunun kökeni Akdeniz Bölgesi'dir. Bunlardan da hemen %75'i Doğu Akdeniz Bölgesinde bulunmaktadır.

Bitkisel özellikleri Ancak genelde Origanum türlerinin çok geniş bir yayılma alanı vardır. Bunlar kıyı bölgelerinden yüksek dağlara, Doğudan Batı'ya değişik yörelere yayılmışlardır. Yayılmasının insanlar tarafından mı olduğu yoksa bu kadar geniş doğal yayılma alanının mı bulunduğu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak geniş bir yayılma bölgesi bulunmaktadır.

Bitkisel özellikleri Origanum onites büyük bir yayılma alanına sahiptir. Yarı çalımsı, kökleri 1 cm kadar kalınlaşabilen çok yıllık bir bitkidir. Saplar genellikle dik olarak büyük, boyu 100 cm'yi bulabilir. Sapın üzeri tüylerle kaplıdır. Saplar alttan itibaren dallanır. Her sapta çok sayıda yaprak bulunur. Yapraklar kalp şeklinden oval şekle kadar değişir.

Bitkisel özellikleri Kenarları hafif dişlidir. Yaprakta çok sayıda salgı tüyleri bulunur. Çiçekler toplu başak durumundadır. Şekilleri oval olup kenarları hafif dişlidir.

Bitkisel özellikleri Origanum onites L.'te çok enteresan olan mevsimsel dimorfismus bulunmaktadır. Buna bitkinin adaptasyon yeteneğinin bölgenin ekstrem koşullarına göre değişmesi denir. Örneğin ekstrem kurak yaz dönemini geçirebilmek için iki esas yaprak tipi oluşturmaktadır. Yazın kurak aylarında küçük, kısa yapraklar teşekkül ederken, sıcak ayların dışında esas yapraklar çok daha büyüktür.

Bitkisel özellikleri Türkiye’de İstanbul kekiği, Çanakkale kekiği gibi yöresel adlara sahip Origanum vulgare subsp. hirtum ihracatı gerçekleştirilen ve ekonomik değere sahip diğer bu tür, Doğu Akdeniz elementi olup, Avrupa Yakası, Batı-Güney Anadolu, İzmir, Aydın, Muğla gibi geniş bir alanda yayılış gösterir. Origanum vulgare subsp. hirtum bitkisi ile yapılan çalışmalarda uçucu yağında %1-7 verim, %23-80 oranında karvakrol tespit edilmiştir.

Bitkisel özellikleri Bitki çok değişik şekillerde kullanıma sahiptir. Baharat ve çay olarak kullanılmasının yanı sıra halk ilacı olarak da baş ağrısına ve mide ağrılarına iyi geldiği bilinmektedir . Türkiye’de kekik olarak en fazla Origanum türlerine ait bitkiler toplanır. Origanum türleri arasında özellikle Ege, Akdeniz ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösteren İzmir kekiği (O. onites), İstanbul kekiği (O. Vulgare ssp. hirtum), Sütçüler kekiği (O. minutiflorum), Alanya kekiği (O. majorana, syn. O. dubium) ve Suriye kekiği (O. syriacum var. bevanii) ticari olarak büyük önem taşır. Origanum türlerinin ticari öneminden dolayı bu bitki üzerine çalışmalar yoğunluk kazanmıştır.

Origanum vulgare

Satureje spp. Satureja hortensis Satureja montana

Bitkisel özellikleri Bu türlerin bazıları doğadan doğal olarak toplanırken bazılarının ise tarımı yapılabilmektedir. Kekik olarak ihraç edilen bu türlerin bir kısmını da Satureja türleri oluşturmaktadır. Türkiye’de ticareti yapılan kekik türleri arasında önemli bir yeri olan Satureja’ların 15 türü bulunmaktadır. Türkiye’ de bulunan 15 türün 5 adedi endemiktir. Endemizm oranı %33.4’ tür. Türkiye’nin hemen hemen her bölgesinde bu cinsin üyelerine rastlanabilmektedir.

Bitkisel özellikleri Genel morfolojik özellikleri ne bakıldığında; Satureja türleri genellikle çok yıllık olup toprak altı kısımları az veya çok odunsudur. Hemen hemen tüm türlerin gövdeleri dik yükselici, basit ya da üst kısımda dallanmıştır. Yapraklar hemen hemen sapsız, en azından gençken boyuna katlanmış, grimsi-yeşildir. Tüyler her iki yüzde de seyrek, yaprak tabanında sert uzun tüylü, salgı bezeleri her iki yüzde de çok yoğun ve yaprak yüzeyine gömülmüş, sarımsı-kırmızı renktedir.

Satureja hortensis

Tymbra spp. Tymbra spicata subsp. Spicata (Zahter)

Bitkisel özellikleri Thymbra L. cinsine ait taksonlar Yunanistan, Kıbrıs, Suriye, Tunus, Lübnan, İsrail, Ürdün, İran ve Irak’ ta yayılış gösterir. Deniz seviyesinden 1.500 m yüksekliğe kadar yetişebilir. Gövde dik, uçta yükselici, 16–36 cm, toprağa yakın kısımları odunlu, basit veya bazen çatallanarak dallanmıştır. Tüyler kıvrık-tüylü, tabanda seyrek, üstte yoğundur. Salgı tüyleri kırmızı, yaprağa gömük, yoğun, tabana doğru seyrek, yaprak sapı 1 mm, tüylüdür.

Tymbra spicata subsp.spicata

Reyhan (Ocimum spp.)

Sistematikteki yeri Familya: Laminaceae Cins: Ocimum Tür: Ocimum basilicum L. 2n: 48 Reyhanın dünyada 66 türü ve toplam 76 taksonu bulunmaktadır. Ülkemizde ise sadece Ocimum basilicum L. türü olduğu kaynaklarda belirtilse de birçok türün var olduğu bilinmektedir. Ülkemizde kültür formlarından floraya kaçış olduğu belirtilmektedir.

Reyhanın bitkisel özellikleri Reyhan bitkisinin tek yıllık, gövdesinin otsu yapıda, dallanan ve dik bir yapıda, 15 cm ila 1 m boylanabildiğini, tüylü veya az tüylü olabileceğini bildirmiştir. Yapraklarının ovat şekilden mızrak ucu şekle kadar değişebildiğini, boyunun 25-75 mm ve eninin 13-25 mm arasında, genellikle dentat, az tüylü, noktasal bezelerinin bulunduğunu, renginin yeşilimsi mavi ve uzun yaprak sapına sahip olduğu saptanmıştır. Çiçek yapraklarının brakte benzeri, geniş ovat, sivri uçlu, nadiren kaliks boyunu geçtiğini, sıklıkla pembemsi renkte olduğu belirlemiştir. Vertisillat çiçek yapısında 6 çiçek bulunduğunu, çiçekte kaliks boyunun 3-4 mm, meyvede 7-8 mm, korallanın beyaz veya pembe renkte 7-10 mm uzunlukta, stamenlerin 6 tane, 8.5 mm boya ve stilusun ise 12 mm boya kadar uzayabildiği bildirilmiştir.

Kullanım alanları İlaç Baharat Parmüferi Süs bitkisi

İklim ve Toprak isteği Reyhan bitkisi; 500-8000 mm yıllık yağış alan ve 6-24 °C arasında sıcaklığa sahip bölgelerde rahatlıkla yetişebilir. Düşük sıcaklıklarda ve yoğun gölge ortamlarda bitki gelişimi gerilediği ve devam eden periyotta bitkinin kuruduğu ifade edilmiştir. Toprak isteği bakımından seçici değildir. pH düzeyi 4,5-8 olan topraklarda kolaylıkla yetişebilir.

Tarımı Reyhan bitkisi doğrudan tarlaya ekilebildiği gibi aynı zamanda fide elde edilerek arazilere dikilebilir. Tohumlar küçük olduğundan direk ekim tercih edilmez. Reyhan 1000 tohum ağırlığı 1-2 g arasındadır. Araziye şaşırtılacak bitkiler, vejetasyon süresinden daha fazla faydalanmak için son don tarihinden önce sera koşullarında viyol veya kasalara ekilebilir. Bu tarihin bir ay önce olması yeterlidir. Viyollere ekilen tohumlar uygun koşullarda 4-5 günde çimlenebilir.

Hasadı Reyhan bitkisinin hasadı elle çalışan aletlerle yapılmaktadır. Biçim yüksekliği yerden en az 10 cm olmalıdır. Dekara yeşil herba verimi 4000 kg Kuru herba verimi 1000 kg Kuru yaprak verimi 250 kg

Bileşenler Reyhanda uçucu yağ; Çiçek kısımlarında %2, Yapraklarında %1 Gövdesinde ise %0,05 Reyhan uçucu yağında; Linalol, Eugenol, Estragol, Methylcinnamate

Hastalık ve zararlılar Kök hastalıkları; Phythium spp., Rhizoctonia spp., Fusarium spp., Alternaria spp, Yaprak kurdu, Sümüklü böcek, Kınkanatlılar, Küsküt, Ve en önemli zararlı ise; İki ayaklılar