Hazırlayan:Ümit TURGUT

Kapitülasyon: Yabancı devlet ve vatandaşlarının bir ülkede sahip olduğu ayrıcalıkları, imtiyazları veya muafiyetleri ifade etmektedir.

Tarihte ilk olarak İtalyan şehir devletlerinin Bizans üzerinde kapitülasyon elde ettikleri görülmektedir. Osmanlı Devleti XIV. Yüzyıl başlarında kurulduğu zaman, çevresindeki ülkelerde kapitülasyon kurumu vardı ve toplumlararası bir gelenek olarak yaşıyordu. Bu nedenle kapitülasyonlar doğrudan doğruya Osmanlı Devleti’ne de geçmiştir.

1. Murat Osmanlı Devleti’ndeki ilk ticari imtiyaz, I. Murat zamanında, 1365 yılında, Ragusa Cumhuriyeti gemilerinin doğuda serbestçe dolaşmalarına izin veren ahidnamedir.

 İkinci olarak, 1387 yılında Cenevizlilerle yapılan ticaret antlaşmasında da Cenevizlilere bir takım imtiyazlar verilmiştir.

 1536 yılındaki ve ilk kapitülasyonlar olarak kabul edilen Fransızlarla olan kapitülasyonlara kadar, Osmanlı’nın yaptığı bu muahedeler, genelde kendisinden daha güçsüz devletlerle gerçekleştirilmişti. Bu imtiyaz muahedelerinin amacı, o dönemde Osmanlı ekonomisine canlılık getirilmesini, iç ve dış ticaretin geliştirilmesini sağlamaktı.

Kapitülasyon anlaşmalarından bazılarında «En ziyade müsaadeye mazhar millet» ifadesi geçmektedir ve anlamı şudur: Aralarında anlaşma yapan iki devletten biri, bir üçüncü devletle daha geniş ayrıcalıklar taşıyan yeni bir anlaşma yaparsa diğer devlet de bu yeni anlaşmanın sağladığı haklardan istifade edecektir. Örnekle açıklayacak olursak: Diyelim ki Osmanlı İmparatorluğu ile Fransa arasında bir anlaşma yapıldı ve bu anlaşmaya «en ziyade müsaadeye mazhar devlet» diye bir ibare ilave edildi. Osmanlı İmparatorluğu daha sonra İngiltere ile ona daha geniş ayrıcalıklar taşıyan bir anlaşma yaparsa, bu anlaşmada yer alan farklı ayrıcalıklardan Fransa’da istifade edecektir. Not: Osmanlı Devleti ile kapitülasyon anlaşması yapan tüm devletler bu ibareyi anlaşma metni içerisine koyarak tüm ayrıcalıklardan yararlanmışlardır.

Kapitülasyonlar, 1740 tarihli Osmanlı-Fransa arasında yapılan ticaret anlaşmasına kadar, Osmanlı padişahının değişmesi durumunda yenilenmek zorundaydı. Ancak bu anlaşma ile, Fransa’ya verilen kapitülasyonlar kalıcı hâle getirilmiştir yılında İngiltere ile yapılan ticaret anlaşması (Balta Limanı anlaşması) ile Osmanlı’da kapitülasyonlar konusundaki üstünlük Fransa’dan İngiltere’ye geçmiştir.

 1838 Balta Limanı Anlaşması ile İngiltere çok önemli kazanımlar elde etmiştir. Antlaşma, İngiliz elçisi Ponsonby tarafından "daha fazlasını istemeye hakkımız olmayacak kadar mükemmel ve önceden ümit ettiklerimizin çok üzerinde" olarak nitelenmiştir.  Lord Ponsoby

Kapitülasyonlar devam edecektir. İngiliz tüccarlara tanınan haklar, onların yanında çalışan çıraklara bile tanınacaktır. Bu kişiler devletin her yerinde her çeşit malı serbestçe alıp satacaktır. Osmanlı’ya tanınan tekel haklar iptal edilecektir. Yabancılar mal alım ve nakli için vergi ödemeyeceklerdir. İngilizler, dünyanın neresinde olursa olsun istedikleri malları ülkeye rahatça vergisiz sokabileceklerdir. Böylelikle Osmanlı pazarı Avrupa'nın açık pazarı konumuna getirildi.

yılında Sadrazam olan Şehit Ali Paşa kapitülasyonları kaldırmak istemiştir. 2. Kapitülasyonların zararlarının önlenmesi konusunda en kapsamlı çalışmaları III. Selim gerçekleştirmiştir. III. Selim, yabancılara verilen imtiyazlara sürekli karşı çıkmış fakat kurulu kapitülasyon düzenini bozamamıştır. Bunun üzerine gayrimüslim Osmanlı tüccarlarını Avrupalı tüccar adı altında imtiyazlı bir sınıf hâline getirmiştir

5. Kırım Savaşı sonrası artan kapitülasyonların kaldırılması çabalarına İttihat ve Terakki Cemiyeti hız vermiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti, kapitülasyonların kaldırılması konusunu ilk defa 1911 yılındaki kongresinde görüşmüştür. İttihat ve Terakki hükümeti çok önemli bir kararla 9 Eylül 1914 tarihinde yıllardır ülkenin belini büken kapitülasyonları kaldırdığını tüm elçiliklere bildirmişti. Kapitülasyonların kaldırılmasından sonra "Türkiye Türklerindir" sözü her tarafta söylenmeye başlanmıştır.

1. Dünya Savaşı’nın kaybedilmesi ile: Ocak 1919 tarihi sonrasında İngiltere, Fransa, İtalya fevkalade komiserleri arka arkaya bu tarihlerde verdikleri müşterek takrir ile, tebaaları hakkında kapitülasyon usulüne riayet edilmesini ve Belçika, Yunanistan, Karadağ, Romanya ve Sırp tebaasına da, verilmiş imtiyazlar çerçevesinde davranılmasını ve 1914 tarihi öncesindeki kapitülasyonların yeniden tesisini istemişlerdir.

Lozan görüşmeleri sırasında kapitülasyonlar konusunda çetin tartışmalar yaşanmıştır. İsmet Paşa komisyonda çok uzun ve önceden hazırlanmış ayrıntılı bir rapor okudu. Bu rapora göre Türk tezi üç esasta toplanmıştır: 1. Türkiye genel hukuka uymayan kapitülasyonların yeniden tesisini kabul edemez. 2. Türkiye kapitülasyon özelliği gösteren hiç bir usulü bunların yerine kabul edemez. 3. T.B.M.M. Hükümeti devletlerle karşılıklı olmak şartıyla ve devletler hukuku prensiplerine göre ticaret, ikamet, konsolosluk ve suçluları iade mukaveleleri yapmaya hazırdır.