Nazım Biçimleri (Şekilleri)

Nazım şekli nedir? Türk edebiyatında nazım şekilleri, genellikle manzumelerin beyit ve kıta sayısı, bunların sıralanış ve kafiye düzeni gibi yapı özellikleri dikkate alınarak isimlendirilir… Divan şiiri, Halk şiiri ve Yeni Türk şiirinde farklı nazım şekilleri kullanılmakla beraber ortak kullanılan şekilleri de vardır…

Nazım birimi: Nazım biçimlerinde ölçü olarak kullanılan parçaya “nazım birimi” denir. Divan şiirinde nazım birimi, - genellikle - “beyit”, Halk şiirinde “dörtlük”, yeni Türk şiirinde ise “mısra” dır. “Eğer maksûd eserse mısrâ-ı berceste kâfidir” Diyen Koca Ragıp Paşa mısraya dikkat çekmiştir…

Divan şiiri nazım şekilleri: 1.KASİDE: Arapça, niyet etmek, yaklaşmak yönelmek, kastetmek anlamlarına gelmektedir… Edebî bir tür olarak kaside “övgü” şiiridir. Eskiden din ve devlet büyüklerini veya onlara ait bir takım varlıkları övmek ve çoğunlukla onların ihsanlarına kavuşmak amacı ile yazılırdı.

Kaside beyitlerle yazılır… Kafiye düzeni gazelinki ile aynıdır. [ aa, ba, ca, da, ea, …..] şeklindedir. Kasidelerin ilk beytine “matla”, son beytine “makta”, şairin mahlasının geçtiği beyte “taç beyit”, en güzel beytine ise “beytü’l – kasaîd” gibi isimler verilir… En az 31, en fazla 99 beyit olur… Olmadığı durumlar da olabilir…

Kasidenin bölümleri: 1.Nesib ya da Teşbîb: 15-20 beyit arasında olur. Genellikle tasvir yapılır. Bahar, kış, savaş, at, vs. Bahariyye, Şitaiyye, Iydiyye, Temmuziye, Ramazaniye, Nevruziye, Hammâmiye Rahşiyye, gibi konulara göre de isim alırlar……. 2.Girizgâh:Nesib bölümünden Medhiye bölümüne geçerken şairlerin söylediği beyit ya da beyitlere denir… Şairin ustalığını göstermesi açısından önemlidir…

3. Methiye: Kasidenin asıl bölümüdür 3. Methiye: Kasidenin asıl bölümüdür. Kaside kimin için veya ne için yazılmışsa onun övgüsü yapılır… Kasidelerin en uzun bölümleridir… Genellikle abartılı övgülere yer verilir. Herkes için benzer ifadeler kullanıldığından yapılan övgüler gerçekçi değildir.

4. Tegazzül: Gazel söylenen bölümdür 4.Tegazzül: Gazel söylenen bölümdür. Genellikle methiye bölümünden sonra şair bir yolunu bulup gazel söyleyerek tekdüzeliği de engellemeye çalışır… 5. Fahriye Bölümü: Şairin kendini övdüğü bölümdür. Özellikle bazı şairler fahriye bölümünde daha başarılıdır. Taç beyit bu bölümün sonunda olabilir…

6. Dua Bölümü: Kasidenin son bölümüdür 6. Dua Bölümü: Kasidenin son bölümüdür. Şair kasideyi yazdığı kişi ve kendisi için dua eder.

GAZEL Divan şiirinde en çok kullanılan nazım şeklidir… Kelime anlamı; “kadınlara söylenen aşk sözleri” dir… Edebiyatımıza bağımsız bir nazım şekli olarak İran edebiyatından girmiş ve yüzyıllarca hiç değiştirilmeden kullanılmıştır…

Özellikleri; aa, ba,ca,da,ea,fa… şeklinde kafiyelenir… Beyit sayısı ortalama 5-7-9, hatta ilk zamanlar 15 beyite kadar yazıldığı görülmüştür… İlk beyite “matla”, sonrakine “hüsn-i matla”, son beyite “makta”, maktadan bir önceki beyite “hüsn-i makta” adı verilmektedir…

Anlamca en güzel beyitine “beytü’l gazel veya şah beyit” denir… Mahlasın geçtiği beyte “mahlas beyti” veya tahallüs denir. Beyitler arasında tam bir konu birliği olan gazellere “yek-âhenk” gazel, Her beyti aynı derecede başarılı ve güzelse “yek-âvâz” gazel adı verilir…

Musammat gazel: Mısra ortalarında da kafiye bulunan gazellere “Musammat” gazel adı verilir… Bu şekilde kafiyelenmiş beyitler dörtlük olarak da düzenlenebilir. Kafiye düzeni, aa,ba,ca,da,ea,fa,… şeklinde olan bir gazel; xaxa, bbba,ccca,ddda,eeea,fffa… biçiminde de yazabiliriz…

Musammat gazel örneği: Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı Felekler yandı âhımdan murâdım şem’i yanmaz mı Kamu bîmârına cânan devâ-yı derd eder ihsân Niçin kılmaz bana derman beni bîmâr sanmaz mı Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım Uyadur halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı

Dörtlük halinde yazarsak: I.Beyit: Beni candan usandırdı cefâdan Yâr usanmaz mı Felekler yandı âhımdan Murâdım şem’i yanmaz mı

II.Beyit: Kamu bîmârına cânan Devâ-yı derd eder ihsân Niçin kılmaz bana derman Beni bîmâr sanmaz mı

III.Beyit: Şeb-i hicrân yanar cânım Döker kan çeşm-i giryânım Uyadur halkı efgânım Kara bahtım uyanmaz mı

MESNEVÎ Sözlük anlamı, “ikili” demektir. İkişer mısralık beyitlerden meydana gelen ve her beytin kendi arasında kafiyelendiği bir nazım şeklidir. Aruzun kısa kalıpları ile yazılır. Uzun şiirler yazmaya müsait bir nazım şeklidir…

Klâsik Mesnevîde şu bölümler bulunur: 1. Dibâce (Ön söz) 2. Tevhîd (Allah’ın birliğini anlatma) 3. Münâcât (Allah’a yakarış, dua) 4. Na’t (Peygamberimizin övgüsü) 5. Mirâciye (Miraç’ın anlatıldığı bölüm) 6. Medh-i Cihâr-yâr-ı Güzîn 7. Sunulan Kişiye Övgü 8. Sebeb-i Telif