I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) Tarihte Türk sözcüğünü ilk kullanan devlet olan Köktürkler, Orta Asya’da Büyük Hun Devleti’nden sonra kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Çin kaynaklarına göre Köktürklerin ataları Hunlardır. Ergenekon Destanı’na göre Köktürk Devleti’ni kuran boyun adı “Aşina”dır. Aşina kelimesi Türkçede kurt anlamına gelmektedir.

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) Büyük Hun Devleti’nin yıkılmasından bir süre sonra Türklerin bir kısmı Altay Dağları’nın doğusuna yerleştiler. Buraya yerleşen Türkler demircilikle uğraşır, Avarlara bağlı olarak varlıklarını sürdürürlerdi. Bu sırada Avarlara karşı ayaklanan Töleslerin (Türk boyu) isyanını bastırma görevi Köktürklerin başında bulunan Bumin’e verildi (546). Ayaklanmayı bastıran Bumin, Avar kağanının kızıyla evlenmek istedi. Böylece Avar kağanıyla eşit haklara sahip olmak düşüncesindeydi.

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) Ancak Avar kağanı, “Siz demircilik yapan adi kölelerimizsiniz. Nasıl olur da bizden kız istemeye cesaret edebilirsiniz?” diyerek Bumin’in isteğini geri çevirdi. Bunun üzerine ayaklanan Bumin, ordusuyla Avarları yenilgiye uğrattı (552). Merkezi Ötüken olan Köktürk Devleti’ni kurdu (552).

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) Bumin Kağan ülkesini Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayırdı. Devletin Batı yönetiminin idaresini “ yabgu” unvanıyla kardeşi İstemi’ye verdi. Ancak Bumin bir yıl sonra öldü (553). Bumin Kağan’ın ölümünden sonra yerine oğlu Mukan Kağan geçti. Mukan Kağan, Avar devletine kesin olarak son verdi. Mukan Kağan doğuda başarılar(Kitanlar, Kırgızlar, Çin) kazanırken amcası İstemi Yabgu da batıda Hazar Denizi’ne kadar uzanan bölgeyi ve buradan geçen İpek Yolu’nu kontrol altına aldı.

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) Mukan Kağan Dönemi (553-572): Bumin Kağan’ın ölümünden sonra devletin başına önce Ko–lo Han, daha sonra Mukan Kağan geçti. Bu dönemde Avarlara tamamen son verildi. Doğudaki Kitanlar ve kuzeydeki Kırgızlar Köktürk Devleti hâkimiyetine girdi. Çin, yapılan akınlarla baskı altına alındı.

İstemi Yabgu Dönemi (552-576): İstemi (Batı kanadı), İpek Yolu’nu denetimi altında tutan Ak Hunlara (Eftalitler) karşı Sasaniler (İran) ile iş birliği yaptı. Ak Hun’lara son vererek topraklarını Sasanilerle paylaştı (557). İpek Yolu üzerinde hâkimiyet kurma mücadeleleri yüzünden Sasanilerle arası açılınca bu kez Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yaptı. ittifak sonucu Bizans-Sasani Savaşları başladı. Bu durum her iki devleti de yıprattı. Bu durumdan faydalanan İstemi Yabgu ülkesinin topraklarını genişletti.

Ta-Po Kağan Dönemi (572-581): Doğu’da, Mukan Kağan’ın ölümünden sonra yerine Ta-Po Kağan geçti. Ancak Ta-Po’nun yanlış politikaları yüzünden devlet zayıfladı. Ta-Po Kağan önce Köktürk inançlarına uygun olmayan Manihaizm dinini benimsedi. Dış politikada Çin’in etkisinde kaldı. Çinlilere ait lüks tüketim mallarının ülkesine girmesine izin verdi. Tüm bu gelişmeler TaPo Kağan’ı, Köktürk halkının gözünden düşürdü. 576 yılında İstemi Yabgu’nun da ölümü ülkenin batı kanadının zayıflamasına yol açtı.

I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) I. Köktürk Devleti’nin Parçalanması: Doğuda Ta-Po Kağan’ın ölümünden sonra devletin başına İşbara Kağan, batıda İstemi Yabgu’nun yerine ise Tardu geçti. Ancak ülkedeki iktidar mücadelesi I. Köktürk Devleti’nin merkezî otoritesinin bozulmasına neden oldu.

Doğu ve batı göktürkler

BATI KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) Doğu Köktürk Devleti ile hâkimiyet mücadelesine girişti. Çin üzerine seferler düzenledi ancak başarılı olunamadı. Tardu’nun ölümünden sonra çıkan iç karışıklıklar yüzünden Çin egemenliğine girdi (659).

DOĞU KÖKTÜRK DEVLETİ (552-630) Çin’in Türk töresini yok etmek istemesine karşı direnseler de başarılı olamadılar. Ülkede çıkan kıtlık ve salgın hastalıklar devleti yıprattı. Çin baskılarına daha fazla dayanamayan Doğu Köktürk Devleti 630 yılında yıkıldı.

II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682-744)

II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682-744) I. Köktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra Türk boyları yaklaşık elli sene Çin hâkimiyetinde kaldılar. Bu süre içerisinde zaman zaman Çin’e karşı ayaklandılar. Bu ayaklanmalardan en belirgin olanı Kürşat ve otuz dokuz arkadaşının Çin’e karşı yaptıkları ayaklanmadır (639). Ayaklanma başarılı olamadı ama Türk boyları arasında bağımsızlık duygusunu daha da arttırdı. Kutluk liderliğinde birleşen Köktürkler Çin’e karşı bağımsızlıklarını kazandılar ve II. Köktürk Devleti’ni kurdular(682). Kutluk, ilteriş (devleti derleyen) unvanıyla kağan seçildi. Çin’e karşı 46 başarılı sefer düzenleyen İlteriş Kağan 692 yılında öldü.

Kapgan Kağan Dönemi (692-716): İlteriş Kağan öldüğünde çocukları Bilge ve Kül Tigin küçük olduğundan devletin başına kardeşi Kapgan geçti. Kapgan Kağan II. Köktürk Devleti’nin dış politikasını şu esaslar üzerine kurdu: Çin’de yaşayan Türklerin Ötüken’e dönmesini sağlamak /Çin’i sürekli baskı altında tutmak / Orta Asya’daki tüm Türk boylarını Köktürk egemenliğinde toplamak Kapgan Kağan bu isteklerini gerçekleştirmek amacıyla Çin üzerine yirmi beş sefer düzenledi. Çin’i baskı altında tuttu. Ancak Çin’in kışkırttığı Türk boylarının ayaklanmasını bastırmaya çalışırken öldürüldü.

Bİlge Kağan Dönemi (716-734): Kapgan Kağan’dan sonra yerine oğlu İnal geçti. Ancak bu durumu kabullenmeyen Bilge ve Kül Tigin kardeşler Tonyukuk’un yardımıyla İnal’ı ortadan kaldırdılar. Bilge, kağan oldu. Tonyukuk’u başdanışmanı yaptı. Kül Tigin de orduların başına geçti. Bilge Kağan dönemi II. Köktürk Devleti’nin en parlak dönemi oldu. Bu dönemde bütün Türk boyları Köktürklerin egemenliği altına girdi. Çin vergiye bağlandı.

II. Köktürk Devleti’nin Yıkılışı: II. Köktürk Devleti’nin kurulmasında, örgütlenmesinde ve genişlemesinde önemli pay sahibi olan Tonyukuk 725, başarılı ordu komutanı olan Kül Tigin 731, Bilge Kağan ise 734 yılında öldüler. Bilge Kağan’dan sonra başa gelenler ülkeyi iyi idare edemediler. Taht kavgaları ve Türk boylarının ayaklanmaları devleti yıprattı. Son olarak Uygurlar II. Köktürk Devleti’ne son verdiler (744).

II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682-744) II. Köktürk Devleti’nden günümüze ulaşan en önemli eserler Köktürk Kitabeleri’dir (Orhun Yazıtları). Kitabelerde Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk’un devleti nasıl idare ettikleri, Çinlilerle münasebetler, Türk milleti ve hükümdarlarına ögütler, dönemin siyasi ve kültürel özellikleri gibi konular yer almaktadır.

Göktürk Kİtabelerİ

KÖKTÜRK KİTABELERİ (ORHUN YAZITLARI) Orhun Nehri civarında bulunan Köktürk Kitabeleri ile Güney Sibirya’da Talas şehri havzasında bulunan Talas ve Yenisey Yazıtları, Türk dili ve tarihinin en eski örnekleridir. Bu yazıtlar 1893 yılında Danimarkalı dil bilimci Wilhelm Thomsen (Vilhem Tomsen) tarafından okundu. Orhun Yazıtları Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına Yolluğ Tigin tarafından yazıldı.

Köktürkler, Bizanslılarla çeşitli ticari antlaşmalar yaptılar Köktürkler, Bizanslılarla çeşitli ticari antlaşmalar yaptılar. O dönemin en önemli ticaret yollarından olan İpek Yolu ve bu yolun kuzeyinden paralel olarak uzanan Kürk Yolu, en önemli ticaret yolları idi. Yolu, Çin’den başlayıp çeşitli merkezlerden sonra Avrupa’ya kadar uzanıyordu. Büyük bölümü Türk topraklarında kalan İpek Yolu, Türklerle Çinliler arasında yüzyıllar boyu askerî çatışmalara neden oldu. Köktürk Dönemi’ne ait madenî paraların bulunması, Türklerin ticarette gelişmiş olduklarının en önemli kanıtıdır.

Türk toplum yapısında sosyal tabakalaşma ve kölecilik yoktu. Erkekler ve kadınlar arasında eşitsizlik yoktu. Kadınlar siyasi, askerî ve ekonomik hayatın her kademesinde aktif olarak yer alırlardı.

HATUN Türk devletlerinde hatunlar söz sahibi idiler. Aralarında devlet siyasetine yön verenler, devlet başkanlığı yapanlar ve naip olarak devleti idare edenler vardı. 585 ve 726 yıllarında Çin elçilerinin kabulünde Köktürk hatunları hazır bulunmuşlardı. Ayrı sarayları ve “buyruk”ları bulunan hatunlar umumiyetle devlet meclislerine katılırlar, bazen elçileri ayrıca kabul ederlerdi. Hatunların gelecek hakanların anneleri olmaları sebebiyle ilk eş ve asil (yani Türk) olmalarına dikkat edilirdi