KAYAÇLARIN ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ

Kayaçlar Nelerdir Kayaçlar su, gaz ve organik varlıkların dışında yerkabuğunu meydana getiren unsurlardır. Yol yarmaları, maden ocakları ve taş ocakları gibi yerlerle, toprak veya enkaz örtüsünden yoksun topografya yüzeylerinde mostralarına rastladığımız kayaçlar, yer şekillerinin oluşum ve gelişimlerinde rol oynayan önemli etmenlerden biridir.

1 – PÜSKÜRÜK ( MAGMATİK = KATILAŞIM ) KAYAÇLAR :  Bu  kayaçlar  manto  tabakasındaki ergimiş  magmanın  yerkabuğunun  içine  sokularak   ya da  yeryüzüne  çıkarak  soğumasıyla oluşurlar. Püskürük  kayaçların  özellikleri , bu  kayaçları  meydana  getiren  minerallerin  cinsine ve  katılaştıkları  yere  göre  değişir. Örneğin , yer  kabuğunun  içinde  soğuyan  magma , yavaş yavaş  soğuduğu  için  iri  kristallidir. Çünkü ,  kristallerin  erime  sıcaklıkları  farklı  olduğu  için soğuma  sürecinde  farklı  aralıklarla  katılaşırlar. Buna  karşılık  yeryüzüne  çıkarak  hava  ile temas  eden  lavlar  hızla  soğudukları  için  ince  kristalli  ve  camsı  bir  özellik  gösterirler. 

A-İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Yer kabuğunun  derinliklerinden  yeryüzüne  doğru  ilerleyen magmanın , yeryüzüne  ulaşamadan  yer kabuğunun  derinliklerinde  katılaşmasıyla  oluşurlar  ve ancak  üzerlerindeki  kayaç  tabakalarının  zamanla  aşınmasıyla  yer  yüzeyine  ulaşırlar. Başlıca iç  püskürük  kayaçlar ; granit , siyenit , diorit  ve  gabro’dur.     

B-DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Magmanın  yer kabuğunu  yarıp  yeryüzüne  çıkarak soğumasıyla  oluşurlar. Başlıca  dış  püskürük  kayaçlar ; bazalt , andezit , volkan  camı ( obsidiyen ) , tüf , trakit , incitaşı , katrantaşı  ve  süngertaşı’dır. Kristalli  olmaları  ve  kütle  halinde bulunmaları  ortak  özellikleridir.

2- Tortul Taşlar : a-Organik Tortul Kayaçlar Bitki ya da hayvan kalıntılarının belli ortamlarda birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Organik tortul taşların en tanınmış örnekleri mercan kalkeri, tebeşir ve kömürdür.

A-Mercan kalkeri  Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise, mercan resifleridir.

B-Tebeşir Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina (Globigerina)’ların birikimi sonucu oluşur. Saf, yumuşak, kolay dağılabilen bir kalkerdir. Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir.

C-Kömür  Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı % 60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı % 94 ise antrasit adını alır.

b-Fiziksel (Mekanik) Tortul Kayaçlar Akarsuların, rüzgarların ve buzulların, taşlardan kopardıkları parçacıkların çökelip, birikmesi ile oluşur. Fiziksel (mekanik) tortul taşların en tanınmış örnekleri kiltaşı (şist), kumtaşı (gre) ve çakıltaşı (konglomera)’dır.

A-KİLTAŞI(ŞİST) Çapı 2 mikrondan daha küçük olan ve kil adı verilen tanelerin yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır.

B-KUMTAŞI(GRE) Kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır.

C-ÇAKILTAŞI(KONGLOMERA)  Genelde yuvarlak akarsu çakıllarının doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşur. 

c-Kimyasal Tortul Kayaçlar Bazı  maddeler  su  ile  kolay  çözünürler. Çözünerek suya  karışan  mineraller , suyun  buharlaşmasıyla  tekrar  çökelerek  kimyasal  tortul  kayaçları oluşturur. Başlıcaları ; kalker ( kireç taşı ) , jips ( alçı taşı ) , kaya tuzu , dolomit , traverten , sarkıt , dikit  ve  sütunlardır. Kimyasal  tortul kayaçların  sular  tarafından  işlenmesiyle  karstik  şekiller  meydana  gelir. Ülkemizde  özellikle Akdeniz  bölgesinde  yaygındır.

3-Başkalaşmış(Metamorfik Taşlar): Tortul ve püskürük taşların, yüksek sıcaklık ve basınç altında başkalaşıma uğraması sonucu oluşan taşlardır. Başkalaşmış taşların en tanınmış örnekleri mermer, gnays ve filattır.

A-Mermer Kalkerin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması, yani metamorfize olması sonucu oluşur.

B-Gnays Granitin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur. 

C-Fillat Kiltaşının (şist) yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur.