MESKEN POLİTİKASI VE UYGULAMA

Mesken Nedir? En sade tanımıyla mesken; ‘barınılacak yer’ anlamını taşır. Ancak bu tarif eksik yapılmış bir tariftir. Sadece barınma yönüyle değil çevre, hayat standartı, meskene götürülen kamu hizmetleri ve toplum menfaati gibi diğer yönlerle de bu tarif tamamlanmalıdır. İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara

Meskenle İlgili Çeşitli Sorunlar 1. Gecekondular: Yetersiz alt yapı ve standartdan yoksun inşaat teknikleriyle yapılan bu mesken kuşakları her yıl ortalama %5 ile 6 oranında artmakta ve hala çözüm bekleyen bir problem olmaktadırlar. İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara

2. Her çeşit gelir grubuna yönelik mesken planları yapılamamaktadır 2. Her çeşit gelir grubuna yönelik mesken planları yapılamamaktadır. Bunun en önemli sebeplerinden biri; arsa-mesken politikaları içerisinde yer alan mesken standartının, gerçekleri yansıtmayan ölçülerde tesbit edilmesidir. İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara

3. Düşük gelir gruplarının yüksek teminat ve az vadede ödeme yapamamalarından dolayı mesken sahibi olamamaları. İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara Elif DUGAN

4. Meskenlere götürülen kamu hizmetlerindeki sorunlar 4. Meskenlere götürülen kamu hizmetlerindeki sorunlar. En önde gelenleri; alt yapı, ulaştırma, sağlık, sosyal ve kültürel hizmetlerdeki yetersizliklerdir.

Mesken Konusundaki Hukuki Dözenlemelerin Tarihçesi A. 1930’da Umumi Hıfzısıhha Kanunuyla belediyelere; - Ucuz belediye meskenleri inşa etmek ve bunları ihtiyaç sahiplerine kiraya vermek, - Beldenin gelişmesine elverişli yerlerde arsalar alarak bunları ihtiyaç sahiplerine satmak, görevleri verilmiştir. B. 1948’de tüm belediyelere, mesken sıkıntısı çeken vatandaşlara bazı kayıt ve şartlarla arsa satmak ve mesken inşaatını hızlandırmak görevi verilmiştir.

C. 1969 yılında çıkarılan Arsa Ofisi Kanunu ile belediyelere, - Meskene uygun arsalar alarak bunları stok etmek, - Bu arsalar uzerinde gerekli altyapıyı ve imar planını hazırlayarak bunları inşaata hazır hale getirmek, gibi ileride arsa hususunda meydana gelebilecek haksızlık ve karışıklıkları önleyebilecek görevler verilmiştir.

D. 1984’de yürürlüğe giren Toplu Konut Kanunu(ileride ayrıntılı anlatılacaktır.) ve anayasanın çeşitli maddelerindeki hükümlerle de mesken konusunda çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara

Sosyal Mesken Politikası Sosyal mesken politikası, gelir seviyesine, mesken standartına ve devletin himayesini gerektiren belirli bir sosyal gruba öncelik tanıyan, şehir ve kalkınma planları içerisinde yer alan ilke ve tedbirlerin bütünüdür. (Yavuz, Keleş, Geray, a.g.e., s.610.) atfen İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara

Bu politikaya göre mesken tanımı; toplumun yaşama şartlarına, sosyal yapısına, örf ve adetlerine uygun, düşük maliyetli ve brüt alanı 100 metrekareyi geçmeyecek meskenlerdir. Bu tanımda öne çıkan ilkeler; düşük gelir seviyesini gözetmek ve mesken alanına bir standart getirmektir. Peki ama 100 metre karelik bir alan uygulamada başarılı olabilecekmidir?

Bu sorunun yanıtı elbetteki hayırdır Bu sorunun yanıtı elbetteki hayırdır. Çünkü Avrupa standartlarına ve aile yapısına göre belirlenen bu alan, Türk aile yapısına ve hane halkı sayısına uymayan, yetmeyen bir alan olmuştur. Bu da politikanın uygulamasında sorunlar ortaya çıkarmıştır. www.habervakti.com/resimler/yasam/kalabalik_aile.jpg

KALKINMA PLANLARINDA MESKEN

1. Beş Yıllık Kalkınma Planında Mesken(1963-1967) Ortaya Konan Sorunlar: 1. Mesken konusunda inceleme ve araştırma yetersizliği, 2. Meskenle ilgili bir standartın olmayışı, 3. Yatırımcıların lüks mesken yapımına yönelmesi ve bunun sonucunda alım gücü olmayanların inşa ettiği gecekonduların sayısının artması.

İlkeler: 1. Yatırım miktarını arttırmadan daha çok mesken yapılmasını sağlamak, 2. Lüks mesken yerine daha çok sayıda kişinin barınabileceği meskenler yapmak, 3. Düşük kiralı mesken yapımına ağırlık vererek dar gelirlileri rahatlatmak, 4. Gecekonduda yaşayanlara mesken temin etmeden oturdukları yeri yıkmamak ve gecekonduların altyapı ve arsa sorunlarını halletmek.

2. Beş Yıllık Kalkınma Planında Mesken(1968-1972) İlkeler: Birinci plandaki ilkelere ek olarak geçen zamanda şehirli nüfusun artışı yeni ilkeleri doğurmuştur. Bunlar; 1. Şehir nüfusunun hızla artışını göz önüne alarak, kıt kaynakları öncelikle gelişen şehirler için kullanmak, 2. Şehir gelişme alanlarındaki sahaları kamu kontrolüne almak, gibi ilkelerdir. 3. Ayrıca gecekondu sorununu kendi evini yapana destekleyici rol oynayarak çözmek de plan ilkeleri arasındadır.

3. Beş Yıllık Kalkınma Planında Mesken(1973-1977) Bu planda konut yapımı ve ulaştırma gibi alt yapı yatırımları % 15’lik paylara sahiptir.(Avcı, S. 2000. Türkiye’nin Ekonomi Politikaları ve Coğrafi Sonuçları. İst. Üni. Coğrafya Dergisi. Sayı 8. İstanbul) Sosyal Toplu Konut Kooperatifçiliğinin desteklenmesi üzerinde durulmuştur. Elif DUGAN

4. Beş Yıllık Kalkınma Planında Mesken(1979-1983) İlkeler 1. İzinsiz arsa işgalinin önüne geçecek yaptırımlar düzenlemek, 2. Geleneksel yerleşmenin (tek tek ve kişiye özgü) artık, artan mesken ihtiyacını karşılayamamasından dolayı toplu konut üretimine kredi ve izin kolaylığı getirmek, 3. Kamu yararına arsa kullanımını sağlayan tedbir ve kolaylıklar getirmek.(harita, kadastro, tapu gibi işlemlerin hızlanmasını sağlamak)

5. Beş Yıllık Kalkınma Planında Mesken(1984-1989) İlkeler: 1. Mesken sektörünün istihdam sağlayıcı bir sektör oluşu özelliğinden maksimum oranda fayda sağlanması, 2. Bankalar yardımıyla makul seviyede faiz ve vade imkanlarıyla ’Toplu Konut Fonu’ nun oluşturulması, 3. Yeni toplu konut projelerinde artık üst yapı ve çevre tanziminin de bir bütünlük içinde olması,

4. Mesken inşaasında yerel malzemelerin kullanımına gidilmesi(tasarruf amacıyla) ve 5. İnşa malzemelerinin iklim şartlarına uygun olması gibi ilkeler göz önüne alınmıştır.

6. Beş Yıllık Kalkınma Planında Mesken(1990-1994) 5. Plana benzer ilkelerin olduğu bu dönemde yenilik olarak; İlk kez deprem bölgelerinde ‘depreme dayanıklı bina’ yapımı ilkesi benimsenmiştir. Ayrıca mesken sayımlarının periyodik hale getirilmesi ve mesken inşaasında çalışacak eleman yetiştirilmesi için eğitim imkanlarının geliştirilmesi de ilkeler arasındadır.

TABLO 1(Avcı, S. 2000. Türkiye’nin Ekonomi Politikaları ve Coğrafi Sonuçları. İst. Üni. Coğrafya Dergisi. Sayı 8. İstanbul)

MESKEN KOOPERATİFLERİ

Sosyal Faydaları 1. Dar gelirli kişileri, ödeme güçlerine uygun düşecek şekilde mesken sahibi yapar. 2. Komşuluk anlayışına dayanan ‘birliklere ait olmak’ olgusunu geliştirir. 3. Çeşitli kültür ve eğlence yerleri sayesinde, tek bir merkeze bağlanma zaruretinin önüne geçer.

Ekonomik Faydaları 1. Üyelerini bir nevi zorunlu tasarrufa teşvik eder. 2. Mesken inşa maliyetinin düşmesini sağlar. 3. Mesken şekli ve kalitesine bir standart getirir.

GENEL OLARAK GECEKONDU

Gecekondu Nedir? Gecekondu; birtakım kişilerin genellikle kendilerinin olmayan topraklar üzerinde, kısa sürede, izinsiz, imar mevzuatına aykırı ve sağlık şartlarından yoksun olarak yaptığı veya yaptırdığı yapılardır. (Yasa. İ. Gecekondu Ailesi. 1970. SBF Dergisi. Cilt 15. S.4) atfen İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara http://www.akdeniz.edu.tr/sosyalhizmetler/fotograf2006/universite/75.jpg

Gecekonduların Doğuş Sebepleri Dünyada ve Türkiye'de gecekondu sorununun temelinde konut gereksinimi bulunmaktadır. Ancak, bu yaklaşım sorunun biçimsel ve görünürdeki nedenidir. Özellikle Türkiye açısından sorunun görünmeyen yüzeyi ve kökenindeki toplumsal ve kültürel nedenler çok yönlüdür. Bunlar;

Gecekonduların Doğuş Sebepleri 1. Nüfusun hızla artması, 2. Tarımın büyük ölçüde makineleşmesiyle işgücünün kırsal kesimlerden kentlere kayması, 3. Sanayileşmenin plansızlığı, 4. Toprağın bölünmesi, verimin azalması ve yetersizliği, 5. Ölçülü toprak reformunun yapılamaması, 6. Hazine arazilerinin iyi değerlendirilememesi, 7. Konut sorununa bütüncül bir yaklaşımla çözüm getirilememesi ve konut kiralarının yasal bir düzene sokulamaması,

Gecekonduların Doğuş Sebepleri 8. Kırsal alanlarda sağlık, beslenme, eğitim, ulaşım ve bu gibi olanakların yetersizliği, dengesizliği ve denetimsizliği, 9. İş olanaklarının sadece kent merkezlerinde kurulan fabrikalar ve devlet kurumlarınca sağlanması, 10. Kent plan ve programlarının çağın koşullarına uygun olmaması gibi nedenler, gecekondu sorunun doğmasına ve gelişmesine yol açmıştır. (Çakır., S. Kentleşme ve Gecekondu Sorunu. 2007. Fakülte Kitabevi Yayınları:71. Isparta)

TABLO 2(Metin Heper, Gecekondu Polıcy In Turkey, Boğaziçi Ünıversıty Publıcatıons, İstanbul, 1978 :13 ) atfen Çakır., S. Kentleşme ve Gecekondu Sorunu. 2007. Fakülte Kitabevi Yayınları:71. Isparta Türkiye’de gecekonduların ortaya çıkışı 1945 yıllarına kadar uzanır. Yıllar geçtikçe kırdan kente göçün artmasıyla gecekondu sayıları giderek artmıştır.

GECEKONDULARLA İLGİLİ TEDBİRLER

Gecekondularla İlgili Sorunlar Gecekondularla ilgili sorunlar; ekonomik, sosyal, şehircilik ve kültürle ilgili sorunlardır: Ekonomik sorunlar; gecekonduda yaşayanların çalışma ve iş edinmeleriyle ilgili sorunlardır. Sosyal sorunlar; gecekonduda yaşayanların şehir hayatına uyum sağlayabilmeleri ile ilgili sorunlardır. Şehircilik sorunları ise; gecekonduların yapıldığı arazilerdeki çarpık ve plansız yapılaşmayla ve kamu hizmetlerinden yararlanabilme durumuyla ilgili sorunlardır.

Gecekondularla İlgili Sorunlar Son olarak kültürle ilgili sorunlar ise; kırdan göç ederek gelen gecekondu yaşayanlarının şehir hayatı ve kültürüne uyum sağlayabilmeleri ile ilgili sorunlardır. Lumpen Kültür: Kendi kendine yeten kapalı tarım çevrelerinden gelenlerin kültür değerleri ile şehir kültürünün yoğrulduğu yeni bir kültür çeşididir. Kimliksiz bir kültür tipi olarak da anılır.(İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara)

1. Genel Olarak Tedbirler Gecekondularla ilgili sorunların uzun veya kısa süreli tedbirlerle çözülmesi bir ‘gecekondu politikası’nı meydana getirir. Ülkemizde yukarıda belirtilen sorunların çözülebileceği etkili bir gecekondu politikasından bahsedemeyiz. Çünkü gecekondu politikalarını belirlemesi gereken gecekondu kanunu, kültürel meseleleri bir tarafa bırakmış ve sadece şehircilik açısından sorunları çözmeye çalışmıştır.

Gecekondu kanunu, şehircilik açısından gecekondu sorunlarının çözümünün 3 şekilde olabileceğini kabul eder. Bunlar; Düzeltmek, Tasfiye etmek ve Yıkmak şeklindedir.. (İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara ) Kaynak: ibb.gov.tr

2. İç Göçü Düzenleme Yoluyla Getirilebilecek Tedbirler Şehirlerin köylerden göç alarak büyüyen alanlar olduğu artık kabul edilir bir gerçektir. Bu nedenle, kırsal alanlarda ekonomik ve sosyal dengeyi sağlayacak tedbirler almak doğrudan şehir nüfuslarını da etkileyecektir. Bu tedbirler; Toprak ve Tarım Reformu, Kooperatifleşme, Merkez Köyler projeleridir.

Toprak ve Tarım Reformu Devlet tarafından alınan tedbirler içerisinde köylerde yaşayanların yaşadıkları yerlerden ayrılmadan sosyo-ekonomik hayat ve refah seviyelerinin arttırılması amaçlanır. İki önemli hedefi bulunmaktadır. Tarımla uğraşan nüfusun göçebelik ve işsizlik gibi sebepler dolayısıyla hareketlerine son verilmesi ve belirli tarım alanlarına yerleştirilmesi, Toplumun gıda, mesken, sağlık, eğitim, kültür konularında hayat seviyelerinin arttırılmasıdır.

Toprak ve Tarım Reformu Bunlar sayesinde köy yerleşme alanlarında sosyal ihtiyaçların ve kamu hizmetlerinin karşılanarak kırdan kente göçün önüne geçilmesi hedeflenmektedir. Toprak ve tarım reformlarının başarıya ulaşması, iş gücünü şehirden kırsala kaydırarak şehir ile köy arasındaki dengesizliği giderecektir. (İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara )

Kooperatifleşme Tarımda kooperatifleşmeye gitmek, kırsal kesimdeki gelir farklılıklarını azaltarak, üretim ve gelirde artış sağlayarak kırsal halkın kalkınmasına etki edecek ve kırsal alanda yaşayan halkın iş bulmak amaçlı şehre göç etmesinin önüne geçecektir. (İNAN İ.H., Türkiye’de Tarımsal Kooperatifçilik ve AB Modeli. İstanbul Ticaret Odası Yayınları.İstanbul. 2004 )

Merkez Köyler Kamu hizmetlerinin, dağınık halde bulunan çok sayıdaki köye götürülmesinden kaynaklanan zorlukları aşabilmek için merkez köyler düşüncesi ilk olarak 1. Beş Yıllık kalkınma planına dahil edilmiştir. Bu düşünceye göre bir grup köy içinden belirlenen bir tanesi, ‘merkez köy’ olacak ve diğer köyler sağlık, eğitim ve idare ile ilgili pek çok kamu hizmetini bu köyden karşılayacaktır. Bu da köylerde yaşayanların birtakım hizmet eksiklikleri için şehre göç etmelerinin önüne geçecektir.

SONUÇ Ülkemizde Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze mesken ve sorunları üzerine gerek lokal gerekse genel olarak birçok yasa, proje ve politika uygulanmaktadır. Ancak genel nüfusun ve kırdan kente göçün her geçen yıl katlanarak artması, pek çok yasa ve projenin yüzeysel çözümler sunması ve uygulamadaki aksaklıklar nedeniyle Türkiye’de mesken ve meskene bağlı sorunlar halen daha bir çözüme ulaşamamıştır.

KAYNAKÇA İspir, E.G. 1991. Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları, Ankara İnan, İ.H. 2004. Türkiye’de Tarımsal Kooperatifçilik ve AB Modeli. İstanbul Ticaret Odası Yayınları. İstanbul Avcı, S. 2000. Türkiye’nin Ekonomi Politikaları ve Coğrafi Sonuçları. İst. Üni. Coğrafya Dergisi. Sayı 8. İstanbul Çakır, S. 2007. Kentleşme ve Gecekondu Sorunu. Fakülte Kitabevi Yayınları:71. Isparta www.tarım.gov.tr http://sehirbolge.itu.edu.tr/duyuru/handesuher.htm http://www.koopkur.org.tr

SORULAR 1) Aşağıdakilerden hangisi 1.Beş yıllık kalkınma planında meskenlerle ilgili ortaya konulan sorunlardan biri değildir? a) Mesken konusunda inceleme ve araştırma yetersizliği b) Meskenle ilgili bir standardın olmayışı c)Yatırımcıların lüks mesken yapımına yönelmesi ve bunun sonucunda alım gücü olmayanların inşa ettiği gecekonduların sayısının artması d) Yatırım miktarını artırmadan daha çok mesken yapılmasını sağlamak 2) 2.Beş yıllık kalkınma planında (1968-1972), içerisinde şehirli nüfusun artışına bağlı olarak yer alan mesken ile ilgili ilkelerden biri değildir? a) Kendi evini yapanı destekleyici bir tutum sergilemek b) Şehir nüfusunun hızla artışını göz önüne alarak kıt kaynakları öncelikle gelişen şehirler için kullanmak c) Şehir gelişme alanlarındaki sahaları kamu kontrolüne almak d) Konut sorununa bütüncül bir yaklaşımla çözüm geliştirilmesi ve kiraların yasal bir düzene sokulmaması 3)Aşağıdakilerden hangisi 5.Beş yıllık kalkınma planında meskenle ilgili olarak ortaya konulan ilkelerden birisi değildir? a) İzinsiz arsa işgalinin önüne geçecek yaptırımlar düzenlemek b) Mesken sektörünün istihdam sağlayıcı bir sektör oluşu özelliğinden maksimum oranda fayda sağlanması c) Bankalar yardımıyla makul seviyede faiz ve vade imkanlarıyla toplu konut fonunun oluşturulması d) Yeni toplu konut projelerinde artık üst yapı ve çevre tanziminin de bir bütünlük içinde olması

4) Mesken kooperatiflerinin ekonomik faydalarından biri değildir? a) Çeşitli kültür ve eğlence yerleri sayesinde tek bir merkeze bağlanma zorluğunun kaldırır b) Üyeleri bir nevi zorunlu tasarrufa teşvik eder c) Mesken inşa maliyetinin düşmesini sağlar d) Mesken şekli ve kalitesine bir standart getirir 5) Aşağıdakilerden hangisi gecekonduların doğuş sebeplerinden birisi değildir? a) Nüfusun hızla artması b) Komşuluk anlayışına dayanan “Birliklere ait olma” duygusuna sahip olma anlayışı c) Tarımın büyük ölçüde makineleşmesi ile iş gücünün kırsal kesimden kentlere kayması d) Toprağın bölünmesi verimin azalması ve yetersizliği e) İş olanaklarının sadece kent merkezlerinde kurulan fabrikalar ve devlet kurumlarınca sağlanması 6) Aşağıdakilerden hangisi mesken konusunda yapılmış hukuki düzenlemelerden birisi değildir? a) Belediyeler tarafından ucuz meskenler inşa etmek ve bunları ihtiyaç sahiplerine kiraya vermek b) Gelir seviyesi düşük olan vatandaşa seçim zamanı tapu vermek c) Beldenin gelişmesine elverişli yerlerde arsalar alarak bunları ihtiyaç sahiplerine satmak d) 1948’de tüm belediyelerce, mesken sıkıntısı çeken vatandaşlara bazı kayıt ve şartlarla arsa satmak ve mesken inşaatını hızlandırmak

7) Beş yıllık kalkınma planında yatırım oranının en yüksek olduğu sektör hangisidir? a) Tarım b) Ulaştırma c) Konut d) Sağlık e) Eğitim 8) 1930’da umumi Hıfzısıhha kanunu ile belediyelere verilen görevlerden birisidir? A) Ucuz belediye meskenleri inşa etmek ve bunları ihtiyaç sahiplerine kiraya vermek b) Mesken sıkıntısı çeken vatandaşlara bazı kayıt ve şartlarla arsa satmak ve mesken inşaatını hızlandırmak c) Mesken yapımına uygun arsalar alarak bunları stok etmek d) Meskene uygun arsalar üzerinde gerekli alt yapı ve imar planını hazırlayarak bunları inşaata hazır hale getirmek 9) 1.Beş yıllık kalkınma planında meskenle ilgili ilkelerden biri değildir? a) Lüks meskenler yerine daha çok sayıda kişinin barınabileceği meskenler yapmak b) Düşük kiralı mesken yapımına ağırlık vererek dar gelirlileri rahatlatmak c) Yatırımcıların lüks mesken yapımına yönelmesi bunun sonucunda alım gücü olmayanların inşa ettiği gecekonduların sayısının artması d)Yatırım miktarını arttırmadan daha çok mesken yapılmasını sağlamak 10) İlk defa deprem bölgelerinde depreme dayanıklı bina yapımı ilkesinin ve mesken sayımlarının periyodik hale getirilmesi ilkelerinin yer aldığı kalkınma planı aşağıdakilerden hangisidir? a)3.Beş yıllık kalkınma planı (1973-1977) b)4.Beş yıllık kalkınma planı (1979-1983) c)5.Beş yıllık kalkınma planı (1984-1989) d)6.Beş yıllık kalkınma planı (1990-1994)

YANITLAR 1)d 6)b 2)d 7)c 3)a 8)a 4)a 9)c 5)b 10)d