1 OKULLARDA ARAŞTIRMA YAPMAK İÇİN UYULMASI GEREKEN ETİK VE YASAL KURALLAR HÜSEYİN CANERİK DERS ÖDEVİ EYZ 504 ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ YARD. DOÇ. DR. ALİ TEMEL Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü EYD Tezli YL Programı İstanbul, Mayıs 2010

2 ÖZET  Bu çalışmayla, okullarda araştırma yapmak için uyulması gereken etik ve yasal kuralların ne olduğu sorusu yanıtlanmaktadır. Eğitim kurumlarında araştırma yapmak isteyen araştırmacıları Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) mevzuatı hakkında bilgilendirmeyi amaçlayan çalışma, resmî eğitim kurumlarıyla sınırlandırılmıştır.

3 ETİK KAVRAMI  Latince kökenli etik (ethos) (Özmen ve Güngör, 2008) kavramı sözlüklerde şöyle tanımlanmaktadır: 1.Töre bilimi. 2. Ahlak. 3. Ahlaki, ahlakla ilgili (TDK, 2005: 661).

4 ETİK KAVRAMI  Türkçede etik kavramına karşılık ahlak sözcüğü kullanılmaktadır. Oysa her iki sözcük anlam yönünden birbirinden farklıdır.

5 ETİK KAVRAMI  Etik felsefi yaklaşımla, ahlak ise uygulamaya yönelik somut ve özel durumlarla ilgilidir (Özmen ve Güngör, 2008).

6 ETİK KAVRAMI  Etik,doğru ve yanlış davranışlara ilişkin kavramlar geliştiren, bu kavramları savunan ve bunların kullanımını öneren felsefe dalı biçiminde tanımlanabilir (Anadolu Üniversitesi, 2003).

7 BİLİM ETİĞİ  Bilim etiği ise, bilimsel etkinliklerin yürütülmesi sırasında ortaya çıkan değer sorunları ile, bunlara getirilen çözüm önerilerinin tartışıldığı alan olarak ifade edilebilir. Bilim etiği, bilimsel çalışmalarda bulunanlara, bu çalışmalar sırasında uymaları gereken ilkeleri gösterir(Anadolu Üniversitesi, 2003).

8 ARAŞTIRMALARDA ETİK BOYUT  Bilimsel çalışmalarda uyulması zorunlu etik değerler evrensel nitelik taşımaktadır. Araştırmanın yapıldığı mekânlar farklı olsa da, araştırmacıdan, bu değerlere bağlı kalması beklenir.

9 ARAŞTIRMALARDA ETİK BOYUT  Mekânın ve araştırma kaynaklarının özel nitelikleri, araştırmacının duyarlılığında belirleyici ögedir. Tapınak, mezarlık, ölüm, hastalık vb. konularla ilgili araştırmalar bu kapsamda değerlendirilebilir.

10 ARAŞTIRMALARDA ETİK BOYUT  Bilimsel araştırmalarda uyulması gereken etik değerler ne olmalıdır? Konuyla ilgili olarak Anadolu Üniversitesinin yayımladığı Bilim Etiği Kılavuzu’nda (2003) araştırmacıların uymaları gereken etik değerlere yer verilmektedir.

11 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Araştırmalar, katılımcıları olabildiğince riske sokmayacak şekilde planlanmalı ve yürütülmelidir. Veri toplama araçlarının (örneğin, anket, görüşme ve ölçme araçları) içeriği ve uygulanış biçimi; katılımcıları küçük düşürücü, rahatsız edici, huzursuz edici, yorucu, işleri aksatıcı vb. olumsuz özellikler taşımamalıdır. Deneysel araştırmalar söz konusu olduğunda ise, deneysel süreçte yer alan uygulamaların (örneğin, tedavi, öğretim vb.), denekleri olumsuz etkileme olasılığı en aza indirilmelidir.

12 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Katılımcılara; araştırmanın amacı, umulan yararları, nasıl yürütüleceği, olası riskleri, gizlilik ilkesi ve kendilerinden neler bekleneceği ile ilgili bilgi verilmelidir. Ancak, bu açıklamalar, katılımcıların araştırma ile ilgili davranışlarını ve veri toplama araçlarına verecekleri yanıtları yönlendirmeyecek özellikte olmalıdır. Katılımcıların 18 yaşından küçük olmaları durumunda, araştırmayla ilgili bilgiler katılımcıların kendilerine ve anne-babalarına (velilerine), katılımcıların her hangi bir nedenle (zihinsel özür, hastalık, bunama, vb.) yetkin olmamaları durumunda katılımcının en sorumlu olan akrabasına veya yasal sorumlusuna (vasisine) verilmelidir.

13 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Araştırmada yer alacak katılımcıların her birinin, 18 yaşından küçük katılımcıların velilerinin, yetkin olmayan katılımcıların vasilerinin, araştırmada yer almayı kabul ya da reddetme hakkı bulunmaktadır.

14 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Deneysel araştırmalarda, araştırmaya katılmaya karar veren yetişkin deneklerin kendilerinin, 18 yaşından küçük deneklerin velilerinin, yetişkin olup yetkin olmayan deneklerin de vasilerinin yazılı onayı alınmalıdır. Yazılı onay almak için bir sözleşme hazırlanması ve bu sözleşmenin hem araştırmacı, hem de deneklerin her biri (ya da velileri/vasileri) tarafından imzalanması gerekmektedir. Sözleşmede, deneklerin neleri kabul ettikleri (örneğin, videoya çekilmeyi, üç ay süreyle araştırmaya katılmayı vb.) ayrıntılı olarak açıklanmalıdır. Ayrıca, hem deneklerin (ya da velilerinin) hem de ilgili kurum yöneticilerinin yazılı onayı alınmalıdır.

15 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Bir sözleşme imzalamış olsalar bile, katılımcılara (ya da velilerine/vasilerine), dilediklerinde araştırmanın herhangi bir aşamasında çekilme hakkı tanınmalıdır. Araştırmacılar, katılımcıları araştırmaya devam etmek için zorlamaktan kaçınmalıdırlar. Araştırmadan çekilen katılımcılarla ilgili tüm veriler ortadan kaldırılmalı ya da katılımcılara verilmelidir.

16 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Katılımcıların adları ve kimliklerinin ortaya çıkmasına yol açabilecek belirleyici özellikleri (örneğin, işyeri, cinsiyet vb.) gizli tutulmalıdır. Ancak, katılımcıların söz konusu özelliklerinin açıklanmasının gerekli olduğu durumlarda, araştırma başlamadan önce katılımcıların (ya da velilerinin/vasilerinin) yazılı onayı alınmalıdır. Kuruluş yöneticileri ya da çalışanlarından bilgi alınıyorsa, araştırma raporunda ilgili kuruluşun adının yazılması (kuruluşun onaylaması koşuluyla), arzu edilen bir durumdur. Tüm katılımcılara (ya da velilerine/vasilerine) araştırmacının ya da araştırma ekibinin sorumlusunun adı, adresi ve telefon numaraları verilmelidir.

17 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Araştırmada değişiklikler olması durumunda, katılımcılar (ya da velileri/vasileri) bu değişikliklerle ilgili olarak bilgilendirilmeli ve değişikliklerle ilgili onayları alınmalıdır. Örneğin, bir görüşme araştırmasında ses kaydı almaktan vazgeçip görüntü kaydı almaya karar verilmişse, bu karar katılımcılara önceden iletilmeli; ses yerine görüntü alınmasını kabul edip etmeyecekleri sorulmalıdır. Ayrıca, böyle bir değişikliğin nedenleri de açıklanmalıdır.

18 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Bir deney grubuna yapılan uygulama diğer gruplara yapılan uygulamalardan daha etkili çıkarsa, araştırma sona erdikten sonra tüm gruplara bu uygulamadan yararlanma şansı tanınmalıdır.

19 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  İlgili gruba yönelik bir araştırma söz konusu olmadıkça, 18 yaşından küçükler ve yetkin olmayan kişiler denek olarak kullanılmamalıdırlar.

20 KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR  Araştırmacılar, araştırma süresince katılımcıları fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal zararlardan korumakla yükümlüdürler (Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010).

21 ARAŞTIRMA SÜRECİ İLE İLGİLİ ETİK KURALLAR  Bilimsel ihmal/disiplinsiz araştırma (Bilgi ve deneyim yetersizliğinden dolayı yanlış bilgi sunmak)  Bilimsel saptırma/kasıtlı sahtekârlık (Çarpıtma, gizleme, uydurma)

22 ARAŞTIRMA SÜRECİ İLE İLGİLİ ETİK KURALLAR  Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Etik Kurulu İlkeleri’nde (2010) araştırmaların, okullardaki düzende herhangi bir aksamaya, öğrencilere kazandırılması öngörülen davranışlarda gerilemeye neden olmaması gerektiği öngörülmektedir.

23 ARAŞTIRMA İZNİ BAŞVURUSU  Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, tüm yüksek lisans ve doktora tezlerinde, araştırma öncesinde, Etik Kurulundan izin alınmasını zorunlu hâle getirmiştir (Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010).

24 ARAŞTIRMA İZNİ BAŞVURUSU  Devlet okullarında araştırmanın nasıl yapılacağı konusunda Okul ve Kurumlarda Yapılacak Araştırma ve Araştırma Desteğine Yönelik İzin ve Uygulama Yönergesi hükümleri uygulanmaktadır (MEB, 2007).

25 ARAŞTIRMA İZNİ BAŞVURUSU  Yüksek lisans ya da doktora öğrencilerinin, okullarda araştırma yapabilmeleri için,bir ille sınırlandırılmış araştırmalarda, öncelikle öğrenim gördükleri üniversite aracılığı ile İl Millî Eğitim Müdürlüklerine başvuruda bulunmaları gerekir. Araştırmanın birden fazla ili kapsaması durumunda Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı (EARGED)na başvuruda bulunulur.

26 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırma öneri ve veri toplama araçlarında; Anayasa ve Millî Eğitim Temel Kanunu ile millî ve manevi değerlere aykırı, kişilik haklarını ihlal edici, cinsiyet, din ve ırk ayrımını körükleyici, belli politik yaklaşımları destekleyici, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nce suç kabul edilen hususları içeren, kişilik ve aile mahremiyetini ifşa edici sorular, ifadeler, resimler ve simgeler yer alamaz.

27 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırma önerisinin, amaç ve alt amaçlarına göre hazırlanan veri toplama araçları içerik ve kapsam yönünden, Türk Millî Eğitimi'nin genel amaçlarına uygun olmalıdır.

28 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırmacı, araştırma alanını kapsayan il, ilçe, okul ve kurum isimleriyle örneklem sayılarını eğitim kademelerine göre belirtir.

29 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırma anket soruları veya uygulama gibi veri toplama araçları içeriğinde, katılımcıların kişilik haklarına uymada sakınca veya konu dışı çağrışım oluşturacak ifade ve anlatımlar yer alamaz.

30 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırmanın veri toplama araçlarında kişi, kurum ve kuruluşlara yönelik reklâm veya tanıtım gibi ifadeler bulunamaz.

31 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Okul ve kurumlarda yapılacak araştırmanın veri toplama araçları izin onayı başvurusu, uygulama tarihinden en az dört hafta önce yapılır.

32 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırma veri toplama araçlarının okul ve kurumlarda uygulanması eğitim-öğretim faaliyetini engellememesi için, ilk ve ikinci yarıyılın bitimine en az üç hafta kalıncaya kadar yapılır.

33 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırmacı, danışman onaylı mezuniyet tezi/ödev/proje/araştırmanın amacı ve önemi, problem ve alt problemler, sayıltılar, sınırlılıklar, tanımlar, araştırmanın yöntemi, evren ve örneklem, veri toplama araçları, çalışma takvimi ve kaynakça ile bu madde kapsamında istenilen diğer belgeler başvuruya eklenir.

34 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Deneme modelli araştırmalarda, uygulama yapmak üzere seçilen okulun yöneticilerinin bilgileri dahilinde örneklem olarak belirlenen kaynak kişilere gerekli açıklamalar yapılır.

35 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırmacı, başka kişi ya da kurumların geliştirdikleri veri araçlarını kullanacaksa bu kişi veya kurumlardan alacağı izin belgesini başvuruya ekler.

36 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Birden fazla ili kapsayan okul ve kurumlarda yapılacak araştırma izin başvuruları EARGED Başkanlığına, bir ili kapsayan araştırma izin başvuruları il millî eğitim müdürlüğüne ekleriyle birlikte üniversite/enstitü/kurum aracılığı ile yapılır.

37 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Birden fazla ili kapsayan araştırmalardan EARGED Başkanlığı değerlendirme komisyonunca uygun görülenler, Başkanın onayından sonra mühürlenerek ilgili üniversite/enstitü/kuruma gönderilir. Değerlendirme sonucu istenen düzeltme ve eksiklikler tamamlanmadıkça izin onayı verilemez.

38 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Bir ili kapsayan araştırmalardan il millî eğitim müdürlüğü değerlendirme komisyonunca uygun görülenler, il makam onayı alındıktan sonra, mühürlenerek ilgili üniversite/enstitü/kuruma gönderilir. Değerlendirme sonucu istenen düzeltme ve eksiklikler tamamlanmadıkça izin onayı verilemez.

39 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırmacı, okul ve kurumlarda uygulayacağı veri toplama araçlarını EARGED Başkanlığı veya millî eğitim müdürlüklerince mühürlü olanlarını okul ve kurum yetkililerine ibraz eder. Katılımcılar mühürlü olarak çoğaltılmış veri toplama araçlarını kullanır. Ancak bazı veri toplama araçları anket niteliğinde olmadığı için çoğaltılması mümkün olmayanlarda, veri toplama aracı nüshasının onaylı olanı istenir. Aksi durumlardan araştırmacı ve okul yönetimi sorumludur.

40 ARAŞTIRMA İZNİ İÇİN UYGULANAN ESASLAR (MEB YÖNERGESİ)  Araştırmacı, yapılan araştırmanın tamamlanmasından itibaren en geç iki hafta içinde, Bakanlıktan izin alanlar EARGED Başkanlığına, İl'de izin alanlar millî eğitim müdürlüğüne araştırmanın iki örneğini CD'ye kayıtlı olarak vermeyi taahhüt eder (EK-1).

41 SONUÇ VE ÖNERİLER 1. Okullarda araştırma yapmanın ön koşulu yasal gerekleri yerine getirmektir.

42 SONUÇ VE ÖNERİLER 2. Araştırmalarda uyulması gereken en önemli etken etik kurallardır. Araştırmacıdan katılımcılara saygı, bilimsel tarafsızlık, gizlilik kurallarına uyma vb etik değerlere özen göstermesi beklenir.

43 SONUÇ VE ÖNERİLER 3. Araştırma süresince eğitim ve öğretim hizmetlerinin yürütülmesini engelleyebilecek uygulamalardan kaçınılması gerektiği düşünülmektedir.

44 SONUÇ VE ÖNERİLER  4. Okullarda özellikle deneysel çalışmalarda katılımcının güvenliğinin ön planda tutulması gerektiği değerlendirilmektedir.

45 SONUÇ VE ÖNERİLER  4. Bilime katkı sağlayacak araştırmaların her aşamasına özen gösterilmesi, yaşamsal öneme sahiptir.

46 KAYNAKÇA  Anadolu Üniversitesi. (2003). Bilim Etiği Kılavuzu. gi_klavuzu.aspx (Erişim: ). Dokuz Eylül Üniversitesi. (2010). Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Etik Kurulu İlkeleri. er/77/etik_kurul.pdf (Erişim: ). gi_klavuzu.aspx er/77/etik_kurul.pdf

47 KAYNAKÇA  MEB. (2007). Okul ve Kurumlarda Yapılacak Araştırma ve Araştırma Desteğine Yönelik İzin ve Uygulama Yönergesi. Tebliğler Dergisi, Mart 2007, Sayı: (Erişim: )  Özmen, F. Güngör, A. (2008). Eğitim Denetiminde Etik. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 15, Bahar 2008, s (Erişim: ).  TDK. (2006). Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük (10. Baskı). Ankara: 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası.