Doç. Dr. Serkan Gürlük

Ekonomi Bilimi Ekonomi bilimi sınırlı kaynaklar ile sınırsız insan ihtiyaçlarının karşılanmasında insan davranışlarını inceleyen bir bilim dalıdır.

Ekonomi Bilimi Ekonomi tüm sektörlerin başarısının verimliliğinin ölçülmesinde önemli bir göstergesidir. Tarım Hizmetler Ekonomi Sanayi Enerji Diğer…

Ekonomi Bilimi Ekonomi biliminde mal iki özelliğe sahiptir: Kullanışlılık durumu Kıtlık durumu > Su kaynakları bu iki özelliğe de sahiptir.

Su Kaynakları Ekonomisi Suyun bir yerden başka bir yere hareket etme özelliği ise diğer doğal kaynaklardan ayıran önemli bir özelliğidir. Suyun depolanması ve belirli bir altyapı sistemi ile nihaî kullanıcıya ulaştırılması gerekir. Ekonomide bu işlemlerin her biri fayda kavramı ile ölçülür.

Su Kaynakları Ekonomisi Suyun meydana getirdiği her faydanın ölçülmesi hesaplanması gerekir. Aksi halde su kaynaklarının kullanımı ekonomik hesaplar içerisinde yer almaz ve kıt olan su üzerinde aşırı baskı oluşur.

Sektörel Su Tahsis Programları Suyun kullanıldığı her alanda yaratacağı ekonomik değerin net bir şekilde ortaya konulması gerekir. Su tahsis programlarına ihtiyaç duyulmasının sebebi suyun yarattığı ekonomik katma değerin net bir şekilde ortaya konamaması ile ilgilidir.

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Programı Seyhan Havzasında sektörel su tahsis programı çerçevesinde ilgili sektörler;  İçme-kullanma-sanayi  Tarım  Enerji  Çevre olarak belirlenmiştir

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Programı İçme-kullanma ve sanayi su tüketimi ve ekonomik durum İlke: İçme ve kullanma suyunu sağlama diğer sektörlerin önünde yer alır Performans ölçütü: Gelecek yıllarda da en azından bugünkü kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının sağlanması; havzanın ülke ekonomisine katkısının arttırılmasıdır.

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Programı Mevcut durumda;  havza sınırlarında yaşayan kişi sayısı (havza nüfusu),  havzada yaratılan bugünkü kullanılabilir içme suyu miktarı  kişi başına düşen içme suyu miktarı Parametreleri kullanılarak ekonomik çıkarımlara dayanak oluşturacak veriler elde edilmiştir. Aşağıdaki tablolar kullanılmıştır:

Seyhan Havzasındaki Yerleşim Birimleri Nüfusları YerleşimKentKırsalToplam% Adana ,62 Kayseri ,28 Niğde ,60 İçel ,35 Sivas ,05 K.Maraş ,07 Toplam

Seyhan Havzası Su Potansiyeli NoAçıklamaMevcut (Milyon m 3 ) 1 Toplam su potansiyeli Toplam kullanılabilir su rezervi Havza dışından transfer edilebilir rezerv0 4 Toplam su rezervi (2+3) Sulama suyu rezervi İçme-kullanma sanayi suyu rezervi Belediye atıksu arıtma tesisi çıkışlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervi Revize edilmiş toplam su rezervi (5+6+7)

İçme-Kullanma ve Sanayi Suyu Ekonomik Değer Havzada kişi başına dönüştürülen su miktarı 957m 3 ’tür. Elde edilen bu değer su kıtlığı durumunu işaret etmektedir Alt havzalara tahsisler aşağıdaki gibidir: 1741,6224 Milyon m 3 Aşağı Seyhan Havzası 166,3776 Milyon m 3 Yukarı Seyhan Havzası

İçme-Kullanma ve Sanayi Suyu Ekonomik Değer

Aşağı Seyhan Havzası İçme-kullanma Sanayi Suyu Ekonomik Değer (TL) Kırsal Kentsel Sanayi Yukarı Seyhan Havzasıİçme-kullanma Sanayi Suyu Ekonomik Değer (TL) Kırsal Kentsel Sanayi

İçme-Kullanma ve Sanayi Suyu Ekonomik Değer Seyhan Havzası İçme-kullanma Sanayi Suyu Ekonomik Değeri (TL) Kırsal Kentsel Sanayi

İçme-Kullanma ve Sanayi Suyu Ekonomik Değer Aşağı Seyhan Havzası içme-kullanma ve sanayi suyunun yarattığı ekonomik değer: TL ~3.1 Milyar USD Yukarı Seyhan Havzası içme-kullanma ve sanayi suyunun yarattığı ekonomik değer: TL ~ 90.5 Milyon USD

Tarımsal Amaçlı Kullanım Tarımsal Üretim Amaçlı Kullanılan Suyun Ekonomik Değeri: Aşağı Seyhan Havzası’nda nüfusun %23.7’si tarımla uğraşıyor Yukarı Seyhan Havzası’nda nüfusun %35’i tarımla uğraşıyor

Tarımsal Amaçlı Kullanım

Yukarı Seyhan Havzası Bitki Deseni BitkilerEkili Alan (Ha) Verim (kg/ha) Fiyat (TL/kg)Yaklaşık Gelir (TL Hububat Mısır Bakliye Patates Ş.Pancarı Yonca Çayır Meyve Sebze

AşağıSeyhan Havzası Bitki Deseni BitkilerEkili Alan (Ha) Verim (kg/ha) Fiyat (TL/kg)Yaklaşık Gelir (TL Hububat Bostan Pamuk Yerfıstığı Susam Ayçiçeği Mısır Bakliye Patates

AşağıSeyhan Havzası Bitki Deseni (Devam) BitkilerEkili Alan (Ha) Verim (kg/ha) Fiyat (TL/kg)Yaklaşık Gelir (TL Sebze Kavak Yonca Meyve Narenciye Soğan - sarımsak

Tarımsal Amaçlı Kullanım Alt BölgelerTüketilen Su (Hm 3 / Yıl) Havzada Yaratılan Tarımsal Üretimin Değeri (TL) Yukarı Seyhan Havzası Aşağı Seyhan Havzası

Tarımsal Amaçlı Kullanım Mevcut durumda havzadan yaklaşık 1.4 Milyar TL’lik bir tarımsal gelir elde edilebilmektedir. Bu değerin %14.8’i Yukarı Seyhan Havzası’na aittir. Aşağı Seyhan Havzasına ait pay ise %85.2’dir.

Tarımsal Amaçlı Kullanım 1 m 3 sulama suyuna karşılık Yukarı Seyhan Havzasında 2.42 TL; Aşağı Seyhan Havzasında ise 0.67 TL’lik tarımsal üretim değeri elde edilebilmektedir. Yukarı Seyhan Havzası’nda (sadece tarımsal açıdan) suyun daha efektif olduğudur. 1 birim daha fazla suyun, genel ekonomik denge üzerinde yaratacağı etki Yukarı Seyhan Havzası’nda daha fazla olacaktır.

Enerji Amaçlı Kullanım Enerji amaçlı su kullanımı ve ekonomik durum Havzada enerji potansiyeli işletmedeki enerji tesisleri ile belirlenebilir. Aşağıdaki tabloda bulundukları yerlere göre enerji üreten tesisler ve ortalama yıllık elektrik üretimleri yer almaktadır:

Enerji Amaçlı Kullanım Yukarı Seyhan HavzasıKurulu Güç (MW)Yıllık Ortalama Enerji Üretimi (GWh) Bahçelik HES4,0330,02 Çamlıca I HES84,00429,00 Sarıtepe HES9,3033,39 Toplam97,33492,41

Enerji Amaçlı Kullanım Aşağı Seyhan HavzasıKurulu Güç (MW)Yıllık Ortalama Enerji Üretimi (GWh) Yedigöze HES317,00942,82 Mentaş HES48,00178,72 Çatalan HES168,90596,00 Seyhan HES54,00350,00 Çakıt HES20,2195,85 Seyhan II HES7,5033,00 Yüreğir HES6,3020,00 Toplam621,912216,39

Enerji Amaçlı Kullanım

Yukarı Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Enerji Üretimi (GWh) Ekonomik değer TL Bahçelik HES30, Çamlıca I HES429, Sarıtepe HES33, Toplam492,

Enerji Amaçlı Kullanım Aşağı Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Enerji Üretimi (GWh) Ekonomik değer TL Yedigöze HES317,00942,82 Mentaş HES48,00178,72 Çatalan HES168,90596,00 Seyhan HES54,00350,00

Enerji Amaçlı Kullanım Aşağı Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Enerji Üretimi (GWh) Ekonomik değer TL Çakıt HES95, Seyhan II HES33, Yüreğir HES20, Toplam2216,

Enerji Amaçlı Kullanım Havzadaki mevcut enerji tesisleri ile talebin ancak %41’i karşılanabilmektedir. Son 10 yıllık ortalamalara göre Türkiye de kişi başı elektrik enerjisi tüketimi %4.19 büyüme göstermektedir.

Enerji Amaçlı Kullanım Havzada üretilen elektrik enerjisi ile havza elektrik enerjisi talebinin 2020 yılında %27.8’i; 2030 yılında ise ancak %19.5’i karşılanabilecektir. Dolayısıyla elektrik enerjisi üretecek planlanan tesislerin tamamlanması oldukça önemlidir.

Çevre Akışların Yarattığı Ekonomik Değer Çevre kalitesi, ekonomik değerinin belirlenmesi en zor konulardan biridir. Zira, çevre kalitesinin iyileştirilmesi politikasının yaratacağı etki, ekonomik sistem içerisinde diğer mallar gibi alınıp satılamaz. Diğer bir ifade ile piyasada alınıp satılamaz.

Çevre Akışların Yarattığı Ekonomik Değer Bu nedenle doğal kaynağı kullanan kişilere, piyasası olmayan çevresel hizmetlerin varlığını ve önemini algılatan daha çok anket uygulamalarına dayanan çevresel değerleme yöntemleri geliştirilmiştir.

Çevre Akışların Yarattığı Ekonomik Değer Bu tür değerleme çalışmalarının kökeninde kişilerin ilgili çevresel hizmetin, anlatılan faydalarına karşılık “ödeme istekleri” sorgulanmaktadır.

Çevre Akışların Yarattığı Ekonomik Değer Kişibaşı ödeme isteği (willingness to pay) ve bunun bölge nüfusuna genelleştirilmesiyle, doğal kaynağın gözle görülemeyen ama bulunduğu topluma fayda yaratan hizmetleri için bir ekonomik değer atfedilebilmektedir. Fayda transferi yöntemi uygulandı

Çevre Akışların Yarattığı Ekonomik Değer Fayda transferi yöntemine göre kişi başına 80.8 ABD Doları/Yıl değer Seyhan Havzasında ekosistemler ile iç içe yaşayan kırsal nüfusa fayda transferi olarak aktarılırsa, ABD Doları/Yıl çevresel akışların sürdürülebilirliği için ödeme isteğine ulaşılmış olur.

Çevre Akışların Yarattığı Ekonomik Değer Bulunan değer Yukarı ve Aşağı Seyhan Havzası kırsalına genelleştirilebilir. Bu durumda ilgili alt havzalarda yaşayan kırsal nüfuslara göre çevresel akışların ekonomik değeri, Yukarı Seyhan Havzası için TL; Aşağı Seyhan Havzası için ise TL olacaktır.

Havza Geneli Ekonomik Değerlendirme

Yukarı Seyhan HavzasıYaratılan Katma Değer Sektörler İçme-kullanma Sanayi Tarımsal Üretim Enerji Üretimi Çevre Toplam

Havza Geneli Ekonomik Değerlendirme Aşağı Seyhan HavzasıYaratılan Katma Değer Sektörler İçme-kullanma Sanayi Tarımsal Üretim Enerji Üretimi Çevre Toplam

Havza Geneli Ekonomik Değerlendirme Seyhan Havzası TL ekonomik katmadeğer yaratmaktadır.

Öneriler Tarım  Bitki deseninde değişiklik yönünde tavsiyeler. Çok su tüketen bitki deseninden vazgeçme  «Çevre amaçlı tarım arazilerinin korunması» programının kapsamı havza düzeyinde uygulanabilir  Havzada volumetrik sisteme geçiş teşvik edilmeli

Öneriler Enerji  Suyu tüketen değil kullanan sektördür. Dolayısıyla diğer sektörlerle rekabet halinde olmadığı söylenebilir.  Depolamalı tesisler yerine akan suyu enerjiye çeviren sistemler yaygınlaştırılabilir.

Öneriler İçme-kullanma, Sanayi  Suyu tüketen sektörlerdir, dolayısıyla başarılı talep yöntemleri ile su talep eğrisinin Fiyat/Miktar grafiğinde sol aşağı kayması mümkün olabilir  Suyun talep esnekliği çok düşük olduğundan fiyat politikası tasarruf için her zaman işe yaramayabilir  Yeniden kullanım ve arıtma ile ilgili teknoloji, transfer edilebilir

Öneriler Çevre  Çok kırılgan ekosistemlerin olduğu bölgeler net bir şekilde belirlenmeli bu bölgelerdeki projelerde titiz olunmalıdır.  Uygulanacak projelerde projelerde kişibaşına düşen 80.5 USD değeri çevresel maliyet olarak dikkate alınmalıdır

Öneriler Çevre  Çok kırılgan ekosistemlerin olduğu bölgeler net bir şekilde belirlenmeli bu bölgelerdeki projelerde titiz olunmalıdır.  Uygulanacak projelerde projelerde kişibaşına düşen 80.5 USD değeri çevresel maliyet olarak dikkate alınmalıdır

Öneriler Tüm sektörlerde “çarpan (çoğaltan) etkileri” net olarak bilinmemektedir. Makro-ekonomik açıdan bir değerlendirme çok fazla parametrenin ve veri setinin “genel denge modelleri” yardımıyla çözümlenmesiyle yapılabilir.

Öneriler Proje değerleme metodolojisinde bazı verilerin yokluğunda analizlerin yapılması, dikkate alınamayan veri setlerinin ise farkında olunmasının yeterli olacağı genel bir kabuldür.