Sporcularda Yeme Bozuklukları Yrd. Doç. dr. Ayça Çetİnbaş aycacetinbas@trakya.edu.tr

Amaç Bu dersin sonunda dinleyicilerin; Sporcularda yeme bozuklukları hakkında bilgi sahibi olmaları amaçlanmaktadır.

Beslenme ile İlgili Temel Kavramlar Sağlıklı beslenme davranışına yönelik kafa karıştıran pek çok faktör vardır. Bunlardan en önemlisi beslenmenin fizik, kimya, astronomi gibi bilim dallarına kıyasla, yeni bir bilim dalı olmasıdır. Beslenme bilimi, vitaminlerin ilk olarak keşfedildiği 1900'lü yıllarda ortaya çıkmıştır.

Beslenme ile İlgili Temel Kavramlar Yüzyıllar boyunca, beslenme alanında önemli buluşlar yapılmış olmasına karşın, beslenme araştırmaları hâlâ hızlı bir şekilde sürdürülmektedir. Böylece gün geçtikçe yeni bilgiler elde edilmektedir. Bu kadar önemli olan beslenme konusu, medyada da yer almakta ve genellikle çok yeni ve sadece belli çalışmaların sonuçlarını gösteren, doğruluğu tartışmaya açık popüler bilgiler sunulmaktadır.

Beslenme ile İlgili Temel Kavramlar Herkes için sağlıklı, kabul edilebilen bir diyet için tek bir doğru yoktur. Kişisel olarak farklı gereksinmelerimiz, yiyecek tercihlerimiz ve kültürel farklılıklarımız bulunmaktadır. Örneğin bir kadın sporcunun, inaktif (sedanter) bir erkekten daha fazla besin tüketimine gereksinimi vardır.

Beslenme ile İlgili Temel Kavramlar Bir kişi günde 3 kez yemek yemeyi tercih ederken, bir diğeri birçok küçük atıştırmalık, salata ve diğer hızlı hazır yiyecekleri tüketmeyi tercih etmektedir. Bazı kişiler de özel diyetler uygulayarak, et ve süt ürünlerini tüketmemekte veya diyetlerinde sınırlayabilmektedir. Sonuçta, uygun kişisel diyetlerle sağlıklı beslenmeyi sağlamak için pek çok farklı yol vardır. 

Sağlıklı Diyet Nedir? Sağlıklı bir beslenme, sağlıklı bir diyet tüketimi ile sağlanır. Daha önce de belirtildiği gibi sağlıklı bir diyet, enerji ve besin ögelerini yeterli ve dengeli bir şekilde içeren diyettir. Sağlıklı bir diyetin dört bileşeni; "yeterli", "orta düzey", "dengeli " ve "çeşitli " olmasıdır. 

Sağlıklı Bir Diyetin Yeterliliği Yeterli bir diyet, kişinin sağlığını korumak için yeterli enerji, besin ögeleri ve posa içermelidir. Yeterli beslenme bazı durumlarda sağlanamamaktadır. Yapılan çalışmalar, pek çok kişinin yeterli sebze tüketmediğini böylece sebzelerde bulunan vitamin ve mineraller gibi mikro besin ögelerinin ve posanın diyetle yeterli tüketilemediğini göstermektedir.

Sağlıklı Bir Diyetin Yeterliliği Yeterli bir diyet herkes için farklıdır. Örneğin; orta derecede aktif, küçük yapılı kadınlarda enerji gereksinmesi yaklaşık günde 1700-2000 kkal iken, Oldukça aktif erkek sporcularda 4.000 kkaloriden daha fazladır. Bu iki kişinin kas kütleleri, vücut yağ miktarları ve fiziksel aktivite düzeyleri birbirinden oldukça farklıdır. Bu da onların günlük gereksinmelerini karşılayacak makro ve mikro besin ögeleri gereksinimlerini etkilemektedir. 

Sağlıklı Bir Diyetin Orta Düzey Yiyecek ve İçecek İçermesi Sağlıklı bir diyette orta düzey yiyecek ve içecek tüketimi, anahtar noktadır. Bu ne çok az ne de çok fazla olmayan miktarda yiyecek tüketme anlamına gelmektedir. Eğer kişi belli bir yiyeceği çok az veya çok fazla tüketirse, sağlıklı olma hedefine ulaşamamaktadır. Örneğin; bazı kişiler, bazı günlerde 1-1.5 L alkolsüz içecek tüketmekte ve bu içeceklerin diyete enerji olarak katkısı yaklaşık 900-1300 kkal olabilmektedir.

Sağlıklı Bir Diyetin Orta Düzey Yiyecek ve İçecek İçermesi Bu ek enerji alımı sonucu, vücut ağırlık kazanımından kaçınmak için yiyecek alımını sınırlamaya gerek duyulabilmekte, bu durum da kişinin sağlıklı yiyecek seçimini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Fakat az ya da hiç enerji içermeyen su veya diğer içeceklerin tüketimi (taze sıkılmış sebze ve meyve suları, ayran, süt, kefir, v.b.), kişinin sağlığını koruyan ve besleyici değeri yüksek yiyeceklerin tüketimine fırsat vermektedir. 

Sağlıklı Bir Diyetin Dengesi Dengeli bir diyet, uygun miktarlarda besin ögesi sağlayan yiyecek ve içecekleri içermektedir. Vücudun sağlığını korumak için farklı miktarlarda yiyecek tüketimine gerek duyulmaktadır. Örneğin; sebzeler ve meyveler posa, vitamin C, potasyum ve magnezyum açısından zengin besinsel kaynaklardır. Etler ise bu besin ögeleri açısından zengin kaynaklar değildir. Ancak etler; protein, demir, çinko ve bakırın zengin besinsel kaynaklarıdır. 

Sağlıklı Bir Diyetin Çeşitliliği Diyette çeşitlilik önemlidir. Çeşitlilik, farklı yiyecek gruplarından, birçok farklı yiyeceği tüketmektir. Çünkü farklı yiyecekler, farklı besin ögelerinin zengin kaynaklarıdır.

Diyette; Yeterlilik: Enerji ve besin ögelerini yeterli tüketmektir. Orta düzey: Ne az ne de çok, orta düzey yiyecek tüketmektir.  Denge: Besin ögelerini uygun miktarlarda içeren çeşitli yiyecekleri tüketmektir. Çeşitlilik: Her gün çok çeşitli yiyecek tüketmektir. 

Yeme Bozuklukları Fiziksel görünüm, insanların yaşamında önemli bir yer tutmaktadır. Birçok toplumda gençlik, güzellik, çekicilik gibi özellikler kimi zaman en önemli bireysel özellikler olarak değerlendirilebilmektedir. Genellikle ideal bayan figürü yağsız ve zayıf, ideal erkek figürü ise kaslı ve yapılı olarak algılanmaktadır. Bu durumu kitle iletişim araçları da körüklemektedir.

Yeme Bozuklukları Yazılı ve/veya sözlü medya sosyal olarak kabul edilen, çekici ve zayıf kadın ve kaslı erkek figürlerini destekleyen yayınlar yaparak toplumun bu ideal figürlere benzeme isteğini arttırmaktadır. Bu genel dürtü insanların kendi vücutlarını olumlu veya olumsuz şekilde algılamasına neden olmaktadır. Toplumdaki güzellik ve çekicilik standartlarındaki bu değişimi, normal yemek yeme davranışındaki değişimler izlenmektedir.

Yeme Bozuklukları Diyet yapma, gittikçe artan yaygınlığı nedeniyle sağlık alanında dikkati çeken konulardan biri olmaktadır. Günlük yaşantı biçimi ve dolayısı ile yeme alışkanlıklarında oluşan bu hızlı değişim, Şimdiye kadar fark edilmeyen ya da dikkate alınmayan bazı davranış örüntülerinin patolojik sayılıp sayılmayacağı ya da Var olan patolojilerden hangisine yakın olabileceği ile ilgili bir dizi araştırma ve tartışmaya zemin oluşturmaktadır.

Yeme Bozuklukları Yeme bozuklukları, çok sayıda fiziksel semptomun ortaya çıkmasına neden olabilen, ağırlık ve besin tüketimi meşguliyetine eşlik eden aşırı duygular, tutumlar ve davranışlar ile karakterize rahatsızlıkları ifade etmektedir. İdeal vücut ölçülerine kavuşma isteği ve sürekli diyet yapmaya yönelen insanların oranındaki artış yeme bozukluklarının yaygınlaşmasının sebebi olarak gösterilebilir.

Fiziksel Aktivite Yapan Bireyler ve/veya Sporcular Arasında Görülme Yaygınlığı Sporcular arasında yeme bozuklukları görülme sıklığını saptamaya yönelik çok fazla çalışma bulunmamasına rağmen birçok çalışmada; Diyet ve vücut ağırlığı ile aşırı ilgilenme Vücut imajının algılamasındaki bozukluklar Uygun olmayan ağırlık kontrol yöntemleri gibi yeme bozukluklarının semptomları değerlendirilmiştir. Farklı spor dallarında yapılan incelemelerde yeme bozuklukları prevalansının %1-75 arasında olduğu görülmüştür.

Fiziksel Aktivite Yapan Bireyler ve/veya Sporcular Arasında Görülme Yaygınlığı Pasman ve Thompson, egzersiz yapmayan bireyler ile erkek ve kadın koşucular, ağırlık kaldıran sporcularda yeme ve vücut imaj bozukluğu ölçüm testlerini uygulamıştır. Bu çalışmanın sonuçları, ağırlık kaldıran ve koşucu erkeklerin egzersiz yapmayan bireylerden anlamlı olarak yeme bozukluk envanterinde zayıflama isteği, bulimiya ve vücut tatminsizlik skalalarından daha yüksek puanlar almışlardır.

Fiziksel Aktivite Yapan Bireyler ve/veya Sporcular Arasında Görülme Yaygınlığı Hulley ve arkadaşları, 181 sporcu üzerinde yaptıkları bir çalışmada, yeme bozuklukları prevalansını % 16 olarak saptamışlardır. Norveçli kadın ve erkek elit sporcu popülasyonu üzerine yeme bozuklukları prevalansının incelendiği başka bir çalışmada sporcuların %3,2’si ve kontrol grubunun %1,2’sinin DSM-IV kriterlerine göre, AN ve BN gösterdikleri belirlenmiştir.

Sporcularda Yeme Bozuklukları Sporcularda görülen yeme bozuklukları genellikle sınıflandırılmayan yeme bozuklukları içerisinde değerlendirilmektedir.

Sporcularda Yeme Bozuklukları Sporcularda, uygun fiziği korumak veya devam ettirmek amacı ile görülen yeme bozukları; Enerji kısıtlaması Fazla enerjinin harcanması için aşırı egzersiz yapma Aşırı sıvı alımı İştahı baskılamak için diyet hapları Kafein ve nikotin kullanımı şeklinde olmaktadır.

Sporcularda Yeme Bozuklukları Enerji kısıtlaması Öğün atlama Yetersiz enerji alımı Yağlı yiyeceklerden kaçınma Açlık diyeti gibi yöntemler uygulama Vücut ağırlığını azaltmaya yönelik olarak laksatifler, diüretikler kullanma veya kendini kusturma

Sporcularda Yeme Bozuklukları İlk olarak 1983 yılında kullanılan sporcu anoreksiyası (anorexia athletica) terimi, aşırı egzersiz ile karakterize klinik olmayan bir yeme bozukluğu olarak tanımlanmaktadır. Temel olarak sporcu anoreksiyası olan kişiler; Ağırlıkları, yaşa ve boya göre olması gerekenin % 5 veya daha az olması durumunda bile Kilo almaktan ve şişman olmaktan aşırı korkmakta Vücut ağırlıklarını azaltmaya yönelik baskılar nedeni ile enerji tüketimlerini günlük 1200 kkal'nin altında tutmaktadır.

Sporcularda Yeme Bozuklukları Atletler arasında, özellikle sporcunun düşük kilolu olmasının önem taşıdığı dallarda, yeme bozuklukları gittikçe daha sık görülmeye başladı. Jimnastik, figür paten, senkronize yüzme gibi sporlarla uğraşan sporcularda ve atletlerde, basketbol, kayak ve voleybol dallarındaki sporculara göre daha sık yeme bozuklukları görüldüğü yapılan çalışmaların sonuçları arasındadır.

Sporcularda Yeme Bozuklukları Yeme bozukluğu olan aletlerde, elektrolit dengesizliği ve kalp düzensizliği gibi tıbbi komplikasyonlar daha yoğun görülebilmektedir. Sporcular yoğun fiziksel aktivitede bulunup vücutlarına ciddi şekilde yüklenebilmektedirler. Yeme bozuklukları, sporcuların kalp krizi sonucu ani ölüm riskini arttırabilmektedir.

Sporcularda Yeme Bozuklukları Genellikle, sporcuları, tedaviye ikna etmek çok zor, çünkü daha az kilo vücudun hızlı ve kolay hareket etmesini sağladığı için bazı spor dallarında daha az kilolu olmak sporcuların işlerini kolaylaştırabilmektedir.

Sporcularda Görülen Anoreksiya ve Bulimiya Nervoza'nın Semptomları  Anoreksiya Nervoza Sporcunun performansı için gerekmeyen düzeyde ağırlık kaybı Amenore ve menstrual bozukluklar Dehidrasyon Kas güçsüzlüğü Hiperaktivite Hipotermi Antrenman ve müsabaka sonrasında beklenilenden yorgun olma Gastrointestinal problemler Bradikardi Tüylenme Kemik mineral dansitesinde azalma Stres kırıkları

Sporcularda Görülen Anoreksiya ve Bulimiya Nervoza'nın Semptomları  Bulimiya Nervoza Kusmadan kaynaklanan elde nasır oluşumu ve yıpranma Diş ve  dişeti problemleri Ödem Tiroid bezinin şişmesi Özellikle antrenman ve müsabaka dönemi dışında dehidrasyon Menstrual düzensizlikler Elektrolit anormallikleri Sık ve aşırı ağırlık değişimleri Fazla miktarda yemek tüketimine rağmen zayıflık Kas krampları ve/veya  güçsüzlüğü

Anoreksiya ve Bulimiya Nervoza Görülen Sporcuların Psikolojik Özellikleri ve Alışkanlıkları Anoreksiya Nervoza Sporcunun performansı ile ilgili olan veya olmayan konularda aşırı endişe taşıması Yeme ile ilgili organizasyonlardan kaçınma Zayıf olmasına rağmen kendini yağlı hissetme Özellikle yeme ve egzersiz konusunda kesin kararlılık ve kendine baskı uygulama Dinlenememe, uykusuzluk Spor dalına özgü antrenman dışında aşırı ve zorlayıcı egzersiz yapma Doktorlar tarafından yasaklanmasına rağmen sakatlık döneminde egzersiz yapma Takım arkadaşları ve sporla ilgili kişilerle sosyal hayatta görüşmeme Depresyon Spor çevresinden önerilen ağırlık kazanmayı veya korumayı reddetme

Anoreksiya ve Bulimiya Nervoza Görülen Sporcuların Psikolojik Özellikleri ve Alışkanlıkları Bulimiya Nervoza Aşırı yeme Depresyon Madde bağımlılığı Aşırı yeme durumunda sıkıntı duyma Görünüş, sağlık ve performans için gerekli olmasa da diyet yapma Hastalıkla ilişkili olmayan kusma belirtileri Banyo/tuvaleti aşırı kullanma Sporcunun gereğinden fazla antrenman yapması Tıbbi gerekliliği olmadan laksatif ve diüretik kullanma Yemek sonrası ortadan kaybolma veya tuvalete gitme Kendini eleştirme, özellikle de vücut ağırlığı ve spor performansı ile ilgili endişe duyma

Sonuç Yeme davranışı bozuklukları sporcular arasında yaygındır. Özellikle kadın sporcularda! Yüksek düzeyde sır saklamaktadırlar. Yeme davranışı bozukluklarında erken teşhis önemlidir. Psikolojik danışma gereklidir. Sporcular sorunun farkında ve yardım almaya ikna olmalıdır.

Çünkü İyi beslenen bir sporcunun avantajları: Performansı yüksektir. Yapılan antrenmanın etkinliği maksimum düzeydedir. Üst düzey konsantrasyon ve dikkate sahiptir. Hastalık ve sakatlanma oranı düşük, bu durumlarda toparlanma süresi kısadır. Büyümesi ve gelişmesi beklenen düzeydedir. Vücut ağırlığı ve vücut yağı önerilen sınırlarda veya bu sınırlara yakındır.

TEŞEKKÜRLER