İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ HUKUKU Arş. Gör. Yusuf GÜLEŞCİ Arş. Gör. İlayda GÜLLÜ

Dünya’da İSG Tarihsel Gelişimi ve Uluslararası Mevzuat

ILO NORMLARI Türkiye'nin 1932 yılında üye olduğu, 1919 yılında Versay Barış Anlaşması ile kurulan ve 1946 yılında Birleşmiş Milletler'in (BM) ilk uzman kuruluşu konumuna gelen ILO'nun oluşturduğu standartların yaklaşık %80'i doğrudan veya dolaylı olarak iş sağlığı ve güvenliği konularıyla ilgilidir.ra, işin gereği olarak önemli özel sorunlar yaratan deniz taşımacılığı veya balıkçılık gibi belirli ekonomik faaliyet kollarını, tamamen veya kısmen uygulama alanı dışında tutabilir.

ILO Anayasası "Evrensel ve kalıcı bir barışın ancak sosyal adalet temeline dayalı olması nedeniyle; …işçilerin genel ve mesleki hastalıklara ve iş sırasında meydana gelen kazalara karşı korunması, … teknik ve mesleki eğitimin düzenlenmesi ve benzer diğer önlemler bakımından bu koşulları iyileştirmenin acilen gerekliliği nedeniyle; …Adalet ve insaniyet duygularından hareketle, aynı zamanda sürekli bir dünya barışını sağlamak arzusu ve bu belirtilen hedeflere ulaşmak amacıyla…"

yaklaşık 70 ILO sözleşmesi vardır. genel uygulama alanına sahip olanlar, belirli bir işkolunu veya faaliyeti esas alanlar, kişisel korunma ile ilgili olanlar, Spesifik riskleri esas alanlar

155 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme –ILO Kabul Tarihi: –ILO Kabul Tarihi: 3 Haziran 1981 –Kanun Tarih ve Sayısı: –Kanun Tarih ve Sayısı: / 5038 –Resmi Gazete Yayım Tarihi ve Sayısı: –Resmi Gazete Yayım Tarihi ve Sayısı: / Madde 1: Bu Sözleşme, bütün ekonomik faaliyet kollarına uygulanır. Bu Sözleşmeyi onaylayan Üye, mümkün olan en erken safhada, ilgili işçi ve işverenlerin temsilcisi olan kuruluşlara danıştıktan sonra, işin gereği olarak önemli özel sorunlar yaratan deniz taşımacılığı veya balıkçılık gibi belirli ekonomik faaliyet kollarını, tamamen veya kısmen uygulama alanı dışında tutabilir.

Madde 4: Her üye, ulusal koşullar ve uygulamaya göre ve en fazla temsil kabiliyetine sahip işçi ve işveren kuruluşlarına danışarak iş güvenliği, iş sağlığı ve çalışma ortamına ilişkin tutarlı bir ulusal politika geliştirecek, uygulayacak ve periyodik olarak gözden geçirecektir. Bu politikanın amacı, işle bağlantılı olan veya işin yürütümü sırasında ortaya çıkan kaza ve yaralanmaları, çalışma ortamında bulunan tehlike nedenlerini mümkün olduğu ölçüde asgariye indirerek önlemek olacaktır. Madde 7: İş sağlığı ve güvenliği ve çalışma ortamı ile ilgili durum; sorunların tespiti, bunların çözümü için etkin metotların geliştirilmesi, öncelikler ve sonuçların değerlendirilmesi amacıyla, ya top yekun, ya da belirli alanlar itibariyle belirli aralıklarla gözden geçirilecektir. Madde 9: İş sağlığı ve güvenliği ve çalışma ortamına ilişkin ilgili mevzuatın uygulanması uygun ve yeterli bir denetim sistemi ile güvence altına alınacaktır. Yürütme sistemi, mevzuat ihlallerine karşı yeterli cezalar öngörecektir

Madde 10: Yasal yükümlülüklere uymalarına yardım amacıyla, işverenler ve işçiler için yol gösterici tedbirler alınacaktır. Madde 18: İşverenlerden, gerektiğinde, yeterli ilk yardım düzenlemelerine de kapsayan kazalar ve olağanüstü durumlarla ilgili önlemleri sağlamaları istenecektir. Madde 19: Aşağıda belirtilen hususların sağlanması için işletme düzeyinde düzenlemeler olacaktır. İşverenlerin üstlendikleri yükümlülüklerini yerine getirmeleri için, işçilerin, işlerini yaparken, işverenle işbirliği yapmaları; İşletmedeki işçi temsilcilerinin, iş sağlığı ve güvenliği alanında işverenle işbirliği yapmaları, İşletmedeki işçi temsilcilerine, iş sağlığını ve güvenliğini sağlamak için yeterli bilgi verilmesi ve ticari sırları açıklamamak şartıyla kendilerini temsil eden kuruluşlarla bu bilgilerin istişare edilmesi;

İşletmedeki işçi ve temsilcilerine, iş güvenliği ve işçi sağlığı konusunda yeterli eğitim verilmesi, İşletmedeki işçilerin veya temsilcilerinin ve bulunması durumunda, işletmedeki temsilci kuruluşların ulusal yasa ve uygulamaya uygun olarak, işleri ile ilgili iş sağlığı ve güvenliğinin bütün safhalarında incelemelere katılmasının ve bu konularda işverence onlara danışılmasının sağlanması, bu amaçla karşılıklı anlaşma halinde işletme dışından teknik danışmanlar getirebilmeleri; Bir işçi, hayatı ve sağlığı için ciddi bir tehlike oluşturduğuna ve yakında vaki bulacağına haklı gerekçelerle inandığı herhangi bir durumu, derhal bir üstüne rapor eder; ve işveren bu durumun giderilmesi için gerekli önlemi alıncaya kadar yaşam ve sağlık için ciddi tehlike oluşturmaya devam eden çalışma alanına işçilerin dönmesini isteyemez.

161 sayılı Sağlık Hizmetlerine İlişkin Sözleşme –ILO Kabul Tarihi: 7 Haziran 1985 –Kanun Tarih ve Sayısı: / 5039 –Resmi Gazete Yayım Tarihi ve Sayısı: / Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Konferansı; İşçinin işinden kaynaklanan rahatsızlık, hastalık ve yaralanmaya karşı korunmasının, Anayasası gereğince, Uluslararası Çalışma Örgütü’ne verilmiş görevlerden biri olduğunu işaret ederek, … Bin dokuz yüz seksen beş yılı Haziran ayının yirmi altıncı günü, İş Sağlığı Hizmetleri Sözleşmesi, 1985 olarak adlandırılacak olan aşağıdaki sözleşmeyi kabul eder.

Madde 2: Her üye, ulusal şartları ve uygulamaları ışığında ve bulunmaları durumunda, en fazla temsil yetkisine sahip işçi ve işveren kuruluşlarına danışmak suretiyle, iş sağlığı hizmetleri konusunda uygun bir ulusal politika geliştirecek, uygulayacak ve periyodik olarak gözden geçirecektir. Madde 5: Her işverenin istihdam ettiği işçilerin sağlık ve güvenliği için sorumluluğu saklı kalmak kaydıyla ve işçilerin iş sağlığı ve güvenliği konusunda katılımının gerekliliği göz önüne alınarak, iş sağlığı hizmetleri, işletmedeki iş risklerine uygun ve yeterli olacak şekilde aşağıdaki görevleri kapsayacaktır. İşyerlerinde sağlığa zararlı risklerin tanımlanması ve değerlendirilmesi; Sağlık üniteleri, kantinler, yatakhaneler ve işveren tarafından bu tür hizmetlerin sunulduğu yerler dahil olmak üzere, işçinin sağlığını etkileyebilecek çalışma ortamında ve iş uygulamalarındaki faktörlerin gözetimi;

İşyerlerinin tasarımı, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı ve seçimi ve çalışma sırasında kullanılan maddeler dahil olmak üzere işin planlanması ve organizasyonu konusunda tavsiyede bulunma, Yeni teçhizatın sağlık açısından değerlendirilmesi ve test edilmesi gibi iş uygulamalarının iyileştirilmesine yönelik programların geliştirilmesine katılım, İş sağlığı, güvenliği, hijyen ve ergonomi, kişisel ve müşterek koruyucu donanım konularında tavsiyede bulunma, İş ile ilişkisi bakımından, işçilerin sağlığının gözetimi, İşin işçiye uygunluğunun geliştirilmesi, Mesleki rehabilitasyon önlemlerine katkıda bulunma, İş sağlığı, hijyen ve ergonomi alanlarında bilgi, eğitim ve öğretim sağlamada işbirliği; İlk yardım ve acil durum tedavi hizmetlerini örgütleme; İş kazaları ve meslek hastalıklarının analizine katılma

Madde 9: Ulusal hukuk ve uygulamalara uygun olarak iş sağlığı hizmetleri çok disiplinli olmalıdır. Personelin katılımı, yerine getirilecek görevlerin niteliğine göre belirlenecektir. Madde 10: İş sağlığı hizmetlerini sunan personel, 5 inci Madde sıralanan görevlere ilişkin olarak, işveren, işçi ve bulunmaları durumunda bunların temsilcilerinden mesleki anlamda tam bir bağımsızlığa sahip olarak çalışacaklardır. Madde 13: Bütün işçiler, yaptıkları işin ihtiva ettiği sağlık tehlikeleri hakkında bilgilendirileceklerdir. Madde 14: İşveren ve işçiler, çalışma ortamında bulunan ve işçilerin sağlığını etkilediği bilinen ve etkileyebileceğinden şüphe edilen etkenler hakkında iş sağlığı hizmetlerini verenleri haberdar edeceklerdir.

BM İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi 3. madde: "Yaşamak, özgürlük ve kişi güvenliği herkesin hakkıdır.", 22. madde: "Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenliğe hakkı vardır." 23. madde: "Herkesin çalışma, işini serbestçe seçme, adaletli ve elverişli koşullarda çalışma ve işsizliğe karşı korunma hakkı vardır."

BM Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi 7. Madde: "herkesin adil ve elverişli çalışma koşullarından yararlanmak hakkı» "Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları"nı güvence altına aldığı vurgulanmıştır.

AB Normları 89/391 sayılı İşte İşçilerin Sağlık ve Güvenliğinin Geliştirilmesini Destekleyen Önlemler Alınması Hakkında Direktif (AB Direktifi) Avrupa Birliği’nin iş sağlığı ve güvenliği alanındaki temel ilke ve kurallarını belirleyen en önemli hukuki çerçeveyi oluşturan bir metindir. Direktife göre, işletmelerde İSG yönetiminin temel amacı, çalışanların güvenlik ve sağlıklarının sürekli olarak iyileşmesini sağlamaktır. Direktif bütün AB ülkelerinde yürürlüğe girmiştir. Direktifin uygulanması, ulusal strateji ve politikalarla desteklenmektedir. İSG konusunda uygulanması gereken genel kurallar ortaya konmuş, işverenin yükümlülükleri ve görevleri sayılmıştır.

1957 tarihli Roma Antlaşması 137. maddede, "İşçilerin sağlık ve güvenliğini korumak için özellikle iş çevresinin iyileştirilmesi, çalışma koşulları, sosyal güvenlik ve işçilerin sosyal korunması" gibi konularda düzenleme yapılmış ve çalışanların sağlık ve güvenliğinin korunması, daha iyi bir düzeyin garanti edilmesi hedeflenmiştir.

Tek Avrupa Senedi İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki düzenlemelerin uyumlu hale getirilmesi, ekonomik ve sosyal bütünleşmeyi besleyecek politikalara daha çok yer verilmesi gibi taahhütlerle, sosyal sorunlara daha fazla yer ayırmıştır.

1996 tarihli "(Gözden Geçirilmiş) Avrupa Sosyal Şartı« güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları hakkı bir temel hak olarak kabul edilmiştir. "Akit Taraflar, işverenlerin ve çalışanların örgütlerine danışarak, güvenli ve sağlıklı çalışma koşullarına sahip olma hakkının etkili bir biçimde kullanılmasını sağlamak üzere; 1. İş güvenliği, iş sağlığı ve çalışma ortamı hakkında tutarlı bir ulusal politika oluşturmayı, uygulamayı ve bunu belli aralıklarla gözden geçirmeyi, bu politikanın temel hedefi, iş güvenliği ve iş sağlığını iyileştirmeyi ve özellikle çalışma ortamının doğasından kaynaklanan tehlike sebeplerini en aza indirmek yoluyla, çalışma sırasında ortaya çıkan ya da bununla bağlantılı olan hastalıkları ve kazaları önlemeyi; 2. Güvenlik ve sağlık alanlarında yönetmelikler hazırlamayı; 3. Denetim yoluyla bu yönetmeliklerin uygulanmasını sağlamayı; 4. Tüm çalışanlar için, aslen koruma ve danışmanlık işlevlerine sahip iş sağlığı hizmetlerinin geliştirilmesini desteklemeyi; taahhüt ederler."

Sorunlar İş kazaları daha çok gelişmekte olan ülkelerde daha çok. İş kolları arasında farklılık var.. İşletme büyüklüğü… Bazı sosyal grupların daha fazla risk altında olması…

Türkiye’de İSG Mevzuatının Tarihsel Gelişimi ve Uygulama 1. Cumhuriyet öncesi dönem 2. cumhuriyet dönemi –2003 öncesi –2003 sonrası

Cumhuriyet Öncesi Dönem Esnaf kuruluşları Loncalar 1860 tarihli Mecelle Dilaver Paşa Nizamnamesi (1867) (işçi sağlığını koruma ve çalışma koşullarını düzenleme konusunda ilk yazılı belgedir) Maadin Nizamnamesi (1869): madenlerde doktor bulundurma yükümlülüğü, kazaların önlenmesi konusunda mühendislere gerekli önlemleri alma hakkı, iş kazasına maruz kalan işçilere tazminat ödenmesi gibi…

Cumhuriyet Dönemi 2003 öncesi –151 sayılı Maden İşçisinin Hukukuna Dair Kanun –Ereğli Kömür Havzası Maden Ocaklarında Çalışan Amelenin Sıhhi İhtiyaçlarının Teminine Dair Nizamname (1935) –818 s. Borçlar Kanunu (1926) –Umumi Hıfzıssıha Kanunu –3008 s. İş Kanunu (1936) –1961 Anayasası –931 s. İş Kanunu / 1475 s. İş Kanunu 5. bölümünde ve 10 maddede iş sağlığı ve güvenliği –İş S. G. Tüzüğü (1973)

2003 sonrası –4857 sayılı İş Kanunu –Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği temel ilke olarak kabul edilmiş –50 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerine iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi çalıştırma yükümlülüğü getirilmiştir. –Çalışmaktan kaçınma hakkı düzenlenmiştir. –6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Kabul tarihi: RG Tarihi:

1982 Anayasası Madde 17: Kişinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığı "Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.« Madde 56/3: "Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler."

6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu Madde 417: "İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür. İşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak; işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür. İşverenin yukarıdaki hükümler dahil, kanuna ve sözleşmeye aykırı davranışı nedeniyle işçinin ölümü, vücut bütünlüğünün zedelenmesi veya kişilik haklarının ihlaline bağlı zararların tazmini, sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk hükümlerine tabidir." Söz konusu düzenleme ile hukukumuzda ilk kez yasal düzeyde işçi psikolojik ve cinsel tacize karşı açıkça korunmuş, işverene işçiyi psikolojik taciz (mobbing) ve cinsel tacize karşı koruma yükümlülüğü getirilmiştir.

Kurumsal Yapı n Çalışma ve Sosyal Güvenliği Bakanlığı n İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) n İş Teftiş Kurulu n Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi (ÇASGEM) n Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın çalışma hayatında İSG yönünden görevleri; çalışanların sağlık ve güvenliğinin sağlanması ile ilgili önlemleri almak, çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı sosyal güvenliklerini temin etmek, çalışma yaşamını İSG yönünden denetlemek, İSG ile ilgili istatistikleri tutmak ve çalışanları koruyucu diğer tedbirleri almaktır

İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü a) İş sağlığı ve güvenliği konularında, mevzuatın uygulanmasını sağlamak ve mevzuat çalışması yapmak. b) Ulusal politikalar belirlemek, bu politikalar çerçevesinde programlar hazırlamak. c) Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyonu sağlamak. d) Etkin denetim sağlamak amacıyla gerekli önerilerde bulunmak, sonuçlarını izlemek. g) İş sağlığı ve güvenliği ile iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi konularında inceleme ve araştırma çalışmalarını planlamak, programlamak ve uygulanmasını sağlamak. k) İşyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önlemek ve koruyucu hizmetleri yürütmek üzere görevlendirilecek işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ve diğer görevlilerin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitim ve belgelendirme usul ve esaslarını belirlemek.

l) İş sağlığı ve güvenliği alanında ölçüm, analiz, teknik kontrol, risk analizi ve değerlendirmesi, eğitim, danışmanlık, uzmanlık hizmetlerini yapmak ve bu tür hizmetleri verecek özel ve tüzel kişi ve kuruluşların niteliklerini belirlemek, yetki vermek, yetkilerini iptal etmek, kontrol ve denetimini sağlamak. m) İşyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, diğer teknik ve sağlık personel ile işçilere eğitim vermek için kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler ve Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre faaliyet gösteren şirketler ile ortak sağlık ve güvenlik birimlerini yetkilendirmek, gerektiğinde yetkilerini iptal etmek, hizmetin etkin ve verimli bir şekilde verilip verilmediğinin kontrol ve denetimini sağlamak, işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının eğitimleri sonundaki sınavları yapmak veya yaptırmak, belgelerini vermek.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi Başkanlığı ÇASGEM'in Amaci: Çalışma hayati ve sosyal güvenlik konularında ulusal ve uluslararası düzeyde eğitim, araştırma, inceleme, yayın, dokümantasyon ve danışmanlık faaliyetlerinde bulunmaktır.

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) İş kazası ve meslek hastalığı kapsamına giren durumlarda SGK, iş kazalarının yol açtığı yaraların onarımını sağlamakta, daha maliyetli olan tedavi veya tazmin işlevi görmektedir.