Mesleki Etik

KAVRAMLAR ETİK AHLAK DEONTOLOJİ BİYOETİK EYLEM ERDEM

ETİK Yunanca “ Ethos” sözcüğünden gelmektedir. Ahlâk kuramı ya da teorik ahlâk diyebileceğimiz etik; İyonyalı filozoflardan bu yana iyi ve doğru kavramlarının ne olduğunu, “mutlak iyi, mutlak doğru” nun olup olmadığını, bunlara ulaşılıp ulaşılamayacağını araştıran bir zihinsel çabadır. Etik felsefe etkinliğinin temel alanlarındandır, Tıp uygulaması içindeki değer sorunların ele alındığı alan tıbbi etik olarak adlandırılır.

“Etik” Toplumun bakış açısını da dikkate alarak, bireylerin uygun ve uygun olmayan davranışlarını belirlemektedir. M. Erdal GÜZELDEMİR

Ahlâk Arapça bir sözcük, aynı kökten türeyen hâlk etmek-yaratmak-hulk= (yaradılış) anlamındadır Ahlâk yaradılıştan getirilen huy özellikleri, bireyin sosyal değerleri anlamında kullanılmıştır. Dilimizde ahlak; bir yandan kişinin sonradan edindiği tutum ve davranışlar için kullanılırken, diğer yandan toplumun benimsediği değer sistemlerin adıdır. İngilizce'deki “ Ethics ” ve “ Morals ” sözcükleri ile karşılaştırıldığında Türkçe'deki Ahlâk sözcüğünün geniş bir anlam yüküne sahip olduğu görülmektedir.

Ahlak Toplum için en doğru olana karar vermek amacı ile oluşturulan ve mantıksal bir çerçeveye oturan kurallar bütünüdür. M. Erdal GÜZELDEMİR

Deontoloji Deontoloji (Deontologia) 19. yy.Jeremy Bentham tarafından önerilmiş, yükümlülükler bilgisi ; Yunanca’; “Deonto” görev, yükümlülük, “logia” bilgi, bilim anlamına gelmektedir. “ Ne yapmalı ” / “ ne yapmamalı ” sorularına toplumun belirlediği ve yaptırımlarla donattığı kuralların bilgisidir. Dile getirdiği yükümlülükler tartışmasız ve zorlayıcı bir nitelik taşımaktadır, Deontoloji, kişilerin üzerlerine düşen ödev/yükümlülüklerin neler olduğunu bilmeleri anlamındadır. Deontoloji; yazılı olsun olmasın kökleşmiş ilkeleri ve kuralları içeren ve bunları tartışmasız bir «normatif bilgi» olarak aktaran bir alandır. “Tıbbi Deontoloji” hekimlerin bilmek ve uygulamak zorunda oldukları etik ilke ve kuralların neler olduğunu bildiren dizge anlamına gelmektedir.

Etiğin üzerinde çalıştığı sorunlar çözüme kavuştuğunda, onlarla ilgili normlar belirginleştiğinde söz konusu bilgiler deontolojinin konusu haline gelmiş sayılırlar. Bu görünümü ile etik, deontolojiyi besleyen bir havuz özelliği taşımaktadır.

DEONTOLOJİ Kural bilimidir Tıbbi deontoloji, “kendine” “meslektaşlarına” “topluma” karşı yükümlülüklerini içerir

BİYOETİK Etikle canlılık bilimlerinin kesişme noktası Tıp, sağlık hizmetleri ve biyolojik bilimlerde ortaya çıkan ahlaki değer sorunlarını konu eder Biyoetik alt başlıkları, “Klinik Etik” sağlık hizmeti sunumu ile ilgili “Araştırma Etiği” araştırmalara katılanları korur “Meslek Etiği” ödev ve sorumluluklarla ilgili “Kamu Politikaları Etiği” yasalara zemin

Mesleki Etik Dürüstlük, hakça davranış, doğaya saygılı olmak, yapılan haksızlıklara karşı çıkmak M. Erdal GÜZELDEMİR

Mesleki Etik Sağlık personeli-hasta, Sağlık personeli-Sağlık personeli, Sağlık personeli-kurum, Hasta-sağlık politikası, Denek-araştırmacı Sağlık personeli........... ilişkilerinde beliren değer sorunlarıyla ilgilenmektedir.

BİLİM ETİĞİ Bilimsel veriler, deney ve gözlemler ile elde edilmeli Veriler bilimsel olarak değerlendirilmeli Varılan sonuçlar saptırılmamalı Elde edilmeyen sonuç araştırma sonucuna konulmamalı Faydalanılan kaynaklar açıkça belirtilmeli Başkasına ait veriler kendine mal edilmemeli

BİLİM ETİĞİ İnsan deneklerin olası riskler konusunda bilgilendirilip onamlarının alınması Araştırmanın, “deneklere” “deneyi yapanlara” “çevreye” “insan sağlığına” zarar vermemesi Hayvan deneklerin gereksiz yere zarar ve acı görmemesi

BİLİM ETİĞİ Bilim insanları araştırma sonuçları ile ilgili toplumu bilgilendirmeli olası zararlar konusunda uyarmalı Onaylamadıkları uygulamalara yol açan araştırmalara katılmamalı Araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına hazırlanmasında emeği olmayanların isimlerine çalışmada yer verilmemesi Akademik ilerleme, ödül jürilerinde bilimsel liyakat neyi gerektiriyorsa ona göre davranılması

Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik Araştırmaya katılacak gönüllülerin hakları, güvenliği ve esenliğinin korunması Araştırmanın mevzuata uygun şekilde yapılmasının ve takip edilmesinin sağlanması amacıyla araştırma protokolü, araştırmacıların uygunluğu, araştırma yapılacak yerlerin yeterliliği ve gönüllülerin bilgilendirilmesi

EYLEM Etiğin nesnesidir Eylem, “değerlendirme” “İlgili yaşantı” “yapma”dan ibarettir Etik, eylemin “niyetine”, “şekline”, “amacına”, “sonucuna” bakar

ERDEM Dürüstlük, adalet, saygı, sevgi, güven Bilgelik, ölçülülük, cesaret Ahlaki mükemmellik Etik davranışların temelinde erdemlilik vardır

Tıp Etiğinde Erdemler Şefkat Cesaret Güvenilirlik Saygı Sabır Hoşgörü Dürüstlük İlgi (caring) Şefkat Sezgi Güvenilirlik Bütünlük Vicdanlılık

“Hayatta göreceğiniz iş ne olursa olsun, erdem olmayınca elde edeceğiniz her şeyin, yapacağınız her işin sonunda utanç ve kötülük vardır. Platon

Tıp ve Etik Tıp hem bir bilim, hem de sanattır Tıp sanatı, hiç biri bir diğerinin aynısı olmayan hastalar, aileler ve toplumlara tıp bilimleri ve teknolojisinin uygulanmasıdır Bireyler, aileler ve toplumlar arası farklılıklar etikle birlikte tanınır ve dikkate alınır

Tıp etiği ile ilgili tartışmaların temelinde 1. Kantın "Ödev" (deontoloji), 2. J. Bentham ile J.S. Mill'-in "Yararcılık" (utilitarianism) kuramı. Bu yaklaşımların temel özellikleri, tek bir ilke doğrultusunda etik görüş geliştirmeleridir. Ödev felsefesine göre sonuç yerine, eylemdeki amacının iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmakta, Yararcılık felsefesinin geliştirmiş olduğu etik anlayışına göre, eylemin sonucunun iyi ya da kötü olup olmaması temel alınmaktadır. Savunucularınca "mutlak" oldukları kabul edilen söz konusu ilkeler,çeşitli biçimlerde eleştirilmiştir .

Tıp etiğinde çağdaş değerler Adalet: Etik ve yasal ilkeleri destekleme Doğruluk: Gerçeğe bağlılık Estetik: Nesne, olay ve bireylerin hoşnutluk sağlayan özellikleri Eşitlik: Aynı haklara, ayrıcalıklara ve statüye sahip olma İnsan onuru: Bireyin sahip olduğu değer ve eşsizliği Özgecilik: Diğerlerinin iyiliğini umursama Özgürlük: Seçim yapma kapasitesi

Günümüzde tıp etiğinde ilkeler özerkliğe saygı ilkesi (respect for autonomy), yararlılık (beneficence), zarar vermeme (noharmful, do no- harm), adalet (justice), kötü davranmama (non-maleficence), aydınlatılmış onam (informed consent), gizliliğe saygı (privacy), sadakat (fidelity), özgürlük (liberty), doğruluk (veracity), sözünde durma (promise-keeping), gerçeği söyleme (truth-telling), sır saklama (confidentiality), eşitlik (equity)

Etik Derslerinin Amacı Doğru eylemin ne olduğuna karar vermek Zor karar verilecek durumlarda nasıl davranılacağını bilmek Etik kurallar ve yasal düzenlemeler

Etik Derslerinin Amacı Tıp bilgi ve becerisinin yanında sağlık çalışanı kimliğine uygun etik değerleri sergileyebilmeli Yaşanılan toplumun sorunlarını izlemek, tahlil etmek ve bilimsel bakışla kendi görüşünü oluşturmak

Tıp Etiğinde Yanıtlanması Gereken Sorular? Sağlık personeli-hasta ilişkisinde hekime yüklenen etik sorumluluğun niteliği nedir ? Sağlık personeli etik sorumluluğunu yerine getirmek için neler yapmalıdır ? Sağlık personeli özel nitelikte kişilik özelliklerine mi sahip olmalıdır ?

Tıbbi etiğinin konusunu oluşturan sorunlar 1-Eskiden beri varolan etik sorunlar, 2-Günümüzün bilimsel, teknik ve sosyokültürel gelişmelerinin yarattığı etik sorunlardır.

Teknolojinin hızla transferi ise toplumları henüz çözüme bağlanmamış sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır. Örn; ölümün tanımı, intrauterin tanıya dayalı kürtajın gerekli olduğu durumların saptanması, embriyo dokularının kullanılıp kullanılmaması, doku ve organ aktarımı, kiralık anne, …….vb. Bu konular henüz yanıtlanmamış / çözümlenmemiş, belli bir kurala bağlanmamış sorunları içermektedir. Bu değer sorunlarına karşılık gelecek kurallar önermek, açık uçlu sorunlara yanıt bulabilmek için , özel etik çalışmalara ihtiyaç vardır.

Etik Konuları Aydınlatılmış Onam Hasta Hakları Mahremiyet Hakkı ve Tıbbi Gizlilik Gerçeğin Söylenmesine İlişkin Etik Sorunlar

Etik Konuları Yaşamın Başlangıcına İlişkin Etik Sorunlar (Gebelik, Kürtaj, Yardımcı Üreme Teknikleri, Klonlama, Genetik ve Embriyo Araştırmaları) Yaşamın Sonuna İlişkin Etik Sorunlar (Ötanazi, CPR, DNR, tedavinin reddi, boşuna tedavi ve tedavinin kesilmesi) Organ ve Doku Nakline İlişkin Etik Sorunlar Klinik Araştırmalar ve Bilim Etiği

Aydınlatmanın Unsurları Bilginin açıklanması Hastanın anlayabileceği açık bir dille Hastanın anlatılanları anlaması Yeterlilik Gönüllülük İmzalı belge

ONAM (rıza) Zorlama olmamalı Yönlendirme olmamalı İkna etmek Hastanın yeterli olması

Hastanın Hakları Adil olarak sağlık hizmetinden faydalanabilme Bu hizmetten nasıl faydalanacağı konusunda bilgi isteme Sağlık kuruluşunu seçme/değiştirme hakkı Sağlık çalışanını seçme/değiştirme hakkı Tıbbi gereklere uygun teşhis/tedavi/bakım hakkı Tıbbi özen gösterilme hakkı Onamı olmadan tıbbi müdahale yapılmaması Yapılacak tıbbi müdahaleyi red hakkı Acil/Adli/Yaşlı/Özürlü hastaların öncelik hakkı

Hastanın Hakları Mahremiyete/tıbbi gizliliğe saygı hakkı Sağlık durumu ile ilgili bilgi isteme hakkı Kayıtları inceleme hakkı Kayıtların düzeltilmesini isteme hakkı Kendine ait bilgilerin başkasına verilmemesini isteme Tıbbi araştırmalarda onam alınması Güvenliğinin sağlanması Dini vecibeleri yerine getirebilme hakkı Hasta refakatçi ve ziyaretçisine izin

Hasta Hakları Yönetmeliği Bedeni, ruhi ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde yaşama hakkı Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı Irk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç ve ekonomik ve sosyal durum farklılıkları dikkate alınamaz Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı haller dışında, rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik haklarına dokunulamaz Kişi, rızası ve Bakanlığın izni olmaksızın tıbbi araştırmalara tabi tutulamaz Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz

ETİK KURUL Sağlıkla ilgili etik sorunlarda danışmanlık hizmeti Hasta merkezli sağlık hizmeti vermek Denekleri korumak Toplumun yararına olanı arttırmak Sağlığı ve sağlık hizmeti verilmesine yönelik bilgilerin kazanımını/kullanımını kolaylaştırmak

Tıbbi Etik İlkeleri Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. Normatif bir çalışma olan etikte, hukukta olduğu gibi, genel kurallardan özel bir yargıya ulaşabilmek "tümdengelimsel" (dedüktif) bir mantık işlemini gerektirir. Dedüksiyon yapabilmek için çok genel önermeler kullanılmalıdır. Bunlar çağlar boyunca insan toplumlarının kendi yarattığı normları ve bunların yaratılma mekanizmalarını incelerken elde etmiş olduğu temel bilgiler olarak değerlendirilebilir. Bu bilgiler ister hukuk isterse ahlak olarak adlandırılsın norm oluşturma etkinliğinin yapısını açıklamakta ve bu sistemlerin iç mantığını tanıtmaktadır.

Dürüstlük İlkesi Bu ilke tıbbi etiğin çeşitli uygulama alanlarında farklı biçimlerde görülmekle birlikte her birinde merkezi bir yerde bulunmaktadır. Hekim - hasta ilişkisi bağlamında hiç bir etik ilkenin hekime hastasını aldatma hakkını vermediği açıktır. Hekim hem hastasıyla olan sözleşmesinde (aktinde), hem de uygulayacağı tanıda ve tedavide hastasını aldatmamalıdır. Çünkü her türlü ahlakın temeli toplumsal sözleşmedir ve herkes ona uymak zorundadır. Ancak bir hastalığın kötü gidişi (vahim prognoz) hastaya "bir idam hükmü gibi" açıklanamaz .

Batı kültürlerinde bunu hastadan gizlemek hekime sorumluluk getirirken, bizim yasal düzenlemelerimiz bu durumun hastaya sadece hissettirilmesini, ama yakınlarına açıkça söylenmesini gerektirmektedir.

Yaşama Saygı İlkesi Etik yargıları oluştururken, başta insan olmak üzere, bütün yaşam biçimlerine saygı duyulması gereklidir. Özellikle doğal çevrenin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğu günümüzde tüm canlıların yaşama hakkına duyarlı olunması bir zorunluluktur. Bu açıdan laboratuvar hayvanlarını kullanan araştırıcıların bu ilke çerçevesinde çalışmalarını yürütmesi beklenmektedir. Gereksiz olarak çok sayıda hayvanı kullanmak, onlara gereksiz eziyet çektirmek veya "hayvan yaşamını israf etmek” etik bir davranış değildir.

Yukarıda söz ettiğimiz gibi, insan deneklerle ilgili araştırmalar için hekimlere yol gösterici önerileri içeren "Helsinki Bildirgesi"nin temelinde de yaşama saygı ilkesi bulunmaktadır.

Zarar Vermeme İlkesi Tıp uygulamasında, çağlar boyunca, "öncelikle zarar vermeme" (primum Nil nocere) ilkesinin geçerli olduğundan söz etmek mümkündür. Hekim başvuracağı girişimin ve tedavinin yararı ile zararını tartmak zorundadır. Bu da "olasılık" ve "risk" faktörlerinin iyi bilinmesine, yani yetkin bir hekim olmaya dayanır. Hiçbir zaman bunun tersi, bir etik ilke olarak savunulamaz olsa gerektir.

Adalet İlkesi Bu ilke "hakkaniyet kavramı" ile birlikte değerlendirilmelidir. Bir etik yargıya ulaşırken söz konusu insanların eşit oldukları, bir başka deyişle "toplumun kendilerine bağışladığı hakların tamamına sahip olmaları gerektiği" düşüncesine dayanılmaktadır. Ancak "hak" ve "adalet" kavramlarının birbirinden farklı olduğunu belirtmek gereklidir. Bir toplumda bireyler eşit haklara sahip olmayabilirler. Pozitif hukukta bireyler arası eşitsizlik kabul edilmiş olabilir. Örneğin, Feodal Hukukta serf ile senyörün hakları eşit değildir, İslam Hukukunda bir kadın mirastan erkek kardeşinin aldığı payın ancak yarısını alabilir.

Çağdaş hukukta da benzer hak eşitsizlikleri vardır Çağdaş hukukta da benzer hak eşitsizlikleri vardır. O halde pozitif hukukta hak eşitsizliği "pozitif bir olgu" olarak yer alabilmektedir. Oysa adalet, bu hakların toplum tarafından gözetilmesidir ve son sınırına kadar kullanılmasını sağlayan güvencedir. Hekimliğin eşitlik anlayışı Hipokrat'tan günümüze bütün insanları ırk, dil, din, cinsiyet, sosyal sınıf... gibi farklı açılardan eşit görmektedir.

Özerklik İlkesi "Özerklik" bireylerin bağımsız bir biçimde kendileri hakkında karar vermeleridir. Bu karar verme sürecinde bulunması gereken bazı öğeler vardır. Bunlar; bireyin ozerk olması, seçimini özerk biçimde yapabilmesi, sergilediği eylemini de bilinçli ve istekli olarak gerçekleştirmesidir. Bu kavram "özerkliğe saygı" kavramını da beraberinde getirmektedir.

Tıp uygulamasında, özellikle klinik hekimlikte, etik açıdan üzerinde durulan "hasta hakları" kavramını, "insan hakları", "vatandaş hakları", hatta "tüketici hakları" kavramlarının tıbba yansıyan görünümü olarak değerlendirilebilir.

Yasallık ("Meşruiyet") İlkesi Hekim yürürlükte olan normların tümüne uymak zorundadır. Bunlara uymamak ona maddi ve manevi sorumluluk getirecektir. Etik çalışma gereği, her zaman için, normlara uymayan, hatta onlarla çelişen ve çatışan bir yargı önerilebilir ve tartışılabilir. Ancak bunları uygulamaya hekimin ne yetkisi ne de hakkı vardır.

Yürürlükteki mevzuatta o soruna yönelik bir "hüküm" yoksa yargıç töreleri (örfleri) dikkate alarak bir hükme ulaşır. Eğer o konuda bir töre de yoksa "yargıç kendisi yasa koyucu olsa idi, bu özel konuda nasıl bir hüküm verecek idi ise" o biçimde yargıya varır. O, bu yargısını hem toplumun bir üyesi olarak toplum normlarının işlevi ve özellikleri hakkında (o toplumdan) edindiği bilgilerden, hem de gördüğü öğrenimin ve uyguladığı tekniklerin ona kazandırdığı bilgi ve deneyimden yararlanarak çıkarır. Bir etik sorun karşısında kalan hekimin kendi "takdir hakkı"nı kullanarak "kural koyucu" durumuna gelirken izlediği süreç de yukarıdakinden pek farklı değildir.