Koyunlarda Beslenme ve Besin Madde İhtiyaçları Prof. Dr. Birol DAĞ Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü KONYA

Türkiye Hayvancılığında Mevcut Durum 12.244.000 Büyükbaş (Manda dahil) 41.462.000 Küçükbaş 18.498.630 ton süt üretimi (% 60’ı kayıt altında, Dünya 8.’si; FAO 2014) 1.008.272 ton kırmızı et (Dünya 18.’si; FAO 2014; yaklaşık yarısı kayıt altındadır; tüketim 1.5 milyon tondan fazla) 35 milyon ton kaba yem üretilmektedir (ihtiyaç: 60 milyon tondan fazla) 18 milyon ton karma yem üretilmektedir (+3 milyon ton da işletmelerde üretilmektedir)

Yıllar itibariyle hayvan varlığındaki gelişmeler (x1000 baş) (www.tüik.gov.tr) Yıllar Sığır Manda Koyun Keçi   1985 12 466 551 42 500 13 336 1990 11 377 371 40 553 10 977 1995 11 789 255 33 791 9 111 2000 10 761 146 28 492 7 201 2005 10 526 105 25 304 6 517 2010 11 370 85 23 090 6 293 2011 12 386 98 25 032 7 278 2012 13 915 107 27 425 8 357 2013 14 415 118 29 284 9 226 2014 14122 122 31115 10347

Toplam süt üretimi, toplam süt üretiminde türlerin payı ve hayvan başına süt verim ortalaması (www.tüik.gov.tr) Yıllar Toplam süt üretimi (ton) Toplam Süt Üretiminde Türlerin Payı (%) Hayvan Başına Süt Verimi Ortalaması (kg) Koyun Keçi Sığır Manda 2003 10 611 011 7.0 2.6 90 0.5 62 89 1888 850 2004 10 679 406 2.4 0.4 78 105 2479 998 2005 11 107 897 2.3 0.3 2508 996 2006 11 952 100 2.1 91 2595 1000 2007 12 329 789 6.0 1.9 0.2 77 2667 997 2008 12 243 040 1.7 92 2758 999 2009 12 542 186 5.9 1.5 92.4 2803 1003 2010 13 543 674 2.0 91.7 106 2847 1004 2011 15 056 211 2899 2012 17 401 262 5.8 91.8 2942 1001 2013 18 223 712 91.4 2970 2014 18498630 2.5 91.2 3030

Yıllar itibariyle et üretimi, et üretiminde türlerin payı ve karkas ağırlığı ortalamaları (www.tüik.gov.tr) Yıllar Toplam Et Üretimi (ton) Toplam Kırmızı Et Üretiminde Türlerin Payı (%) Hayvan Başına Karkas Ortalaması (kg) Koyun Keçi Sığır 2003 366 961 17 3.13 79 18 19 183 2004 447 154 16 2.30 82 197 2005 409 423 3.03 2006 438 530 3.22 78 195 2007 575 622 20 4.19 75 216 2008 482 458 2.85 77 213 2009 412 621 2.83 217 2010 780 718 2.95 238 2011 776 915 14 3.00 83 251 2012 915 844 11 1.90 87 21 286 2013 996 125 10 2.36 253 2014 1008272 9.8 2.65

Küçükbaş Hayvanı Olan İşletmelerin İşletme Büyüklüğüne Göre İşletme ve Hayvan Varlığı Dağılımı (%)* Küçükbaş hayvan sayısına göre işletme büyüklüğü (baş) Küçükbaş hayvanı olan işletme Küçükbaş hayvan Türkiye Toplam 100,0 1-4 18,6 1,0 5-9 10,8 1,6 10-19 17,2 4,9 20-49 25,3 16,8 50-149 21,1 36,1 150-299 5,6 24,1 300 + 1,5 15,6 *:Küçükbaş hayvan yetiştiren işletme başına ortalama hayvan sayısı Türkiye’de 43 baştır.

Hayvancılık Sektörünün Sorunları Hastalıklar nedeni ile oluşan ekonomik kayıplar Hastalıklarla mücadele için ayrılan bütçe yetersizliği İşletmelerin küçük ve dağınık olması Yetersiz teknoloji kullanımı Genetik potansiyelin yetersizliği Kayıt dışı üretim Pazarlama ve organizasyon eksikliği Yetersiz kaba yem üretimi ve yem fiyatlarının yüksek oluşu

Mevcut Tablo Hastalıkların neden olduğu yıllık ekonomik kayıp süt ve et üretimimizin % 25’ine karşılık gelmektedir Sadece bakım-besleme koşullarında yapılacak basit iyileştirmelerle bile işletme gelirlerinde %20-30’luk artış sağlanması olasıdır

Yerli Koyun Irkları Akkaraman Ergin Canlı Ağ. (kg): 62-100 ♂50-72 ♀ Doğum Ağ. (kg): 4.4 - 4.7 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):240-280 Laktasyon Süresi (gün): 150 Laktasyon Süt Verimi (kg): 60-130 Yapağı Verimi (kg): 1.7 - 2.2 Kuzu Verimi: 1.2 Verim Yönü: Kombine (et, süt) Kuyruk Tipi: Yağlı kuyruklu Yayılma Alanı: Orta Anadolu

Morkaraman Ergin Canlı Ağ. (kg): 50-90 ♂ 40-60 ♀ Doğum Ağ. (g): 3.5 - 3.9 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):192 Laktasyon Süresi (gün): 126 Laktasyon Süt Verimi (kg): 60 Yapağı Verimi (kg): 1.5 - 2.0 Kuzu Verimi: 1.0 Verim Yönü: Kombine (et öncelikli) Kuyruk Tipi: Yağlı kuyruklu Yayılma Alanı: Doğu Anadolu

Dağlıç Ergin Canlı Ağ. (kg): 53 ♂ 46 ♀ Doğum Ağ. (g): 3.5 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):240 Laktasyon Süresi (gün): 100-120 Laktasyon Süt Verimi (kg): 55-60 Yapağı Verimi (kg): 2.3 Kuzu Verimi: 1.0 Verim Yönü: Kombine (et, süt) Kuyruk Tipi: Yağlı kuyruklu Yayılma Alanı: İç batı Anadolu

İvesi Ergin Canlı Ağ. (kg): 70-80 ♂ 50-55 ♀ Doğum Ağ. (g): 4.4 - 4.6 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):264 Laktasyon Süresi (gün): 185 Laktasyon Süt Verimi (kg): 172 Yapağı Verimi (kg): 2.5 Kuzu Verimi: 1.1 Verim Yönü: Kombine (süt öncelikli) Kuyruk Tipi: Yağlı kuyruklu Yayılma Alanı: Güney Doğu Anadolu

Kıvırcık Ergin Canlı Ağ. (kg): 60-70 ♂ 45-55 ♀ Doğum Ağ. (g): 3.7 - 4.0 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):263 Laktasyon Süresi (gün): 180 Laktasyon Süt Verimi (kg): 83 Yapağı Verimi (kg): 1.5 Kuzu Verimi: 1.2 Verim Yönü: Kombine (et, süt, yapağı) Kuyruk Tipi: Yağsız, ince Yayılma Alanı:Trakya, Marmara, Ege

Karayaka Ergin Canlı Ağ. (kg): 55 ♂ 40 ♀ Doğum Ağ. (g): 3.2 – 3.5 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):264 Laktasyon Süresi (gün): 100-160 Laktasyon Süt Verimi (kg): 40-50 Yapağı Verimi (kg): 2.0 - 3.0 Kuzu Verimi: 1.1 Verim Yönü: Kombine (et, yapağı, süt) Kuyruk Tipi: Yağsız, ince Yayılma Alanı: Orta Karadeniz

Sakız Ergin Canlı Ağ. (kg): 70 ♂ 50 ♀ Doğum Ağ. (g): 3.0 – 3.2 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):242 Laktasyon Süresi (gün): 190 Laktasyon Süt Verimi (kg): 180-200 Yapağı Verimi (kg): 2.0 Kuzu Verimi: 2.0 Verim Yönü: Süt ve döl Kuyruk Tipi: Yarım yağlı kuyruklu Yayılma Alanı: Ege ve Marmara sahilleri

Karacabey Merinosu Ergin Canlı Ağ. (kg): 80-100 ♂ 60-65 ♀ Doğum Ağ. (g): 4.3 – 4.5 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):322 Laktasyon Süresi (gün): 140 Laktasyon Süt Verimi (kg): 78 Yapağı Verimi (kg): 3.6 Kuzu Verimi: 1.4 Verim Yönü: Et, yapağı Kuyruk Tipi: Yağsız, ince Yayılma Alanı:Marmara, özellikle Güneyi (%90 AYEM+%10 Kıvırcık)

Anadolu Merinosu Ergin Canlı Ağ. (kg): 80-90 ♂ 50-55 ♀ Doğum Ağ. (g): 4.1 – 4.3 Günlük Canlı Ağ. Artışı (g):240 Laktasyon Süresi (gün): 120 Laktasyon Süt Verimi (kg): 70-90 Yapağı Verimi (kg): 3.0-3.5 Kuzu Verimi: 1.4 Verim Yönü: Et, yapağı Kuyruk Tipi: Yağsız, ince Yayılma Alanı: İç Anadolu’nun Batısı (%75-80 AYEM+%20-25 Akkaraman)

Diğer yerli ırklar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından tescil edilmiş diğer ırklar aşağıda verilmiştir. Çine Çaparı: Kombine verim, orta cüsse, yağlı kuyruk, Aydın ili civarı Güney Karaman: Kombine verim, küçük cüsse, yağlı kuyruk, Akdeniz Bölgesi (iç kısımlar) Karagül: Kombine verim, küçük cüsse, yağlı kuyruk, Tokat ili çevresi Norduz: Kombine verim, yüksek yapılılık, yağlı kuyruk, Van ili çevresi Tuj: Kombine verim, küçük cüsse, oyluğu yağlı, Kars, Ardahan, Iğdır illeri

Menemen Koyunu: Döl ve et verimi yüksek (Ile de France, Tahirova melezi), iri cüsse, yağsız ince kuyruk, İzmir (Tescili yok) Sönmez Koyunu: Döl ve süt verimi yüksek (Sakız, Tahirova melezi) iri cüsse, yağsız ince kuyruk, Manisa (Tescili yok) Bafra Koyunu: Döl ve süt verimi yüksek (% 75 Sakız, % 25 Karayaka), orta cüsse, yağsız ince uzun kuyruk, Orta Karadeniz, İç ve Doğu Anadolu bölgeleri (Tescili yok) Türkgeldi Koyunu: Döl ve süt verimi yüksek (Kıvırcık, Tahirova melezi) orta cüsse, yağsız ince kuyruk, Tekirdağ (Tescili yok)

Türkiye’ye getirilen ve melezleme çalışmalarında kullanılan yabancı koyun ırkları - Alman Yapağı-Et Merinosu ( Malya, Karacabey ve Anadolu Merinosları) - Rambouillet (Ramlıç) - Ile de France (Polatlı ve Menemen koyunları) - Texel - Border Leicester - Dorset Down - Hampshire Down (Hasmer, Hasak) - Lincoln - Alman Siyah Başlı Etçi Koyunu (Hasmer, Hasak) - Doğu Friz (Tahirova, Acıpayam, Sönmez, Türkgeldi) - Romanov

Koyunların Beslenmesi Sindirim : Sindirim sisteminde yemlerin parçalanıp vücut tarafından absorbe edilebilecek hale gelinceye kadar geçen bir fiziksel ve kimyasal olayları kapsar. Bu olaylar mekanik ve enzimiktir. Mikroorganizmalar da memelilerin dokusu tarafından salgılanmayan önemli bazı enzimler sağlar.

Geviş getiren hayvanlarda mide dört gözlüdür. İşkembe (Rumen) Mide Yapısı : Çift tırnaklı hayvanlara geviş getirdikleri için geviş getiren hayvanlar veya Ruminantlar denir. Bu hayvanlar ise sığır, koyun,keçi,manda, deve, geyik ve antiloplardır. Geviş getiren hayvanlarda mide dört gözlüdür. İşkembe (Rumen) Börkenek (Reticulum) Kırkbayır (Omasum) Şirden (Abomasum)

Koyunlarda sindirim sistemi Koyunlar, insan beslenmesine uygun olmayan yem maddelerini et, süt gibi yüksek değerli besin maddelerine çevirerek insanlığa hizmet eder. Bir ruminant olarak koyun diğer grup hayvanlardan farklı sindirim sistemine sahiptir. Diğer hayvanlarda tek bir bölümden ibaret olan mide, ruminantlarda dört bölümden oluşmuştur. Bu özellik diğer basit mideli hayvanlara göre koyunlara, selüloz ve protein olmayan azot bileşiklerinden yararlanma avantajını sağlamaktadır. Koyunlarda sindirim sistemi

Koyunlarda sindirim sistemi Ağız:Sindirimin başladığı yerdir. * Tat alma * Çiğneme (mekanik parçalama) * Tükürük üretimi (≥ 10 litre/gün) * Geviş getirme (8-10 saat;39000 çiğneme sayısı) Yemek borusu (özefagus): Toplam 45 cm uzunluğunda 1.8-2.5 cm çapında yutak ve mideyi birbirine bağlayan bir borudur.

Koyunlarda sindirim sistemi Mide : Koyunların midesi rumen (işkembe), retikulum (börkenek), Omasum (kırkbayır) ve abomasum (şirden) olmak üzere dört bölümden oluşur. Rumen (işkembe): Midenin ilk bölümü olup, karın boşluğunun sol yarımını tamamen doldurur. Ergin koyunlarda toplam mide hacminin % 80’ini oluşturur (tüm sindirim sisteminin %53’ü). Kapasitesi hayvanın yaşına ve cüssesine göre 15-30 litre arasında değişir. Yemlerin depolanmasını sağlaması yanında çok yoğun bir şekilde mikroorganizma barındırması nedeniyle kaba yemlerdeki sellülozdan yüksek düzeyde yararlanmayı sağlar.

tamamen papillalar ile kaplıdır. Ruminant mide kompartımanları http://imageboard.co/13423380-ruminant-stomach.html Rumenin iç yüzü; tamamen papillalar ile kaplıdır. arbl.cvmbs.colostate.edu

Koyunlarda sindirim sistemi Retikulum (börkenek): Hacmi ergin koyunlarda 2 litre kadar olup, rumenin bir çıkıntısı gibidir. Bal peteği görünümündedir. Görevleri; -Yemle birlikte alınan taş, tel, çivi gibi zararlı maddeleri tutar. - Geviş getirme esnasında yemlerin işkembeden ağza ve tekrar yutularak işkembeden kırkbayıra geçmelerini sağlar. Retikulumun iç yüzü; bal peteği görünümünde ve çok sayıda küçük papillaya sahiptir. arbl.cvmbs.colostate.edu

Koyunlarda sindirim sistemi Omasum (kırkbayır):Koyunlarda ortalama 0.9 litre hacmindedir. İç yüzü mukoza yapraklarıyla kaplı olup, yaprakların açıldığı kanal börkenek ile şirdeni birleştirir. Yemler geviş getirmeyi müteakip kırkbayıra gelir. Burada yemler kasılmalarla iyice sıkıldıktan ve suyu alındıktan sonra şirdene geçer. Buradan küçük partiküllerin geçişine izin verilirken, daha büyük partiküller retikuluma geri döner.

Omasumun iç yüzü yaprakçıklarla kaplıdır, bu yaprakçıklar ön midelerin toplam yüzey alanının 1/3’ünü oluştururlar. Omasumun abomasumla bağlantısı www.youtube.com http://arbl.cvmbs.colostate.edu/hbooks/pathphys/digestion/herbivores/rumen_anat.html

Koyunlarda sindirim sistemi Abomasum (şirden):Buna gerçek mide adı da verilir. Midenin dördüncü gözüdür. Orta çizginin sağında bulunur ve karnın alt duvarına dayanır. Tek odacıklı mideye sahip hayvanların midesinin aynı olup, onun gördüğü vazifeyi görür. Enzimatik sindirim şirdende olur. Salgı bezi içeren tek gözdür.

Koyunlarda sindirim sistemi Abomasumda sindirim: Burada mide özsuyu içerisinde bulunan Pepsin, Laktik asit, HCl asit ve enzimlerin etkisine maruz kalırlar. Bu salgılardan pepsin ve HCl proteinlere tesir ederek onları parçalar ve peptonlara çevirirler. HCl kendine has bir özelliğe sahiptir ki, o da antiseptik oluşudur. Midedeki sindirimde daha ziyade proteinler değişikliğe uğramaktadır. Bundan başka mide özsuyunda Rennin enzimi vardır. Süte etki ederek pıhtılaşmasını sağlar. (Süt emen genç hayvanların midesinde süt proteinlerinin sindirimi başlar.) Bu olay daha ziyade genç ruminantlarda olmaktadır. Aksi taktirde süt midede sindirime uğramadan geçer, buradan da yemler ince barsağa geçerek sindirim devam eder.

Abomasum-omasum bağlantısı ve yemlerin izledikleri yol

Koyunlarda sindirim sistemi İnce barsak: Mide içeriğinin boşaldığı uzun, kıvrımlı bir tüptür. Ergin koyunlarda 25-30m uzunluğa 2-3 cm çapa ve 7-9 litre hacme sahiptir. Kimyasal sindirimin en yoğun yapıldığı yerdir.İlk kısmı duodenum (on iki parmak barsağı, 70-80 cm uzunluk) olup, buraya safra ve pankreas kanalları açılır. Barsağın bu bölümü kendi duvarından salgılanan bikarbonat bakımından zengin mukus ve pankreastan gelen bikarbonatla birlikte mide asidini nötralize eder.İnce barsağın son kısmında pH 8’e ulaşır. Duodenumda bulunan lipaz, amilaz, maltaz, tripsin, kimotripsin ve rennin gibi birçok enzim, karbonhidratları, yağları ve proteinleri sindirime hazır hale getirirler. Minerallerin önemli bir kısmı da ince barsaklardan absorbe olurlar.

Koyunlarda sindirim sistemi (İnce barsak devam) Jejunum (boş barsak):Kadavrada içinin boş veya çok az sulu besinlerin görülmesi nedeniyle bu adı almıştır. Ruminantlarda karın boşluğunun sağ yarımında bulunur ve kolonu çevreler. Barsağın en uzun bölümüdür (~%90). İleum (kıvrık barsak): İnce barsakların en kısa parçasıdır (~ 70 cm).

Koyunlarda sindirim sistemi Kalın barsaklar: İnce barsaklarda sindirilmeyen besin maddeleri kalın barsağa geçer.Koyunlarda uzunluğu 5-6 m, hacmi ise 5-5.5 litre kadardır. Kalın barsakların başlıca görevi su ve tuzun emilimini sağlamaktır. Cecum (kör barsak 30-35 cm uzunluk, 5-5.5 cm çap 1 litre hacim), kolon (4-6 m, 1.7-2 cm çap) ve rektum (25 cm uzunluk, 2.7 cm çap) olmak üzere üç kısımdan oluşur anüs ile son bulur.

Koyunların sindirim sistemi (https://s-media-cache-ak0.pinimg.com)

Karbonhidratların sindirimi Kolay sindirilebilir karbonhidratların sindirimi koyunlarda tükürük amilazı ile ağızda başlar ve amilazın etkisi midede devam eder. Nişasta benzeri karbonhidratlar rumen mikroorganizmaları (bakteri, protozoa, maya) tarafından uçucu yağ asitlerine (asetik, propiyonik ve bütirik asit) dönüştürülür. Rumende fermantasyona uğramayan nişasta ince barsaklarda değerlendirilir. Rumen bakterileri sellüloz, nişasta, glukoz, protein ve amonyağı değerlendirerek fermentasyona uğratırlar. Hayvanın protein ihtiyacının yarısından fazlası mikrobiyal protein tarafından karşılanır. Ayrıca rumende oluşan uçucu yağ asitleri başta enerji (ihtiyacın %50-70’i bu yoldan sağlanır) olmak üzere süt ve süt yağı sentezinde kullanılır.

Proteinlerin sindirimi Rumen mikroorganizmaları proteinleri de başta amino asit olmak üzere, uçucu yağ asitleri ve amonyağa kadar parçalarlar. Ayrıca üre, biüret, amonyak vb daha basit nitrojenli maddeleri de kullanarak mikrobiyal protein sentezi yaparlar (ihtiyacın%50-80’i). Rumende sentezlenen mikrobiyal protein ve burada yıkıma uğramayan yem proteinleri abomasum ve ince barsaklarda sindirilerek hayvanın bünyesine alınırlar.

Yağların sindirimi Koyunlarda yemlerdeki yağların sindirimi safra ve pankreas kanallarından duodenuma salınan lipazlar ile yağ asitlerine kadar parçalanır ve ince barsaklardan emilerek değerlendirilir. Yem yağları dışında rumen mikroorganizmaları tarafından sağlanan uçucu yağ asitleri de yağ sentezinde kullanılır.

Koyunlarda Günlük Yeme ve Atıklama Davranışları Günlük Ortalama Değer Otlama periyodu 4-7 Toplam otlama süresi (saat) 9-11 Taze ot tüketimi (g) 1300-5000 Geviş getrime periyodu sayısı 15 Toplam geviş getirme süresi (saat) 8-10 Dakikada çiğneme sayısı 91 Ağza getirilen topak sayısı 500 Bir topağın çiğnenme sayısı 78 Su içme (litre) 4-11 Merada yürünen mesafe 2-15 İdrar yapma sayısı 9-13 (500-2000 ml) Dışkılama sayısı 6-8 (1600-2000 g)

Koyunların Besin Madde Gereksinimleri Kuru madde ihtiyacı - Koyunların kuru dönemde yaşama payı kuru madde gereksinimleri canlı ağırlıklarının % 2’si kadardır. Laktasyondaki koyunlarda ise bu değer verime bağlı olarak ortalama% 3.5 olarak kabul edilir. - Kuzularda ise başlangıçta % 4.3 civarında olan bu değer, büyümenin ileri dönemlerinde % 3.5’e düşer Su ihtiyacı Koyunların su tüketimleri kuru madde tüketimlerinin 2-4 katı arasında değişir. Rasyonun tipine hayvanın canlı ağırlığına, verim durumuna, mevsim ve suyun sıcaklığına bağlı olarak koyun başına günlük tüketim 2-8 litre arasında değişir. Ayrıca laktasyondaki koyunlar üretilen her bir litre süt için 2.5-4 litre arasında ilave suya ihtiyaç duyarlar.

Enerji ve Protein ihtiyacı Orta cüsseli (60 kg) bir koyunun kuru dönemdeki günlük ham protein ihtiyacı 90-100 g ve enerji ihtiyacı 2220 kcal ME’dir. Bu ihtiyaçlar 1 kg saman + 700 g kesif yemle yada 1 kg baklagil samanı + 500 g arpa ile karşılanır. Süt verimi için ham protein ihtiyacı ise %5 protein içeren her bir kilogram süt için 120-140 g civarında, enerji ihtiyacı ise koyun sütünün yağ düzeyine bağlı olarak 1700-1900 kcal ME arasında değişmektedir.

Mineral madde ihtiyacı Koyunların beslenmesinde yaklaşık 15 değişik mineral maddeye gereksinim duyulmaktadır. Bunlardan Ca, P, Mg, K, Na, Cl ve S en önemli makro elementler, Fe, Cu, Co, Zn, Mn, Se, F ve I ise en önemli mikro elementlerdir. Mineral madde gereksiniminin kapatılması için bu amaçla koyunlar için hazırlanmış olan özel mineral karışımlarından günde hayvan başına 20 g verilmesi gereksinimi karşılamaktadır. Yalama taşları ve kaya tuzlarından da yararlanılabilir. Koyunlar günde 10-20 g tuz tüketirler (KM’de % 0.04).

Yaşama payı Ca ihtiyacı 2-3 g iken, P ihtiyacı 1.5-2 g kadardır. 1 kg koyun sütünde 2.0 g Ca ve 1.56 g P bulunur.Yararlanma oranı yaklaşık %50 olup, 1kg koyun sütü sentezi için 4 g Ca ve 3 g da P’a ihtiyaç vardır. Laktasyondaki bir koyun günlük ortalama 15 g Ca ve 10 g da P’ye ihtiyaç duyar. Ca/P oranı genç hayvanlarda 2/1 olmalıdır, P oranı artarsa idrar yolu taşarına neden olur. Verim alınmayan hayvanlarda Ca/P oranı 1.5/1 de olabilir.

Vitamin ihtiyacı Koyunların rumenlerinde mikrobiyal olarak B grubu vitaminler sentezlenebilmektedir. Ancak yeni doğan ve işkembesi gelişmemiş kuzularda, tiamin, riboflavin ve folik asit gibi diğer B grubu vitaminlerin rasyonla verilmesi gerekmektedir. Bunun yanında yağda çözünen vitaminlere (A, D, E ve K) gereksinim duyulur. İyi kalitede kuru ot tüketen veya merada otlayan hayvanlarda A ve D vitaminlerine gereksinim duyulmaz. Yaşama payı ᵦ karoten ihtiyacı 2-4 mg iken gebelikte 20 mg’a, laktasyonda ise 60-80 mg düzeylerine çıkmaktadır. Vitamin E ise genellikle tüketilen yemlerle karşılanabilmektedir.

Koyun Beslemede Kullanılan Yemler Koyunculuk işletmelerinde giderlerin %70-90’ını yem giderleri oluşturmaktadır. Koyunların beslenmelerinde kaba yemler başta olmak üzere kesif yemlerle mineral ve vitamin karmalarına da gereksinim duyulmaktadır.

Kaba yemler Meralar ucuz ve besleyici kaba yem kaynaklarıdır. Mineral madde bakımından takviye edildiklerinde mera bitkileri koyunların yaşama payı besin madde ihtiyaçlarını hatta süt verimi için gereksinimlerin önemli bir kısmını karşılayabilir. Ancak otlatma mevsimi dışında meralardan bu ihtiyaçlar karşılanamaz. Bu noktada kaliteli kaba yem üretim alanlarına ihtiyaç vardır. Kuru maddede % 16’dan daha yüksek hamselüloz içeriğine sahip ve sindirilebilir organik maddeler ve enerji değeri bakımından düşük olan her tür materyal kaba yem olarak tanımlanmaktadır.

Kaba yemler Koyunların beslenmelerinde kullanılan kaba yemler; baklagil kuru otları (yonca, korunga, fiğ vb), buğdaygil kuru otları (çim, ayrık, yumak, brom, arpa hasılı vb), buğdaygil samanları (arpa, buğday, çavdar, yulaf vb), baklagil samanları (mercimek, fiğ, fasulye, soya, burçak, bezelye, mürdümük vb), kök ve yumru yemler ile silajlardır (mısır,sorgum ve diğer buğdaygil ve baklagil silajları). Silaj yemleri kuzulara 3 aylık yaştan sonra verilmelidir. Küf taşıma ihtimali olan silajlar aşım dönemi ile gebeliğin son döneminde verilmemelidir. Bunun dışında buğdaygil silajları koyun başına günde 3-4 kg verilebilir.

Kesif yemler Kesif yemlerin enerji ve protein içerikleri birbirinden farklılık gösterir. Bu nedenle bunlar enerji ve protein yemleri olarak iki grupta incelenirler. Enerjice zengin kesif yemler: Mısır,arpa, buğday, çavdar, yulaf, sorgum gibi tahıllar en çok kullanılan enerji yemleridir. Bunların protein, Ca ve karoten içerikleri düşüktür.Proteinlerin sindirilebilirlikleri düşük olması yanında metiyonin, lisin ve triptofan amino asitleri bakımından yetersizdirler. Arpa ve buğdayın nişastası mısırınkinden daha hızlı parçalanır. Bu nendenle rasyonlara %50’den fazla buğday katılması halide sindirim bozuklukları görülür.

Kesif yemler Melas ve yağlar da enerji kaynağı olarak koyunların beslenmelerinde kullanılmaktadır. Melas ısıtılıp püskürtülerek rasyona %5-10, yağlar ise rumeni olumsuz etkilediklerinden % 2-4 arasında kullanılabilir. Ancak toplam yağ miktarı rasyon KM’sinin %6’sını geçmemelidir. Yağlar yemlere lezzet verdikleri gibi tozmayı da engellerler. Proteince zengin yemler: Yağlı tohumların yağı alındıktan sonra geriye kalan küspeleri (pamuk tohumu, ayçiçeği tohumu ve soya küspeleri, yer fıstığı, fındık ve kolza küspesi vb) koyun beslemede kullanılan en önemli protein kaynaklarıdır.Bunların içinde en kaliteli olanı soya küspesidir; fakat pahalı olduğundan yalnızca kuzu büyütme çok yüksek süt verimine sahip koyunların yemlerinde kullanılır. Üre ve biüret gibi protein olmayan nitrojenli bileşikler de protein kaynağı olarak kullanılabilmektedir (rasyon KM’sinin % 1-1.5’i kadar).

Mineral katkıları Vitamin katkıları Koyun beslemede kullanılan mineral karmaların arasında tuz gelmektedir. Tuz yalama taşı olarak veya toplam rasyona %0.5-1 oranında katılır. Kalsiyum kaynağı olarak mermer tozu, kireçtaşı ve Dikalsiyum fosfat (DCP) yaygın olarak kullanılan kaynaklardır. Tahıl ağırlıklı rasyonlar (% 90 tane yem) ile birlikte kaba yem kaynağı olarak baklagiller kullanılmıyorsa Ca bakımından yetersizlik olabilir. Vitamin katkıları Vitamin A,D, E ve B grubu vitaminler özellikle kuzu büyütme rasyonlarına ve yüksek süt veren koyunların rasyonlarına eklenir. Bu amaca uygun ticari premiksler tona 0.5, 1.0, 2.5 veya 5.0 kg kadar katılabilmektedir.

Pratik Besleme Koyunların beslenmesi Koyunlara verilecek yemlerin tercihen %70’inin kaba yem, %30’unun kesif yem olması istenir. Aşım dönemi Bu dönemdeki besleme katım süresine bağlı olarak 4-6 hafta sürer, orta cüsseli bir koyuna 1.5 kg kuru ota ilaveten 250-300 g arpa verilir. Gebeliğin son dönemi Gebeliğin son 6 haftası yavru gelişimi çok hızlıdır, bu dönemde yavrunun iri doğması, anasının meme gelişiminin, ağız sütü üretiminin ve süt veriminin yüksek olması için kaba yeme ilave olarak koyun başına günlük 1 kg’a kadar karma yem verilir.

Gebelikte yavrunun gelişimi 1. ay 2-3 cm 700-800 mg 2. ay 12-15 cm 70-80 gram 3. ay 25-30 cm 600-700 gram 4. ay 34-38 cm 2.6-2.9 kg 5. ay 45-50 cm 4.0-4.5 kg

Laktasyon başlangıcındaki besleme Doğumdan sonraki ilk 6- 8 haftada günlük süt verimi en yüksek düzeyine ulaşır. Koyun koyunun vücudundan kaybettiği besin maddeleri, yemlerle karşılanamazsa hayvan hızla zayıflar ve süt verimi azalmaya başlar. Koyunun ürettiği her litre süt için kuru ota ilave olarak 400-600 g karma yem verilir. Koyunlara verilecek kesif yem karmasının ham protein içeriği % 18-21, enerji değeri ise 2600-2700 kcal ME’dir.

Hayvanın Yaşı/Cinsiyeti Ağılda Besleme         Koyunlar kışın ağılda barındırılır. Ağılda beslemede kaba yem olarak kuru ot, kuru yonca, yulaf samanı, arpa samanı ve buğday samanı verilebilir.         Kesif yem olarak; arpa kırması, buğday kırması, yulaf kırması, mısır, çeşitli değirmen artıkları, çeşitli küspeler ve fenni yem verilebilir. Hayvan başına verilecek yem miktarları günlük olarak aşağıda gösterilmiştir. Bu miktarlar günde 2 öğüne bölünerek verilmelidir. Koyunlara verilecek günlük yem miktarları Hayvanın Yaşı/Cinsiyeti Kuru ot (g) Saman (g) Kesif Yem (g) Kuzu 250 400 Toklu 500 Koyun 750 800 Koç 1000

Koyunlar için kesif yem örneği 2 Koyunlar için kesif yem örneği 1 Sağmal koyunlar için örnek kesif yem karmaları Koyunlar için kesif yem örneği 2 1 tonda Dane Tahıllar (Arpa, Buğday, Mısır) 768 kg Küspe (Pamuk yada Ayçiçeği) 200 kg Mermer tozu 19 kg Tuz 10 kg Vitamin 2 kg Mineral 1 kg Koyunlar için kesif yem örneği 1 1 tonda Arpa 635 kg Ayçiçeği T. Küspesi 200 kg Kepek 130 kg Mermer tozu 20 kg Tuz 10 kg Vit + Min Karması 5 kg

Kuzu Büyütme ve Besi Kuzuların 6 haftalık yaşta sütten kesilebilecekleri birçok çalışmada gösterilmiştir. Kuzular günlük 400 g kesif yem tükettikleri zaman sütten kesilebilirler. Doğumdan sonraki ikinci haftadan itibaren kuzular kaliteli kuru yonca otu ve kuzu başlatma yemine alıştırılmalıdırlar. Erken sütten kesilen kuzulara başlangıçta yüksek proteinli (en az %21 HP) kuzu başlatma yemleri verilir.Kuzular büyüdükçe yemin ham protein içeriği azaltılır. Tahıl ağırlıklı rasyonlarla beslenen kuzularda idrar yolu taşlarının oluşumunu önlemek için rasyonlara % 0.25-0.5 NH4Cl ilave edilir.

Kuzular için 5’li emzirme ünitesi ve 7 emzikli kova Krep yemlik Mide tüpünün kullanımı Mama makinesi

Kuzular 20 kg canlı ağırlığa ulaştıklarında besi rasyonlarına geçilir Kuzular 20 kg canlı ağırlığa ulaştıklarında besi rasyonlarına geçilir. Kuzu besisi yaklaşık 10 günlük alıştırma süresi hariç ortalama 2 ay devam eder. Beside kesif yem adlibitum olarak (yiyebildiği kadar) verilir, sindirim rahatsızlıklarını önlemek için hayvan başına ilave olarak 200 g kadar kaba yem (yonca samanı, kuru ot) verilir. Besi sonu ağırlığı yerli ırklar için 40 kg civarındadır. Merinoslar aşırı yağlanmaksızın 50-55 kg’a kadar beside tutulabilirler. Kuzu besi rasyonlarının en azından %15 HP içermesi, enerji düzeyinin ise 2500-2600 kcal/kg ME civarında olması yeterlidir. Toklu besisinde ise ham protein içeriği %13’e düşürülür.

Kuzu-Oğlak Beslenmesinde kullanılabilecek rasyonlar Kuzular için örnek kuzu büyütme karmaları Karma 1 Karma 2 Karma 3 Yemler % Arpa 63.81 51.0 83 Pamuk toh. küspesi 19.28 Mısır 26.6 Pamuk tohumu küspesi 15 Buğday Kepeği 13.56 Ayçiçeği tohumu küspesi 19.5 Kireç taşı 2.5 2.50 Tuz 0.5 0.50 Vitamin ve mineral 0.1 DCP 1.0 Vitamin karışımı 0.25 Mineral karışımı 0.10

Kuzu besisi için örnek rasyonlar Kuzu besi yemi örneği 1 100 kg Arpa 72 kg Ayçiçeği Küspesi 24 kg Pamuk Tohumu Küspesi - Mermer tozu 2.5 kg Tuz 1.0 kg Vitamin + Mineral Karması 0.5 kg Kuzu besi yemi örneği 2 100 kg Arpa 74 kg Ayçiçeği Küspesi 7 Pamuk Tohumu Küspesi 15 kg Mermer tozu 2.5 kg Tuz 1.0 kg Vitamin + Mineral Karması 0.5 kg

Koyunların Otlatılması Geniş otlakların otlatılması ile yapılan yetiştiricilikte koyunlar ihtiyaçlarının % 50’sini bu sistemle karşılayabilirler Bitkisel artıklarla beslemede hayvanlar tamamen işletmede üretilen bitkisel ürünlerle; mısır artıkları, nadas arazileri, sap ve samanla beslenirler. Geniş otlaklar yıl boyunca oldukça kısıtlı kullanılmaktadır. Ek yem depolaması bu sistemde gereklidir. Bu sistem yoğun hububat yetiştiriciliği ve sulama yapılan alanlarda uygulanmaktadır.

Otlatma kuralları Erken ilkbahar ve geç sonbahar kritik periyotları arasında mera dinlendirilmelidir. Otlatma kapasitesi hesabı yapılmalı, buna göre meradan yararlanma periyodu belirlenmelidir. Münavebeli otlatma yapılmalıdır. Üretim sürüsü dışındaki bütün hayvanlar yaz başlangıcında meradan alınmalıdır. Hektar başına stoklama oranı 160 kg canlı ağırlığı veya 3 koyunu geçmemelidir.

Otlatma kuralları Otlama mevsimi öncesi tırnak bakımı yanında, iç ve dış parazit mücadelesi yapılır. Otlağa çıkamayacak sorunlu hayvanlar ağıla ayrılır Otlamaya geçiş yavaş yapılmalı, ani yem değişikliklerinden sakınılmalıdır. Bu amaçla ilk başta koyunlar sabahları ağılda yemlenir, öğleden sonra merada 1-2 saat kadar otlağa bırakılırlar.

Otlatma kuralları Otlar çiğli ve kırağılı iken otlatılmamalıdır. (sancılanmalara yol açar) Otlağa çıkarılmadan önce sulama yapılmalıdır. Aksi halde birikinti, kirli suları içerler. Merada sulama imkanları 15 km’den uzak olmamalıdır. Mera zehirli ot varlığı bakımından etüt edilmeli, buna göre önlem alınmalıdır. Zehirli otlar erken ilkbaharda yem değeri olan bitkilerinden daha erken gelişirler.

Kaynaklar Ataç, F.E., Taşkın, T. ve Kaymakçı, M. 2009. Karlı Bir Koyunculuk İçin Kuzu Ölümleri Nasıl En Aza İndirilebilir? Türkiye Koyunculuk Kongresi Bildiriler Kitabı, 12-13 Şubat 2009, İzmir, S:274-282. Dağ, B. 2008. Yapağı ve Tiftik Üretimi. Konya Ticaret Borsası Dergisi,10 (27), 32-41. Dağ, B. ve Ermetin, O. 2009. Cumhuriyet Döneminde Konya’da Hayvancılık. Konya Kitabı XII.Editörler: Karpuz,H., Eravşar, O. ISBN:978-9944-60-724-7, 27-41. Dağ, B. 2011. Süt Emme Döneminde Kuzuların Bakımı ve Beslenmesi. Konya Ticaret Borsası Dergisi, Yıl:14, Sayı:39, s:36-40. Emsen, H., Göksoy, Ş. K. ve Demirciefe, E. 2003. Koyunculukta Bakım, Besleme ve Beslenme Hastalıkları. T.C. Ziraat Bankası A.Ş., 49 s. Ankara. Ertuğrul, M., Savaş, T., Dellal, G., Taşkın, T., Koyuncu, M., Cengiz, F., Dağ, B., Kocagül, S., Pehlivan, E. 2010.Türkiye Küçükbaş Hayvancılığının İyileştirilmesi. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, 11-15 Ocak, s:667-685, Ankara, 2010 http://www.tarimmerkezi.com/yazar_kose.php?hid=2065, Erişim tarihi: 15.10.2010 http://tuikapp.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/hayvancilik.zul Erişim tarihi: 15.03.2013 Kaymakçı, M. 2004. Koyun Yetiştiriciliği El Kitabı. TİGEM 2004-2, 148 s. Ankara. Koşum, N. 2007. Kuzuların Bakımı ve Beslenmeleri. Mason, S. 2003. Lamb Mortality. BCMAFF Fact Sheet, Abbotsford, British Columbia. Semacan, A., Yetişir, R., Dağ, B., Doğan, A., Aktaş, A.H, Öztürk, A., Özdemir, R., Örün, H., Yılmaz, A., Başer, E., Ermetin, O., Gürbüz, R., Sözmen, İ.H., Parlak, M., Sevinç, Ö., Uyar, O., Karakum, S., Büyüktekin, M., Dikmen, M., Uğur, M., Kara, M. 2009. Hayvancılık Sektörünün Sorunları ve Çözüm Önerileri. Sunum: Tarım Sektörünün Sorunları ve Çözüm Önerileri Paneli, 23 Aralık, Konya. Yayın: Konya Ticaret Borsası Dergisi,13 (36), 32-38. Torun, O. 2013. Koyun Yetiştiriciliği. Yetiştirici Eğitim Sunumu. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü ADANA

Teşekkürler