TÜRKİYE’ DE ÖZELLEŞTİRME ÇALIŞMALARI HAZIRLAYANLAR ADEM AYDIN OGÜN KURT ORHAN KULÇABAY 2015 ISPARTA

İÇİNDEKİLER ÖZELLEŞTİRME NEDİR? ÖZELLEŞTİRMENİN TARİHSEL GELİŞİMİ KİT NEDİR? ÖZELLEŞTİRME NEDENLERİ VE AMAÇLARI İŞGÜCÜ UYUM PROGRAMI ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMİ-PROSEDÜRÜ ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI KAYNAK

ÖZELLEŞTİRME NEDİR ? Dar anlamda Kamu İktisadi Teşebbüslerinin mülkiyet ve yönetimlerinin özel kesime devrini ifade eder. Geniş anlamda ise ekonomik, mali, sosyal ve siyasal nedenlerle ulusal ekonomide kamu kesiminin ekonomik faaliyet hacminin daraltılması anlamına gelir.

ÖZELLEŞTİRMENİN FELSEFESİ Devletin, asli görevleri olan adalet ve güvenliğin sağlanması yolundaki harcamalar ile özel sektör tarafından yüklenilemeyecek altyapı yatırımlarına yönelmesi, ekonominin ise pazar mekanizmaları tarafından yönlendirilmesidir.

KİT NEDİR ? Kamu İktisadî Teşebbüsü (KİT) kavramı devletten devlete değişmekle birlikte, genel olarak kamusal kaynakları kullanmak yoluyla ekonomik alanda faaliyet gösteren devlet kuruluşlarını ifade eder. Türkiye‘de Kamu İktisadî Teşebbüsleri ifadesi ilk kez 1961 Anayasası’nda kullanılmıştır. 233 sayılı KHK'da KİT’ler, İktisadî Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadî Kuruluşları olarak ikili bir ayrıma tabi tutulmuşlardır.

KİT NEDİR ? Kamu İktisadi Teşebbüsleri, 223 sayılı KHK‘ya tabi ve sermayesinin tamamı Devlet’e ait olan İDT ve KİK’ lerin ortak adıdır.

İKTİSADÎ DEVLET TEŞEKKÜLÜ (İDT) Sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadî alanda ticarî esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan, kamu iktisadî teşebbüsüdür. (MKEK, EÜAŞ, ÇAYKUR, BOTAŞ ,TPAO ve TKİ)

KAMU İHALE KURUMU(KİK) Kamu İhale Kurumu (KİK), 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ve 4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu ile öngörülen görevleri yerine getirmek üzere kurulan, idari ve mali özerkliğe sahip bir kamu tüzel kişisidir.

ÖZELLEŞTİRMENİN NEDENLERİ Artan kamu sektörü borçlanma gereksinimi, Sermaye piyasalarının geliştirilmesi ve sermayenin tabana yayılması, Yüksek enflasyon rakamları, Avrupa pazarının bütünleşmesi, Dünya’da yaşanan globalleşme hareketleri ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler, Ekonomide verimliliğin artırılması gereği, Piyasa ekonomisinin yerleştirilip geliştirilmesi gereksinimidir.

ÖZELLEŞTİRMENİN AMAÇLARI EKONOMİK AMAÇLAR Ekonomide verimliliği ve etkinliği artırmak, Kamu tekelini kırarak rekabete imkân vermek, Yabancı sermayeyi çekmek suretiyle ülkeye modern teknoloji ve yönetim tekniklerin transferini sağlamak, Serbest piyasa ekonomisini geliştirmek, Sermaye piyasasını güçlendirmek, Kamu iktisadi Teşebbüsleri’nde ki gizli işsizliği önlemek, Gelir dağılımını iyileştirmek, Döviz gelirlerini artırmaktır.

ÖZELLEŞTİRMENİN AMAÇLARI MALİ AMAÇLAR KİT’lerin borç yükünden kurtarılması, Gelir dağılımını iyileştirmek, Devlet’e gelir sağlanması, Vergileme yapısını değiştirmek, Devlet’in, ekonomideki payının en aza indirilmesi ve kaynaklarını düzenleyici, yönlendirici ve denetleyici işlevlerini sürdürerek, asli görevlerini yerine getirmesini sağlamaktır.

ÖZELLEŞTİRMENİN AMAÇLARI TOPLUMSAL-SİYASİ AMAÇLAR; Sermayenin tabana yayılmasını sağlamak, Devlet’i küçültmek ve asli fonksiyonlarına döndürmek, Sendikaların güçlerini zayıflatmak, Demokratikleşme sürecine katkı sağlamak, Mal ve hizmet üreten kamu kurum ve kuruluşları üzerindeki baskıları ortadan kaldırmak, Siyasal düşünceyi yürürlüğe koymaktır.

İŞGÜCÜ UYUM PROGRAMI İşgücü Uyum Program’larının amacı: Özelleştirmeden etkilenen çalışanlar, işletmeler ve yörelere destek sağlayarak işsizliği azaltmaktır. İşgücü Uyum Program ve Hizmetleri, eğitim, işe yerleştirme ve kendi işini kuracaklara yönelik danışmanlık hizmetlerini kapsamaktadır. Bu hizmetlerin gelişimi talebe göre şekillenecek olup, kişiler yararlanmak istedikleri desteği kendileri seçebileceklerdir.

İŞGÜCÜ UYUM PROGRAMI İşgücü Uyum Programı’nın temel unsurları aşağıdaki gibi özetlenebilir;  Karar mekanizması ve politika geliştirme hususlarında yerel düzeydeki kilit kişilerinde katılımını öngören işbirliği ve katılımcı yönetim anlayışı,  Yoğun iletişim ve işbirliği,  İşgücü uyum önlemlerinin zamanlı planlanması.

ÖZELLEŞTİRME YÖNTEMLERİ SATIŞ KİRALAMA İŞLETME HAKKI DEVRİ MÜLKİYETİN GAYRİ AYNI HAKLAR TESİSİ GELİR ORTAKLIĞI MODELİ VE SAİR HUKUKİ TASARRUF VARLIK SATIŞI Kuruluşların aktiflerindeki varlıkların bedel karşılığında, belli süre ile kullanım hakkının verilmesidir. Kuruluşların bütün olarak veya aktiflerindeki mal ve hizmet üretim birimleri ile madenlerin bedel karşılığında, belli bir süre işletilmesi hakkının verilmesidir. Kuruluşların aktiflerindeki mal ve hizmet üretim birimleri ile varlıklarına ilişkin intifa, irtifak vb. hakların tesisidir. Kuruluşların özellikleri ve yapıları dikkate alınarak başvurulacak diğer yöntemlerdir. HİSSE SATIŞI (OİB,2015)

YILLARA GÖRE ÖZELLEŞTİRMEDEN ELDE EDİLEN GELİRLER (OİB,2015)

ÖZELLEŞTİRME PROSEDÜRÜ Kuruluşların Doğrudan Özelleştirme Kapsam ve Programına Alınması Özelleştirme Kapsam ve Hazırlık İşlemine Tabi Tutulma Programa Alınma Kapsamdan Çıkarma Programa Alınarak ÖİB’ye Devredilen Şirketle İlgili Bilgilerin Derlenmesi, Devir İşlemleri, Ana Sözleşme Hazırlanması ve Onayı, Mali Danışman Firma Seçimi Çalışmaları, Danışman ve Denetim Firma Seçimi, Özelleştirme Stratejisinin Uygulanması, İhale ve Özelleştirme Prosedürünün Sonuçlandırılması, Şirketlerin Özelleştirme Sonrası İzlenmesi.

TARİHSEL GELİŞİMİ Özel sektöre öncelik veren bu politika sonucu ile 1927 yılında özel sektör için geniş ayrıcalıklar ve muafiyetleri kapsayan Teşvik-i Sanayi kanunu çıkartılmış ve dönem içerisinde özel sektöre ait bazı işletmeler kurulmuştur. Cumhuriyet’in kuruluşunu izleyen 1923-1930 döneminde kamu sektörü himayesinde ve özel sektör önderliğinde büyümeyi amaçlayan politikalar izlenmiştir. Türkiye’de özelleştirme düşüncesi ilk kez Atatürk’ün direktifiyle 1938 yılında çıkarılan 3460 sayılı kanunda ilk kez yer almış ve müteakibinde 1950’li yıllardaki hükümetlerin programlarında da yer bulmuştur .

TARİHSEL GELİŞİMİ 1934 yılında başından itibaren ise Birinci 5 Yıllık Sanayi Planı uygulamaya konulmuş ve bu plan ile KİT’lerin temelleri atılmıştır. Bu yıllarda KİT’lerin istihdam yaratma gücünden faydalanma yoluna gidilmiştir. 1950’li yıllardan itibaren ise ekonomide Devlet payı giderek artmaya başlamıştır. 1950-58 yıllarında, İkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası güç dengelerinde meydana gelen değişimlerin, Marshall yardımının sağladığı finansal olanaklar, liberal ekonomiye geçiş doğrultusunda uygulamaları sonuçlandırmış ancak kısa sürede girilen döviz darboğazı etkisiyle tekrar korumacı politikalara dönülmüştür.

TARİHSEL GELİŞİMİ 1960-1980 Dönemi DPT’nin kurulduğu bu dönemde KİT’lerin yeniden düzenlenmesi ve etkinliklerinin artırılması hedeflenmiş ve TEMSAN, TÜMOSAN, TAKSAN, TEK, KBİ, ÇAYKUR ile DESİYAB kurulmuştur.

ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI Özelleştirme çalışmaları, 1984 yılında kamuya ait yarım kalmış tesislerin tamamlanması veya yerine yeni bir tesis kurulması amacı ile özel sektöre devri uygulamaları ile başlamıştır. 1985 yılından itibaren 270 kuruluştaki kamu hisseleri, 22 yarım kalmış tesis, 929 taşınmaz, 8 otoyol, 2 boğaz köprüsü, 114 Tesis, 6 Liman, şans oyunları lisans hakkı ile Araç Muayene İstasyonları özelleştirme kapsamına alınmıştır.

ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI 1986 yılından itibaren hız kazanan ve tamamı kamuya ait veya kamu iştiraki olan kuruluşlardaki kamu paylarının özelleştirme kapsamına alınması yoluyla yürütülen program çerçevesinde, idare tarafından bugüne kadar 204 kuruluşta hisse senedi veya varlık satış/devir işlemi yapılmış ve bu kuruluşlardan 194’ünde hiç kamu payı kalmamıştır.

ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI 1986 yılından bugüne kadar gerçekleştirilen özelleştirme uygulamalarının toplam tutarı 66,9 Milyar $ düzeyindedir. Özelleştirme uygulamalarına ilişkin kullanımların %98’lik bir bölümü, kapsamdaki kuruluşlara sermaye iştiraki, kredi borçları ve personel ödemeleri, Hazine’ye aktarmaya ilişkin ödenen tutarlardır.

ÖZELLEŞTİRME PROGRAMINDA BULUNAN KURULUŞLAR KAMU PAYI (% ) 1) Ankara Doğal Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 100,00 2) Sümer Holding A.Ş. 3) T. Denizcilik İşletmeleri  4) T. Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) 5) Gayrimenkul A.Ş. (TTA) 6) Türkiye Elektromekanik Sanayi A.Ş. (TEMSAN) 7)Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (OİB,2015)

ÖZELLEŞTİRME PROGRAMINDA BULUNAN KURULUŞLAR KAMU PAYI (%) 8) TP Petrol Dağıtım A.Ş. 100,00 9) KBİ-Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş. 99,99 10) T. Halk Bankası A.Ş. 51,10 11)Doğusan Boru Sanayi ve Ticaret A.Ş 56,09 12) THY-Türk Hava Yolları A.Ş. 49,12 13) Emek İnşaat ve İşletme A.Ş. 49,00 14) Taksim Otelcilik A.Ş. 31,43 (OİB,2015)

ÖZELLEŞTİRME PROGRAMINDA BULUNAN KURULUŞLAR KAMU PAYI (%) 15) Hidrojen Peroksit Sanayi ve Ticaret A.Ş. 28,20 16) Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş 10,00 17) Compagnie Financiere Ottomane S.A 3,81 18) Milli Reasürans T.A.Ş. 3,37 19) MİTAŞ Enerji ve Madeni İnşaat İşleri Türk A.Ş. 0,0663 20) Sönmez Matbaacılık A.Ş 0,003 21) T. İş Bankası A.Ş. 0,00230 (OİB,2015)

(OİB,2015)

ÖZELLEŞTİRME FONU KAYNAK TABLOSU 1986-2012 2013 2014 2015 TOPLAM (ABD DOLARI) ÖZELLEŞTİRME UYGULAMA GELİRLERİ 44.566.205.224 6.709.311.481 5.991.776.587 3.287.809.385 60.555.102.677 TEMETTÜ GELİRLERİ 4.524.340.234 171.215.427 63.572.954 37.360.871 4.796.489.486 FAİZ GELİRLERİ 826.912.331 22.924.292 21.367.976 22.259.021 893.463.620 TEMİNATIN NAKTE ÇEVRİLMESİ 446.200.953 3.573.416 13.813.027 21.328.965 484.916.361 ŞARTNAME GELİRLERİ 24.669.849 2.001.473 1.121.063 1.297.168 29.089.553 DİĞER GELİRLER 145.651.371 1.522.680 53.914.332 2.678.939 203.767.322 TOPLAM GELİRLER 50.533.979.962 6.910.548.769 6.145.565.939 3.372.734.349 66.962.829.019 (OİB,2015) Temettü: ortakların dönem içinde elde ettikleri kârdan mevcut ortakların pay alması

ÖZELLEŞTİRME FONU KULLANIM TABLOSU 1986-2012 2013 2014 2015 TOPLAM (ABD DOLARI) HAZİNEYE AKTARIMLAR 31.882.119.181 4.539.955.773 3.502.118.169 2.304.677.960 42.228.871.083 İLGİLİ KURULUŞLARA AKTARIMLAR 1.997.179.514 1.185.631.450 701.508.158 35.203.019 3.919.522.141 İSTİHDAM ÖDEMELERİ 499.426.488 30.787.984 18.169.045 7.750.059 556.133.576 İLAN-REKLAM-DANIŞMALIK GİDERLERİ 196.880.093 8.840.358 4.802.989 4.334.551 214.857.991 DİĞER GİDERLER 248.588.273 2.828.539 2.758.640 2.179.009 256.354.461 SERMAYE ÖDEMELERİ 6.776.298.669 24.259.609 1.626.570.364 50.841.135 8.477.969.777 BORÇ ÖDEMELERİ 3.144.951.310 2.978.746.624 1.187.350.661 - 7.311.048.595 İDARİ BÜTÇEYE AKTARIMLAR 143.830.316 11.720.227 10.491.554 7.960.687 174.002.784 TOPLAM GİDERLER 44.889.273.844 8.782.770.564 7.053.769.580 2.412.946.420 63.138.760.408 (OİB,2015)

SONUÇ Sonuç olarak özeleştirme hala liberal ekonomi savunucuları ve sosyalist ekonomi savunucuları tarafından doğruluğu ya da yanlışlığı tartışılmaktadır. Öyle ki sosyalist görüşler özelleştirmeyi kabul etmez iken, liberalizm iktisat savunucuları devlet faaliyetlerinin sınırlandırılması gerekliliğine ve özelleştirmeye önem verilmesine vurgu yapmaktadır. Özelleştirme uygulamalarında nihai amaç; ulusal ekonominin bir bütün olarak etkinliğini ve verimliliğini arttırmak, dış rekabet gücünü yükseltmek ve toplumsal refahı çoğaltmaktır.

KAYNAKLAR http://www.izto.org.tr/ http://www.oib.gov.tr/ http://tr.wikipedia.org/ G. Güngör (2012) TARİHİ AÇIDAN TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Y. Z. TÜRK(2014,NİSAN) TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRME ÇALIŞMALARININ ANALİZİ M. N. DOĞAN(ANKARA,2012) RAKAMLARLA ÖZELLEŞTİRME