KARTOĞRAFYA 2. Ders Kartoğrafya’nın Tarihçesi Yrd. Doç. Dr. M. Korhan ERTURAÇ

Giriş Doğal çevreyi gözlemleme ve yorumlama ihtiyacı, modern insanın tarih ve tarih öncesi faaliyetlerinin başlangıç ve sürecine eşlik etmiştir. Kısaca çevreyi tanıma ve yön bulma probleminin olduğu her türlü insan faaliyetinde harita üretme ihtiyacı duyulmuştur. Harita, coğrafi bilgiyi aktarmanın en önemli yolu olduğu için dünyayı tanıma amacını güden düşünürlerin (özellikle Antik Yunan) ve matematikçilerin uğraştığı bir konu olduğunu eserlerinden bilmekteyiz. Örneğin Miletli Anaksimandros Büyük Menderes nehri deltasının ilerlemesini gözlemleyip tanımlarken coğrafi ilişkilerden çokça bahsetmektedir. Bu haritalar, mağara ve yerleşim duvar resimleri, kil tabletler, ipek, papirus üzerine çizilmiş yada sözlü tarif yoluyla günümüze aktarılmışlardır. Objelerin coğrafi ilişkilerin tanımlandığı ilk gerçek anlamda haritalar ilk uygarlıkların kurulduğu Anadolu, Mezopotamya, Mısır, Yunan, Çin, Doğu Akdeniz bölgelerinde üretilmiştir.

Miyosen (~20 my)

Kuvaterner (~2.7 my) İçerisinde Bir Buzul Çağı

Günümüz

Tahmini İnsan Göçü Rotaları

Anadolu’daki Obsidiyen Kaynakları (Pliyo-Kuvaterner) 1 9 10 2 3 8 5 7 6 11 12 Anadolu’daki Obsidiyen Kaynakları (Pliyo-Kuvaterner) Bölgedeki Önemli Tarih Öncesi Yerleşimler 1. Aşıklı Höyük; 2. Kömürcü-Kaletepe; 3. Çatalhöyük; 4. Kültepe; 5. Domuztepe; 6. Tell Halula; 7. Tell Sabi Abyad; 8. Kumartepe; 9. Cafer Höyük; 10. Çayonü; 11. Arpachiyah, 12 Shillourokambos

Göllüdağ

Mezhyrich (Ukrayna) 1965 yılında bir çiftçinin arazisi içerisinde bulduğu mamut kemikleri sonrasında yapılan arkeolojik kazılar alanının tarihöncesi bir kamp/konaklama merkezi olduğu anlaşılmıştır. Cro-Magnon adı verilen Avrupa Geç Paleolitik dönemi içerisinde yaşamış insanların kullandığı düşünülen bu kamp alanında fildişi üzerine kazılı figürler bir harita olarak yorumlanmaktadır. Alanın tarihlendirilmesi günümüzden önce (BP) 14000 yıla karşılık gelmektedir. Böylelikle Mezhyrich haritası Dünya üzerinde bilinen en eski harita ünvanına sahiptir.

Çatalhöyük Haritası (planı) Konya’nın Çumra ilçesinde bulunan Çatalhöyük tarih öncesi yerleşmesinde (PP Neolitik) James Mellaart (1958) tarafından bulunan duvar resminin gerçek anlamda Dünya’da korunmuş en eski harita (şehir planı) ve ilk doğa resmi olduğu iddia edilmektedir. Duvar resminde Çatalhöyük evlerinin kübik yapısı ve pencere sistemi ile arka planda iki tepeli (bacalı) bir aktif volkan resmedilmiştir (Hasan Dağı?).

Bedolina Mağarası Haritası Tam bir kaya gravürüdür. İlkel harita çizimlerinin ilk örnekleri arasında yer alır. Bulunduğu günlerde dünyanın ilk topografik (yükseklik bilgisi de içeren) haritası olarak kabul görmüştür. Lombardiya/ İtalya’da bulunmaktadır Harita 2.30×4.16 m boyutunda olup MÖ 2500-2000 yıllarına tarihlenmiştir. Yol olarak kabul edilen çizgilerle bağlanan bloklar ev veya evler olarak yorumlanmaktadır

Yorgan Tepe Kil Haritası Kerkük yakınlarındaki Yorgan Tepe’deki kazılarda bulunmuş bir kil tablet üzerindeki bu harita Akad dönemine aittir. MÖ yaklaşık 2300 yılında yapılmıştır. Dünyanın en eski topoğrafik harita örnekleri arasında yer alan harita 6.8×7.6 cm boyutlarındadır. Haritada iki dağ silsilesi, bunların arasından geçen bir akarsu, bazı şekiller ile bunlara ait çivi yazısı ile yapılmış açıklamalar bulunmaktadır. Yazıların çözümlenmesinden, haritanın ortasındaki bölgenin 354 iku (yaklaşık 12 hektar) büyüklüğünde bir arazi parçası olduğu belirlenmiştir. Arazinin sahibinin adının “Azala” olduğu da yazılmıştır. Dicle ile Zap suyu arasındaki bir tarım arazisi olduğu sanılmaktadır. Belki bir kadastro, belki de bir sulama ağı haritasıdır. Dört ana yön yazılarla da belirtilmiştir.

Umma Kil Tableti En eski haritalar içinde yer alan kil tablet haritanın Sümerlilerin Umma kentinin şehir planı olduğu sanılmaktadır. MÖ 2350-2200 yılında yapılmış olup, Mezopotamya’da bulunan ünlü harita yapıtlarının içinde yer alır

Babil Kil Tablet Haritası Aslı Londra’daki British Museum’da sergilenen bu tablet MÖ 612-528 yıllarını kapsayan Babil dönemine aittir. Babil’i merkez olarak alan bir dünya haritası olduğu Sanılmaktadır. Üzerinde bulunan “eski tablete göre” yazısı, ilk özgün haritanın daha önceki yıllarda yapıldığını göstermektedir. Babil dünya haritasında bizi daha sonra ortaya çıkacak kavramlar açısından ilgilendiren kısım, dünyayı çevreleyen okyanus nehridir. Üzerinde yaşanan karaların (Yunanlıların “ökümene”si) tamamen sularla çevrili olduğu İlk Çağ’da çok popüler bir varsayımdı. 1. “Dağ" (Akkadian: šá-du-ú) 2. “Şehir" (Akkadian: uru) 3. Urartu (Akkadian: ú-ra-áš-tu) 4. Asur(Akkadian: kuraš+šurki) 5. Der (Akkadian: dēr) 6. ? 7. Bataklık (Akkadian: ap-pa-ru) 8. Elam (Akkadian: šuša) 9. Kanal (Akkadian: bit-qu) 10. Bit Yakin (Akkadian: bῑt-ia-᾿-ki-nu) 11. “Şehir" (Akkadian: uru) 12. Habban (Akkadian: ha-ab-ban) 13. Babilon (Akkadian: tin.tirki), Fırat ile ayrılmaktadır 14 — 17. Okyanus (tuzlu su, Akkadian: idmar-ra-tum) 18 — 22 Mitolojik objeler

Eski Çağda Kartoğrafya Eski çağ medeniyetinin kurucuları eski Yunanlılar, bugünün kartografya esaslarını koymuşlardır. , Coğrafya ve kartografya bilimine büyük katkıları olan bu eski bilim adamlarından bazıları şunlardır: Anaksimandros (MÖ 611-547), Pitagoras, Aristoteles (MÖ 350), Dikaiarkos (MÖ 350-290), Eratosthenes (MÖ 276-196), Poseidonius (MÖ 130-51), Hipparkhos (MÖ II. yy), Strabo (MÖ 60 - MS 24), Batlamyus (MS 90-168)

Miletli Anaksimandros (MÖ 611-547) Haritası MÖ VI. yüzyılın sonlarıyla V. yüzyılın başlarında çizildiği eldeki tarihsel verilerden çıkarılabilen, tarihte yapanı bilinen ilk dünya haritası ne yazık ki elimize geçmemiştir. Haritanın en detaylı tasviri “Hypotyposis Geographias (Coğrafya Risalesi)” adlı eserin yazarı olan Agathemeros tarafından verilmiştir. A. M. Celal Şengör (2000) yukarıdaki bilgileri ve çok dağınık olan klasik literatürden toplayabildiği diğer bazı verileri kullanarak Anaksimandros’un haritasını bir baştan kurma denemesini yapmıştır. Bu haritada şu özellikler göze çarpmaktadır: Dairesel çevre, Bu çevreyi kuşatan Okyanus, Yaklaşık yarım daire şeklinde doğu-batı yönünde uzanan ve “İç Deniz” adı verilen bir deniz yoluna nazaran simetrik iki kıta İçinde Apollon’un meşhur tapınağının ve kahininin bulunduğu Delphoi’nin dünyayı oluşturan diskin merkezini teşkil etmesi ve İki kıtadaki nehirlerin aynı denizel eksene nazaran simetrik konumu. Anaksimandros’un haritasını bir baştan kurma denemesi, Şengör, 2000

Eratosthenes (MÖ 276-196) Haritası Eratosthenes (MÖ 276-196) yerkürenin boyutu için değer tespiti yapan ilk kişidir. İskenderiye’de kütüphane müdürlüğü yapmıştır. Bilimsel ve felsefi pek çok eser yazmış ve kartografyaya büyük katkılarda bulunmuştur. 21 Haziranda (gündönümü) Assuan şehrinde (yengeç dönencesi üzerinde bulunmaktadır) bir kuyunun dibinde güneşin yansıyan görüntüsünden, bu tarihte güneş ışınlarının bu şehre dik geldiğini tespit etmiştir. Bir yıl sonra aynı tarihte Assuan şehri ile aynı meridyen üzerinde bulunan İskenderiye şehrinde güneşin zenitle (düşey doğrultu) yaptığı açıyı ölçmüş ve 7°12΄ olarak bulmuştur. Assuan ve İskenderiye şehirleri arasındaki mesafe o günkü ölçü birimi ile 5,000 stadia (1 stadia = 184.8 metre) olarak kabul etmiş. Dünyanın bir küre (360°) olduğundan hareketle çevresini ve yarıçapını hesaplayabilmiştir. Eraosthenes "geographem" terimini ilk kullanan bilim insanıdır. Derlediği bilgilerle çizdiği o zamanki dünya coğrafyasını bize sunmaktadır.

Paralel ismi Güncel isim Stadia ve paralel olarak değerler Güncel Paralel Açıklama De Thule İzlanda 46 400–66°18’ 66°00’ İzlanda’nın Kuzeyi De Byzance Istanbul 32 200–46°00’ 41°00’ Doğu Roma İmparatorluğunun Başkenti D’Amisus Samsun 29 900–42°42’ 41°17’ De Rhodes Rodos Adası 25 000–35°43’ 36°00’ Yunanistan DʼAlexandrie İskenderiye 21 800–31°08’ 31°12’ Mısır

Strabon (İÖ 64/63– İS 24) Strabon, Roma cumhuriyeti döneminde yaşamış tarihçi, coğrafyacı ve filozoftur. Amasya’da doğmuştur. Anadolu, Mısır Yunanistan başta olmak üzere Roma imparatorluğunun büyük bir kısmını dolaşmıştır. Şehirleri ve coğrafi objeleri (dağ, akarsu, volkan, göl ve ova) Geographica isimli eserinde detaylı olarak anlatır. Strabon aynı zamanda Antik Dönemde volkanizmanın ilk neden/sonuç ilişkisine dayanan açıklamasını yapan yerbilimcidir.  

Ptolemy, Batlamyus Claudius Ptolemy (Batlamyus) İS 90 – İS 168) arasında Mısır'da yaşamış Yunan-Roma matematikçi, coğrafyacı, astronom astrolog, şair ve müzisyendir. Eserlerini Yunanca vermiştir. En önemli eserlerinden birisi olan "Geographia" Roma İmparatorluğu dönemindeki egemenlik alanında (ökümenlik) bulunan coğrafi ve topoğrafik öğeler detaylı olarak tanıtılmaktadır. Batlamyus'un orjinal haritası günümüze bununla birlikte Eratosthenes (İÖ 3. yy.) in prensiplerini geliştirerek uyguladığı bilinmektedir. Haritası ilk projeksiyon sisteminin kullanıldığı haritadır. Geographia1410 yılında İtalyanlar tarafından (Arapçadan) Latince’ye tercüme edilmiştir. Batlamyus’un bu eseri 1477’de 26 haritası ile birlikte yeniden basılmıştır. Tahta ve bakır oyma klişeler üzerine basılı örnekleri halen Batıda pek çok kitaplıkta bulunmaktadır. Uzun yıllar Batlamyus haritalarındaki hatalar zaman zaman düzeltilme yoluna gidilerek ve bu haritalara değişik ilaveler yapılarak baskıları sürdürülmüştür Johannes Schnitzer’in çizdiği Batlamyus’un Dünya Haritası (1482)

Roma Döneminde Kartoğrafya Romalılar zamanın büyük medeniyetlerini oluşturdukları halde coğrafyaya ilgisiz kalmışlardır. Romalılarda kartografya iyice gerileme göstermiştir. Eratosthenes haritasının bir tekrarı olan Disk şeklindeki dünya haritalarında imparatorluğa ait şehirler okyanuslarla çevrili olarak gösterilmiştir. Bu haritalarda doğu-batı yönü yukarı gelecek şekilde belirlenmiş ve ortada Akdeniz yukarıdan aşağıya doğru yerleştirilmiş ve Asya kıtası üstte, Afrika sağda ve Avrupa solda olmak üzere üç kıta gösterilmiştir. Pomponius Melas haritasının yeniden yapımı

Roma imparatorluğunun en önemli kartografik ürünlerinden biri olarak, boyu 30 cm ve uzunluğu 6.5 m olan rulo halindeki “Peutingeriana” tablosu gösterilebilir. MS 5. yy. olarak tarihlenen bu tabloda imparatorluğa ait bütün yollar ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Aradaki deniz ve kara parçaları ise ölçeksiz olarak gösterilmiştir Tabula Peutingeriana haritasının 12.yy replikası

Erken Çin’de Kartoğrafya Çin’de coğrafya ve haritacılık Savaşan Beylikler Döneminde (İÖ 5. yy.) başlamaktadır. Han Hanedanlığı döneminde ise ilgi alanı Çin ülkesi sınırları dışına çıkmaktadır. Song Hanedanlığı zamanında (İS. 11 yy) pusulanın keşfi ile birlikte altın çağını yaşamış, 15.yy da ise (Ming Hanedanlığı) Pasifik’teki fetihlerle doruk noktasına ulaşmıştır. Mawangdui mezarından çıkan bir Çin topoğrafik haritası, ergen Batı Han dönemine tarihlenmiştir (MÖ 183-168). 96x96 cm boyutlarında olup ipek üzerine mürekkeple yapılmıştır. Haritada üst kesim güneyi göstermektedir ve Çin’in büyük bir kısmını kaplamaktadır.

Bilinen en eski Çin haritalarından birisi Yu Ji Tu (Büyük Yu’nun izleri haritası), 1137 yılına (Song Hanedanlığı) tarihlenen harita taş üstüne kazılıdır. Gridlenmiş olarak hazırlanan Büyük Yu haritasının ölçeği her bir grid (karelaj) için 100 li (Çin Mili olarak tanımlanmıştır). Haritada Çin kıyıları ve akarsu sistemi çok başarılı bir biçimde gösterilmektedir. Büyük Ming Haritası yada Da Ming Hun Yi Çin’de üretilmiş günümüze ulaşan ilk Dünya haritasıdır. İpek üzerine renkli olarak boyanmıştır ve 386 x 456 cm. boyutlarındadır. Orjinalindeki yazılar Klasik Çin’ce yazılmışsa da sonradan Manchu işaretler daha sonra eklenmiştir.   1390 olarak tarihlenen harita, Çin’i merkez alarak kuzeyde Moğolistan, güneyde Java, doğuda merkezi Japonya, batıda ise Afrika ve Avrupa bulunmaktadır. Dünya’nın kıvrımlı oluşu haritanın Çini kapsayan bölümünü bile etkilemektedir. Ölçeği yatayda 1:820,000; düşeyde ise 1:1,060,000 olarak gerçekleştirilmiştir.

Ortaçağda Türk Haritaları Kaşgarlı Mahmud’un anıt eseri Divanü Lugati’t-Türk’te yer alan harita (1072), Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır. Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mavi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiştir. Türklerin oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiştir.

Ortaçağda İslam Coğrafyacıları İslam dünyasında Arap, Türk ve İranlı bilim insanları, coğrafya ve kartografya çalışmalarına büyük katkılarda bulunmuşlardır. Batıda Endülüs’e kadar yayılan İslam dünyasında matematik, felsefe, geometri ve astronomi biliminde büyük ilerlemeler kaydedilmiştir. Batlamyus’un projeksiyon sistemlerini benimsemişler, gelişmesini sağlamışlar ve daha doğru koordinat sistemine dayalı haritalar meydana getirmişlerdir. Yine de bazı ölçek hataları yapmışlar ve haritalarda abartılı şekiller kullanmışlardır.

El-Idrisi , Tabula Rogeriana, 1154 El İdrisi, İspanya’da (Endülüs Ceuta, 1099) doğmuş ve Sicilya’da (1161) ölmüş Arap coğrafyacı, kartoğraf ve gezgindir. Yaşamı süresince tüm Avrupa ve Anadolu’yu dolaşmıştır. Sicilya’nın Norman Kralı II. Roger için yaptığı Tabula Rogerina haritası İbni Battuta, İbni Haldun ve Piri Reis gibi islam, Christopher Columbus ve Vasco De Gama gibi keşifler çağı denizci, bilim adamı ve maceracıları etkilemiştir.

1461 yılında Trablusgarp’ta Mürsiyeli İbrahim tarafından ceylan derisi üzerine yapılmış Akdeniz haritasıdır. Seyir hizmeti görecek şekilde tasarlanmış Akdeniz, Ege ve Karadeniz’in tümü ile Batı Avrupa kıyıları ve İngiliz Adalarını içerir. Bu alan yaklaşık 27 °- 54 °kuzey enlem, 12 °- 42 °doğu boylam daireleri arasında kalır. 1:6.200.000 ölçeğindedir ve boyutları 53x89cm’dir

Piri Reis Haritası Keşifler devrinde yaşamış ve doğu dünyasının temsilcisi olan Piri Reis’in de haritacılık konusunda büyük önemi ve yeri vardır. Ceylan derisi üzerine renkli olarak çizilmiş olan Piri Reis’in bu haritası 1513’de Gelibolu’da yapılmış ve 1517’de Mısır seferi sırasında bizzat kendisi tarafından Yavuz Sultan Selim’e teslim edilmiştir. Bu haritanın orijinaline ait bir parçası da 1929’da Topkapı Sarayı’nın müze olarak düzenlenmesi sırasında bulunmuştur. Daha sonra Alman Doğu bilimcisi Kahle’nin bu konuda yapmış olduğu incelemelere ait yayınları büyük ilgi uyandırmıştır. Adı geçen haritanın doğu kısmının kopmuş olduğu, aslının Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarını da içine alan bir dünya haritası olduğu anlaşılmıştır. Bugün mevcut parçasında Atlas Okyanusu’nun doğu ve batı kıyılarında o tarihte keşfedilmiş yerler isimleri ile birlikte numaralı ve açıklamalı olarak gösterilmiştir. Harita tipik bir deniz haritasıdır. Enlem ve boylam çizgileri yerine rüzgar gülü ve yön çizgileriyle, efsanevi ve gerçekçi resimlerle süslenmiştir. Tamamının 21 veya 22 parçadan oluştuğu tahmin edilen haritanın eldeki bu tek parçası, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde korunmaktadır.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Piri_Reis_map_interpretation.jpg

Christopher Colombus haritası Christopher Colombus haritası. Lisbon harita atelyesinde, Bartolomeo ve Christopher Colombus tarafından c.1490 tarihinde çizilmiştir

Kitab-ı Bahariye (1521) Kitab-ı Bahriye, Türklerin coğrafya alanında oluşturduğu eserlerin en mükemmelidir. Batı ülkelerinde Akdeniz’i bu denli ayrıntılı olarak anlatan bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Piri Reis eserinde Akdeniz ve özellikle Anadolu kıyılarında liman ve kıyıların su derinlikleri, demir atma yerleri, kıyı bitki örtüsü, içme suyu ve gemi inşaatına ait imkanları açıkladığı gibi, insanlar, dinler ve politik güç dengeleri hakkında ayrıntılı bilgi verir. Eser, Arkeolojik bilgiler de taşır.

Kitab-ı Bahariye’den Kuzey Ege Denizi Haritası

Kitab-ı Bahariye’den İstanbul Haritası

Kitab-ı Bahariye’den Sicilya Haritası

Kaynaklar Wikipedia.org Yrd. Doç. Dr. Türkay Gökgöz YTÜ Kartoğrafya Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Ali Yiğit SÜ Kartoğrafya Ders Notları Harita Genel Komutanlığı