AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE: Birliğin Gelişme Süreci ve Türkiye ile İlişkileri Prof. Dr. Muhammet Kösecik Turgut Özal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü

Sunuş Düzeni Birleşik Avrupa Yolunda İlk Adımlar AET/AB’nin Genişleme Süreçleri Son Genişleme ve Diğer Adaylar Avrupa Birliği’nin Bu Günkü Durumu Türkiye’nin AB’ye Üyelik Yolculuğu 1999 Sonrası: Aday Ülke Türkiye Müzakere Sürecinde Türkiye Genel Değerlendirme

Birleşik Avrupa Yolunda İlk Adımlar KÖKLERİ ESKİYE DAYANAN BİRLİK DÜŞÜNCESİ VICTOR HUGO (1849): “Bir gün gelecek kıtanın bütün ulusları, kendi özgün niteliklerini ya da yüce bireyselliklerini kaybetmeden, bir birlik altında kaynaşacak ve Avrupa kardeşliğini oluşturacaktır. Bir gün gelecek, düşüncelerin mücadelesinden başka artık savaş meydanları kalmayacak. Bir gün gelecek, kurşunlar ve bombaların yerini oylar alacak.” “ABD nasıl yeni bir dünyayı taçlandırdıysa, bir gün gelecek Avrupa Birleşik Devletleri de eski dünyayı süsleyecektir. İster benimsensin ister reddedilsin, birlik fikri, hiç durmadan yakılıp, kasılıp kavrulan bir kıtanın bin yıllık hülyası olarak her zaman varlığını sürdürecektir.” II. Dünya Savaşı içinde ve sonrasında gelişen Birlik düşüncesi ABD-İngiltere etkisi ve Fransa’nın Çabası 1951 AVRUPA KÖMÜR VE ÇELİK TOPLULUĞU Belçika Hollanda Lüksemburg Fransa Almanya İtalya

1957: Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (Roma Antlaşması) Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET): Ekonomik Birlik Üye devletler arasında malların giriş ve çıkışlarında, gümrük vergileri, miktar kısıtlamalarının kaldırılması Üye devletler arasında kişilerin, malların,hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını sınırlayan engellerin kaldırılması Üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük vergilerinin konması Tarım, ulaşım sektörlerinde ortak politika belirlendi Rekabeti bozucu uygulamalara başvurulmaması Üyelerin ekonomi politikalarının koordinasyonu

Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu Sanayi ve enerji üretiminde atom enerjisi Ortadoğu'da petrol ikmali sorunları ve artan enerji ihtiyacı Petrol ikmalinin halledilmesi ve petrol fiyatlarındaki durgunluk Diğer iki Avrupa Topluluğu kadar gelişme göstermiyor

Üç Avrupa Topluluğu yasal açıdan ayrı siyasi açıdan tek bir kuruluş (Avrupa Topluluğu) diğer ekonomik birleşmelerden ve kuruluşlardan farklı üye devletlere ait ortak politika alanındaki egemenlik haklarının uluslarüstü bir organa bırakılması AT’ye (AB’ye) benzer bir kuruluş yok

AET/AB’nin Genişleme Süreçleri 1957 Belçika Hollanda Lüksemburg Fransa Almanya İtalya 1973 İngiltere (Birleşik Krallık) İrlanda Danimarka 1981 Yunanistan (olumsuz görüş) 1986 İspanya (Demokratik Portekiz rejimi destek) 1 Ocak 1995 Avusturya İsveç Finlandiya 1 Mayıs 2004 (Stratejik Yaklaşım) Estonya Letonya Litvanya Polonya Macaristan Çek Cumhuriyeti Slovenya Slovakya Malta Güney Kıbrıs Rum Yönetimi

Son Genişleme ve Diğer Adaylar 1 Ocak 2007 Bulgaristan Romanya Aday Ülkeler Türkiye Hırvatistan Makedonya Batı Balkanlar Stratejisi (Potansiyel adaylar) Arnavutluk Bosna-Hersek Sırbistan-Karadağ Kosova Adaylıkları halkoylamasından dönenler Norveç: 1972 ve 1994 İsviçre: 1992 ve 2001 Adaylık başvurusu kabul edilmeyen Fas: 1987 Türkiye Başvuru: 1987 Komisyon Kararı: 1989

Avrupa Birliği’nin Bu Günkü Durumu 1987 Tek Avrupa Senedi sosyal politika, ekonomik ve sosyal bütünleşmenin güçlendirilmesi, ekonomik ve parasal birliğin sağlanması, araştırma ve teknolojik gelişme ve çevre politikası ortak politikalar arasına giriyor İşçilerin sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi Mallar, hizmetler ve sermayenin serbest dolaşımının tam sağlanması dış politika ve güvenlik politikasında işbirliği amaçlanıyor bazı alanlarda nitelikli oy verme yerine oybirliği ile karar verme getiriliyor Avrupa Parlamentosunun yetkileri artıyor (dış politika, ortaklık anlaşmaları, genişleme, Bakanlar Konseyi ile işbirliği)

1992 Maastricht Antlaşması: AT’den AB’ye Ekonomik ve parasal birlik Ortak Güvenlik ve Dış politika: Kendi içinde işbirliği, dışarıya karşı ortak hareket Siyasi Birlik alanında gelişmeler: Avrupa vatandaşlığı ve ortak savunma politikası (Batı Avrupa Birliği) aracılığı ile Yeni politika alanları: Sanayi, sağlık, haberleşme, enerji, tüketicinin korunması, sanayi politikası ve kültür Üç Temel ayak: Avrupa Topluluğu, Ortak Dışişleri ve Güvenlik politikası, Adalet ve İçişleri alanında İşbirliği AB’yi oluşturuyor AB Konseyi, Bakanlar Konseyi, Komisyon, Adalet Divanı, Sayıştay AB’nin temel organları

1993 Kopenhag Kriterleri AB’ye üye olmak için kriterler (Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri için) Siyasi Kriterler: Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan hakları ve azınlık haklarına saygıyı ve azınlıkların korunmasını teminat altına alan kurumların istikrarını sağlamak Ekonomik Kriterler: İşleyen bir pazar ekonomisine sahip olmak, AB içindeki rekabet baskısı ile piyasa güçleri karşısında durabilmek kapasitesine sahip olmak Siyasi, ekonomik ve parasal birlik de dahil olmak üzere tam üyelikten kaynaklanan yükümlülüklere uyum

1997 Amsterdam Antlaşması ile işçilerin ve AB vatandaşlarının haklarını geliştirmek, üretim faktörlerinin serbest dolaşımının önündeki son engelleri kaldırmak, uluslararası ilişkilerde Birliğin sesini güçlü kılmak, Birliğin kurumsal yapısını daha etkin hale getirmek amaçlanıyor 2000 Nice Antlaşması, Birliği, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin katılımı ile gerçekleşecek genişleme sürecine hazırlamaya yönelik kurumsal değişiklikleri (Komisyon’un üye sayısı, Konsey’in oy verme sistemi, vb.) içeriyor

29 Ekim 2004 AB Anayasası “uzun süren entegrasyon sürecinin tamamlandığını” simgeliyor; “ekonomik topluluktan siyasal birliğe dönüşümü” ifade ediyor AB, Farklı Kurucu Antlaşmalar Yerine Tek Bir Hukuki Temele Sahip Oluyor Kurumsal yenilikler: AB Dış İşleri bakanı,AB Konseyi Başkanı geliyor; Avrupa parlamentosunda sayısı artıyor Demokrasi ve saydamlığı artıracak mekanizmalar

AB Anayasası: Temel Amaçlar Genel ve dış politika amaçları Birlik, dış dünya ile ilişkilerinde değerlerini ve çıkarlarını koruyacak ve geliştirecektir yeryüzünde barışa, güvenliğe ve sürdürülebilir kalkınmaya, insanlar arasında dayanışma ve karşılıklı saygıya, serbest ve adil ticarete, yoksulluğun ortadan kaldırılmasına, insan haklarının korunmasına, özellikle çocuk haklarına, uluslararası hukukun gelişmesine ve yakından izlenmesine katkıda bulunacak kendi gelişmesinin ve kurumlarının temelinde yatan demokrasinin, hukukun üstünlüğünün, insan haklarının bölünmezliği ve evrenselliğinin, insan onuruna saygının, temel hakların, eşitlik ve dayanışmanın dış dünyada yaygınlaşmasını amaçlamaktadır barışı korumak, uzlaşmazlıkları engellemek, uluslararası güvenliği güçlendirmek için ortak politikalarını ve uluslararası ilişkilerin her alanında işbirliğini en üst düzeyde gerçekleştirmeyi çalışacaktır Ekonomik, sosyal ve bölgesel uyumun ya da birliğin yanında giderek siyasi birliğe doğru gidiş

AB Anayasasının Onaylanması 15 üye ülke onayladı: Avusturya, Belçika, Kıbrıs, Estonya, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İtalya, Litvanya, Letonya, Lüxemburg, Malta, Slovakya, Slovenya ve İspanya Lüksemburg ve İspanya’da parlamento onayı ve danışma niteliğinde referandum, diğerlerinde ise parlamento onayı ile Fransa ve Hollanda referanduma gitti, hayır oyları ile anayasa reddedildi Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, İrlanda, Polonya, İsveç ve Birleşik Krallık’ta anayasa henüz onaylanmamıştır, süreç ertelenmiştir AB liderleri Anayasa’nın geleceği için çözüm arayışında

27 Üyeli AB 27 Üye Resmi Dil Sayısı 20-22 485 milyon nüfus Üç Kültür Üzerine yükselen AB: Grek-Antik, Roma, Hristiyan-Yahudi Kohl: “AB, bir Hıristiyan Kulübü” AB Bayrağında yıldızın Hz. İsa’nın Havarisini temsil ettiği inancı yaygındır, Bayrak Hristiyanlık simgesi olarak görülüyor

Türkiye’nin AB’ye Üyelik Yolculuğu 1869 Paris Antlaşması ve Tanzimatla başlayan süreç Atatürk’ün Batılılaşma Stratejisi: “Memleketimizi asrileştirmek istiyoruz. Bütün çalışmamız Türkiye’de asri, binaenaleyh batılı bir hükümet vücuda getirmektir. Medeniyete girmek arzu edipte Batıya yönelmemiş millet hangisidir.” “Osmanlı Devletini sukutu, Garba karşı elde ettiğimiz muzafferiyetlerden mağrur olarak kendisini avrupa milletlerine bağlayan rabıtalarını kestiği gün başlamıştı. Bu bir hata idi. Bunu tekrar etmeyeceğiz.” Çeşitli Platformlarda Batıyla Beraberlik (NATO-1951) 1959 Başvuru: Yunanistan faktörü 1963 Ankara Antlaşması: Üyelik Yolu Belirlendi 26 Mayıs 1978: Ecevit ve AET Yolculuğunda Mola: Ecevit ve Erbakan Faktörü, Yunanistan kozu iyi kullanılamadı] 1987: Özal hükümeti AET’ye başvurdu [Ekonomik reformlar donucu dışa açılma, topluluğun güneye genişlemesi, Yunanistan faktörü, tam üyeliğin avantajları, mali katkı eksikliği, sosyal alanlarda çıkan sorunların giderilmesi, tek taraflı yükümlülükten kurtulma isteği, 1981 tarihli katılım yönünde MGK kararı…] 1989: Komisyon Raporu Olumsuz

1989 Kararının Nedenleri Topluluğun Tek Avrupa Senedinin amaçlarıyla enerjisini kullanması 3. gelişmenin sancıları devam ediyor Türkiye’nin ekonomik ve siyasi durumunu değerlendirmeden karar olumsuz Türkiye’ye özgü sorunlar: Türkiye büyük bir ülke, ileride her hangi bir ülkeden daha fazla nüfusa sahip olacak Türkiye’nin genel gelişmişlik düzeyi Avrupa ortalamasının altında Ekonomik açıdan; AT ülkeleri ile gelişmişlik farkı, hızlı nüfus artışı, tarımda aşırı istihdam, sanayide düşük verimlilik, süregelen yüksek enflasyon ve işsizlik, kişi başına düşen gelirin düşüklüğü, devletin ekonomide korumacılığı

Siyasal Nedenler Üç askeri müdahale 12 Eylül müdahalesinin demokrasi ve insan hakları açısından sonuçları Kamu görevlilerinin sendikal haklarının olmaması, işçilerin sendikal haklarının sınırlı olması İnsan hakları ve azınlık hakları konusunda sorunlar Kıbrıs Problemi Özal’a göre neden Türkiye Müslüman bir devlet 1995’te Gümrük Birliği yolu

Gümrük Birliği 1963 Ankara Antlaşması ile öngörülen ekonomik entegrasyon sürecinin son aşaması Sanayi mallarını ve işlenmiş tarım ürünlerini kapsıyor Türkiye, 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle, AB’den ithal ettiği sanayi ürünlerine uyguladığı mevcut tüm gümrük vergileri ve eş etkili tedbirleri kaldırmış, üçüncü ülkelere yönelik miktar kısıtlaması uygulamasını AB ile uyumlu hale getirmiştir Taraflar arasında sanayi malları ve işlenmiş tarım ürünlerinin serbest dolaşımını kapsayan Gümrük Birliği sürecinde Türkiye, mevzuatını AB’nin gümrük ve ticaret politikalarının yanı sıra rekabet ve fikri sınai mülkiyet haklarına ilişkin politikalarının da dahil olduğu kapsamlı bir alanda uyumlaştırma yükümlülüğünü üstlenmiştir Topluluğun Ortak Tarım Politikasına dahil olmayan tarımsal ürünler, yaş meyve sebze ürünlerine ait toplam 11 adet tarife pozisyonu, iç ve kabuklu natürel fındık, domates salçaları ve diğer domates konservesi) dışında, Topluluğa ithal edilen Türkiye kaynaklı tarım ürünlerinde gümrük vergileri tamamen kaldırılmıştır Genel olarak, AB’den ithalat %100, AB’den ihracat %158 artmış (1996-2002 arası)

2004 Genişleme Sürecinin dışında Bırakıldı Aday ülke kapsamına alınmadı İlişkiler Gümrük Birliği çerçevesinde derinleştirilecek İlişkilerin geliştirilmesi için; Yunanistan ile ilişkilerin iyileştirilmesi Uluslar arası hukuka ilkelerine uyulması İnsan haklarını uluslararası platformda kabul edilebilir duruma getirilmesi Terörizmle mücadelede insan hakları ve hukuk devleti kurallarına uyulması Kıbrıs konusunda kalıcı ve adil bir çözüm için BM kararları çerçevesinde çaba göstermesi Ekonomik reformlar, istikrarlı kamu maliye politikası izlenmeli Kamu sektöründe ve tarım sektöründe reform yapılması Fiziki ve sosyal altyapının geliştirilmesi

14 Aralık 1997: AB ile siyasi ilişkiler kesildi 10-11 Aralık 1999 Helsinki Zirvesi ve Aday Ülke Statüsü 2001 Katılım Ortaklığı Belgesi ve Ulusal program 2002: Tarih İçin Tarih verildi 2003 Katılım Ortaklığı Belgesi ve Ulusal program 2004 İlerleme raporu: Müzakerelere Yeşil Işık 2004 Zirvesi: 3 Ekim 2005 Müzakere tarihi 2005 Katılım Ortaklığı Belgesi

Yapılanlar; (Siyasal kriterler alanında) Düşünce özgürlüğü kapsamında yasalarda değişiklikler İdamın kaldırılması Toplantı ve gösteri yapma özgürlüğünün genişletilmesi Farklı dil ve lehçelerde yayın Cemaat vakıfları taşınmaz mal edinebilecekler Avrupa İnsan Hakları mahkemesi kararlarına karşı yeniden yargılama yolu Askeri harcamaların denetlenmesi Sivillerin barış zamanında askeri mahkemelerde yargılamasının kaldırılması Milli Güvenlik kurulunun kararlarının niteliği değişti, iki ayda bir toplanmaya başladı MGK’da siviller sayıca arttı MGK Genel Sekreteri siviller arasından atanmaya başladı DGM’ler kaldırıldı YÖK, RTÜK, Haberleşme Yüksek Kurulu, Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kurullarında Genelkurmay temsilcisi kalktı Kadın erkek eşitliğine anayasal güvence

Müzakerelere Başlarken Karşılaşılan Sorunlar Kıbrıs: Limanların (deniz ve hava ulaşımı için) açılmaması, gümrük birliğine aykırı aykırı; GKRY Kıbrıs’ın meşru hükümeti olarak tanınması Ermeni sorunu: Sınırın açılmaması (Avrupa parlamentosunda Ermeni soykırımı iddiaları) Kalıcı sınırlamalar: serbest dolaşım için Ucu açık müzakere süreci Kıbrıs Önemli; Atatürk, Kıbrıs’a dikkat edilmesini istemiştir. Kıbrıs’ın yabancıların elinde kalması durumunda Türkiye’nin ikmal yollarının kesileceğini söylemiştir. Doğu Akdeniz, Cebelitarık, Süveyş ve Karadeniz üzerinden işleyen deniz ticaretini Orta Doğu ve Hazar Bölgesi enerji merkezlerinin ve botu hatlarını kontrol eden bir konumda

Kıbrıs… Su merkezleri ve taşıma yolu Adanın kontrol alanında AB ve ABD için ekonomik ve güvenlik sorunu için önemli; İsrail2in güvenliği için de önemli AB, KKTC’nin Kıbrıs Cumhuriyetini etkili kontrolü altında olmayan bölge olarak tanımlıyor GKRY, sorunu Türkiye-AB sorunu haline getirmeye çalışıyor GKRY, adanın meşru temsilcisi olarak tanınmayı istiyor Türkleri azınlık statüsüne düşürme çabası içinde GKRY, taleplerini müzakere sürecinde veto tehdidi ile elde etmek istiyor; bunun için Türkiye’nin liman ve havaalanlarının Rumlara açılmasını istiyor Türk askerinin adadan çekilmesini KKTC’ye sürdürülen uluslar arası tecridin sürmesini AİHM’deki mülkiyet ve tazminat davaları ile Türkiye’ye baskı uygulamak ve 1974’de bıraktıkları mülklere dönüşü sağlayarak iki kesimliliği ortadan kaldırmak Maraş’ın Rumlara açılmasını sağlamak

Türkiye’nin AB’ye üyeliği: AB perspektifi [Etki Raporundan] Türkiye’nin katılımı, kültürel ve dini özellikleri ile birlikte, nüfusu, büyüklüğü, coğrafi konumu, ekonomik, güvenlik ve askeri potansiyelinin birleşik etkisinden dolayı önceki genişlemelerden farklı Bu etkenler, Türkiye’ye bölgesel ve uluslar arası istikrara katkıda bulunma kapasitesi vermekte Geleneksel olarak istikrarsız ve gerilimli olarak nitelendirilmekte olan bölgelerde AB’nin kendisinin orta vadede deneyimli bir dış politika oyuncusu haline gelmek yolunda katkı sağlayacak Çoğunlukla Müslüman bir nüfusa sahip olmakla birlikte özgürlük, demokrasi, insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı ve hukukun üstünlüğü gibi temel ilkelere bağlı kalan önemli bir model ülke olabilecektir Türkiye’nin katılımı, genişlemiş AB’de, en son genişlemeye benzer bir şekilde, bölgesel ve ekonomik farklılıkları artırabilecek ve uyum politikası için büyük bir sıkıntı oluşturabilecektir. niteliklerini kaybedebilirler

Üç milyonu geçen nüfusları ile Türkler bu günün AB’sinde yasal olarak ikamet eden üçüncü ülke milliyetine sahip en büyük grubu oluşturmaktadır AB iş gücü piyasasında ciddi çalkalanmaları önlemek amacıyla uygun geçici hükümler ve kalıcı bir koruyucu önlem öngörülebilir Türkiye’deki nüfus dinamikleri, AB halklarının yaşlanması sorununa bir katkı sağlayabilir Önümüzdeki on yıl içerisinde, Türkiye’de, eğitim ve öğretim alanlarında yapılması gereken reform ve yatırımlara yönelik olarak AB’nin güçlü bir çıkarı vardır Ortak tarım politikasına başarılı olarak katılmak için mümkün olduğunca uygun koşullar oluşturması için Türkiye’den sürekli kırsal kalkınma çabaları ve idari kapasitenin iyileştirilmesi istenebilecektir Türkiye’nin katılımı AB’nin daha iyi enerji arzı yollarını güvence altına almasında yardımcı olabilecektir; bu durum, büyük olasılıkla, su kaynakların ve ilgili alt yapının yönetimi için AB politikalarının geliştirilmesini gerektirebilecektir

Türkiye’nin çevre, taşımacılık, enerji ve tüketicin korunması alanlarındaki diğer AB politikalarını iyi uygulaması, başka yerlerdeki AB vatandaşları için kayda değer olumlu etkileri olabilecektir Organize suçlar, terörizm, insan ticareti, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı ile mücadele ile beraber göç ve iltica yönetimi katılım öncesinde ve sonrasında sıkı iş birliği ile sağlanabilecektir Kurumlara ilişkin olarak, Türkiye’nin katılımı, özellikte orta ve büyük olanlar olmak üzere, mevcut üye Devletlerin Avrupa Parlamentosundaki koltuk dağılımını önemli ölçüde etkileyebilecektir Nüfus payının AB Konseyindeki oylama sistemine yansıtılacağı şekliyle Türkiye’nin AB Konseyinin karar alma sürecinde önemli bir sesi olabilecektir

Genel Değerlendirme Türkiye için AB olmazsa olmaz bir seçenek değildir Yaşanılan değişimin içeriğini ve yönünü belirleyen, hızını artıran bir etki yapmaktadır Üyelik sürecinde yapılan reformlar Türkiye’nin ekonomik, siyasal ve sosyal kalkınmasına katkı yaptığı ölçüde takdir edilmektedir Türkiye’nin ulusal hassasiyetleri, taviz vermesinin söz konusu olmadığı alanlarda yapılan zorlamalar AB üyeliğini bir tercih olmaktan çıkaracaktır AB, Türkiye’ye diğer ülkelere kıyasla hep farklı yaklaşmıştır [tarihi, dini, kültürel, potansiyel güçle ilgili nedenler baskın olmuştur; ekonomik ve siyasi nedenler mazeret olmuştur] AB için Türkiye, vazgeçilmesi zor bir ülkedir Bu kozun iyi kullanılması gerekir