GÜMRÜK HİZMETLERİNDE ETİK ARAŞTIRMASI Doç. Dr. Hamza ATEŞ Doç. Dr. Tuncay GÜLOĞLU Yrd. Doç. Dr. Muharrem ES

Araştırmanın Amaç ve Kapsamı Araştırmada kuramsal tartışmalar, teorik ve betimleyici çalışmalardan ziyade, uygulama sorunları üzerinde duruldu. Araştırmada, gümrük hizmetlerinin hem arz tarafı (doğrudan gümrük hizmeti sunan çalışanlar) hem de talep tarafı (gümrük hizmeti alan vatandaşlar) dikkate alınmıştır.

Araştırmanın Amaç ve Kapsamı Suçlu bulmayı değil, gümrük hizmetlerinin etkin ve verimli sunumu ile tüm eylem ve işlemlerde etik ilkelere daha fazla uyulmasına katkı yapmayı hedeflemektedir. Sadece rüşvet gibi popüler yolsuzluklar değil, farklı idari yolsuzluk türleri ve diğer etik dışı davranışlar bir bütün olarak incelenmiştir. Bu konuda Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu’nca belirlenen etik davranış ilkeleri temel alınmıştır. Araştırma, sadece personelin bazı tutum ve davranışları ile ilgilenmeyip, sorunun sisteme ait nedenlerine de değinmeyi amaçlamıştır.

ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Araştırmanın temel adımları şunlardır: Literatür ve mevzuat taraması, Gümrük müdürlüklerinde doğrudan hizmet sunan kamu görevlilerine yönelik anket, Gümrükte hizmet alan vatandaşlarla yapılan anket.

Anketler Gümrük Müsteşarlığı’nın uygulama birimleri olan Gümrük Başmüdürlüklerinde ve gümrük müdürlüklerinde çalışan personele ve hizmet alan vatandaşlara yönelik anket uygulanmıştır Anketler, Mart-Mayıs 2009 tarihleri arasında ülke genelindeki farklılıkları dikkate alacak şekilde 5 ilde ve 8 gümrük müdürlüğü ile 2 gümrük başmüdürlüğünde uygulanmıştır. Anket uygulanan merkezler, Gümrük Müsteşarlığı yetkilileri ile ortak bir çalışma sonucu belirlenmiştir. Uygulanan Yerler:Atatürk Hava Limanı Gümrük Müdürlüğü, Ambarlı, Halkalı Gümrük Müdürlükleri, İzmir Gümrük Müdürlüğü ile Ege Serbest Bölge Müdürlüğü, Kapıkule Gümrük Müdürlüğü, Habur Gümrük Müdürlüğü ile İpekyolu Gümrük Müdürlüğü, İstanbul Gümrük ve Muhafaza Başmüdürlüğü ile İzmit Gümrük ve Muhafaza Başmüdürlüğü

Gümrük Müdürlüğünde Çalışma Süresi (çalışan)

Bu Kurumda Çalışmaktan Dolayı Memnun Musunuz? (çalışan)

Bu Mesleği Yeniden Seçer Miydiniz? (çalışan)

Çalışılan Dairede İş Sahiplerinin Görebileceği Bilgilendirme Panoları ve Broşürler (çalışan)

Kurumda Personel İşlemlerinde ve Sosyal İmkanlardan Yararlanmada Eşitlik (çalışan)

Yöneticilerin Yolsuzluğun Önlenmesi ve Etik Davranışların Geliştirilmesine Verdiği Öncelik (çalışan)

Gümrük Müdürlüklerinde Yolsuzluk ve Rüşvetin Yaygınlığı

Gümrük Hizmetlerini Yerine Getirirken Uyulması Gereken Etik İlkeleri Bilme Düzeyi (çalışan)

Memurların Vatandaşların İşlerini Yapma Karşılığında Menfaat Talep Etmesi (çalışan)

Kurumda İş Yaptıran Vatandaşlardan Gelen Hediyeleri Kabul Etmek (çalışan)

Vatandaşların İş Sonunda Kendi İstekleri İle Verdikleri Bahşişleri Kabul Etmek (çalışan)

Gümrük Çalışanlarının Etik Dışı Fiilleri Yapma Sıklığı (çalışan)

Gümrük Çalışanlarının Etik Dışı Bir Davranışını Üst Makamlara İletme Sıklığı (çalışan)

Etikle İlgili Hizmet İçi Eğitim Alma Durumu (çalışan)

Etikle İlgili Hizmet İçi Eğitimlerin Yeterlilik Düzeyi (çalışan)

Hediye Bahşiş Ve Rüşvet Hakkındaki Düşünceler (vatandaş)

Bahşiş suç olmalı mı? (vatandaş)

Hediye suç kabul edilmeli mi? (vatandaş)

İşi Hızlandırıcı Düşüncesi İle Çalışanlara Ek Menfaat Teklif Etme (vatandaş)

Mevzuata Aykırı İşlem Yaparak Menfaat Sağlama (çalışan)

Mevzuata Uygun Yapılan İşlemlerle İlgili Bahşiş Veya Hediye Kabul Etme (çalışan)

Kural Dışı Menfaat Sağlamanın Yaygınlığı (çalışan)

Kuraldışı Menfaat Sağlama Yöntemleri (vatandaş)

Sağlanan Kuraldışı Menfaatin Miktarı (vatandaş)

Kural Dışı Menfaat Talebi veya Etik Dışı Davranışla Karşılaşma Durumunda Gösterilen Tepki (vatandaş)

Şikayet Etmenin Etkinliği (vatandaş)

Vatandaşa Göre Kuraldışı Menfaat Sağlamanın Nedenleri

Mevcut Duruma İlişkin Sonuçlar Çalışanların yarısından fazlası, rehberlik ve danışmanlık hizmetleri ile bilgilendirme araçlarını yeterli bulmaktadırlar. Ancak yapılan gözlemlerde, Gümrük müdürlüklerinde hizmetler konusunda vatandaşları bilgilendirmeye yönelik araçların ve danışma hizmetlerinin yetersiz olduğu kanaatine varılmıştır. Kurumda ayrımcılığa karşı önlem alındığı düşünülmektedir Ancak, ankete katılan çalışanların yarısından fazlası, kurumun, işe alım, terfi ve yer değiştirme gibi personel işlemlerinin uygulanması ile lojman tahsisi gibi sosyal imkânların dağıtımında eşitlik ilkesine uygun davranmadığını ifade etmektedirler. Kurum, fiziki koşullarını iyileştirmek için çaba göstermekteyse de, bazı merkezlerde bu yönde önemli sıkıntılar mevcuttur (Isıtma, dinlenme ve yemek yenilen yerler vb). Bazı sarf malzemelerinin temininde gümrük müdürlüklerinde sıkıntı yaşamakta, bazı müdürlüklerde, söz konusu ihtiyaçlar aracılar ve gümrük müşavirleri tarafından sağlanmaktadır.

Kurum İmajı Konusundaki Sonuçlar Sayıları fazla olmasa da çalışanların bir kısmı, Gümrük Müsteşarlığı’nı “yolsuzluğun yaygın olduğu bir kurum” olarak algılamaktadır. Hizmetten yararlanan vatandaşların yarıdan fazlası, gümrük müdürlüklerinde torpil yaptırmadan veya görevlilere herhangi bir menfaat sağlamadan iş yaptırılabileceği düşüncesindedir. Vatandaşların yaklaşık yarıdan fazlası gümrük müdürlüklerinde az ya da çok yolsuzluk ve rüşvetin bulunduğuna inanmaktadır. Çalışanların ve vatandaşların yarısından fazlası, yöneticilerin etik dışı davranışları önlemeye yönelik çabalarını olumlu bulmaktadır. Çalışanlara göre, merkez-taşra ilişkilerinde iletişim sorunları yaşanmaktadır. Kamuoyu nezdinde ki olumsuz imajının düzeltilmesinde halkla ilişkiler çalışmalarının eksikliği nedeniyle kurumun çabaları yetersiz kalmaktadır. Gümrük müdürlüklerindeki etik dışı davranışlar, geçmiş dönemlere göre önemli ölçüde azalma göstermektedir. Yolsuzluklara karşı yapılan operasyonlar ile kurum yönetiminin aldığı tedbirler bu gelişmeye katkı sağlamaktadır.

Çalışanların ve vatandaşların etik algıları Çalışanların büyük bir çoğunluğu, kurumlarının değerleri ve çalışma prensipleri ile gümrük hizmetlerini yerine getirirken uyulması gereken etik ilkeleri bilmektedir. Çalışanlar, etik dışı fiilleri genelde hoş görmemektedir. Hizmet kayırmacılığı ile hediye ve bahşiş alma kısmen hoş görülmektedir. Vatandaşların yarısından fazlası rüşvet, hediye ve bahşiş gibi etik dışı davranışları hoş görmemektedir. Öte yandan sadece rüşveti kötü olarak görüp, hediye ve bahşiş vermenin sakıncalı olmadığını düşünenlerin oranı da azımsanmayacak yüksekliktedir (%27). Vatandaşların yarısına yakını hediye, yarısından fazlası ise bahşişin her halükarda suç kabul edilmesi gerektiği görüşündedir. Ancak önemli bir kısmı da gönüllü olarak ve istenmeden verilirse suç kabul edilmemesi gerektiği düşüncesindedir (%31). Çalışanların yarısından fazlası çeşitli sıklıklarda etik dışı davranışları yapmak zorunda kalmaktadır. Vatandaşların büyük bir çoğunluğu işlerini hızlandıracağı düşüncesiyle çalışanlara kural dışı menfaat temin etmeden yana değildir. Hatta önemli bir çoğunluk ise böyle bir durumda şikayet edebileceklerini söylemektedirler (%39). Çalışanların üçte ikisi etik dışı davranışları çeşitli sıklıklarda üst makamlara iletmektedir. Çalışanların yaklaşık üçte biri hizmet içi eğitim almıştır. Ancak alanların yaklaşık yarısına yakını aldığı eğitimi yetersiz bulmaktadır.

Etik dışı davranışların yaygınlığı Çalışanlar tarafından en yaygın olarak görülen etik dışı davranış kırtasiye vb. sarf malzemelerinin iş takipçilerince temin edilmesi”dir. Bunu “vatandaşları gümrük müşavirlerine ve iş takipçilerine yönlendirme” ve “akraba, eş, dost, hemşeri, siyasal görüş vb. bir nedenle ayrımcılık veya kayırmacılık yapma” izlemektedir. Vatandaşların büyük bir çoğunluğu, çalışanlara kuraldışı menfaat sağlamamaktadır. Menfaat sağlayanlar arasında da, en yaygın neden, “işlerinin daha iyi görülmesi için kendileri menfaat sağlamak”dır. Menfaatin çalışanlar tarafından açıkça istenmesi ile gümrük müşavirleri aracılığı ile sağlanmasını da göz ardı etmemek gerekmektedir. Sağlanan menfaatin yarısından fazlası 2009 yılı Mart-Mayıs dönemi itibariyle 100 TL’nin altındadır.

Etik dışı davranışlar karşısında vatandaşların ve kurumun tutumu Etik dışı davranışla karşılaşan vatandaşların üçte birine yakını (%35) müdüre şikâyet etme eğilimindedir. Vatandaşların yaklaşık üçte birinin (%35), böyle bir durum karşısında tepkisiz kalacağını dile getirmeleri ise kayda değer bir husustur. Vatandaşların yarısından fazlası, menfaat taleplerine karşı şikâyetin kısmen veya çok etkili olacağına, çünkü yöneticilerin bu konuda hassas olduğuna ve tepkiden korkacaklarına inanmaktadırlar. Vatandaşların dörtte biri ise, yöneticilere yapılacak şikâyetin etkili olmayacağını, çünkü yöneticilerin haberi olmadan alttakilerin bir şey yapamayacağı ve amirlerin memurlarını korudukları kanaatindedir. Etik dışı uygulamaların ortaya çıkmaması konusunda personel dayanışma duygusu içerisinde hataları örtme eğilimiyle hareket etmektedir. Gümrük Müsteşarlığı’nın aldığı önlemler ile yapılan operasyonlar sonrasında, tarafların etik dışı davranışlarla ilgili görüşmeleri kurum dışına kaymıştır, bu nedenle rüşvet ve yolsuzlukları işyerinde tespit etmek giderek zorlaşmaktadır.

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Gümrük müdürlüklerinde görev yapan personelin mesleklerine bakışlarını değiştirecek ve kurumsal bağlılıklarını güçlendirecek önlemler alınmalıdır. (etkili bir iletişim ve sorun çözme mekanizmasının kurulması) Adil ve yeterli bir ücret rejiminin kurularak, çalışanlara verdikleri emek ve üstlendikleri sorumlulukla orantılı maaş ödenmesi gerekmektedir. yönetim ahlakı ve etik değerler eğitimi. sadece memurlara değil, tüm topluma yönelik bir ahlaki bilinçlenme kampanyası başlatılması Çünkü etik dışı davranışların arz ve talep boyutlarının birbirinden ayrılması mümkün değildir. Gümrük Müsteşarlığı personelinin daha nitelikli ve donanımlı hale getirilmesi Sosyal haklarının ve çalışma ortamlarının iyileştirilmesi, çalışanlara yönelik yemek ve servis hizmetlerinin kalitesinin artırılması ve kurum içi ödüllendirmeler gibi tedbirlerin alınması gerekmektedir. Etik davranışları bakımından örnek olan memurların ödüllendirilmesi Kurumda iş süreçlerinin gözden geçirilmesi, iş süreçlerinin basitleştirilmesi ve işlerin kolaylaştırılması,

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Gümrük Müsteşarlığı’nın halkla ve diğer kurumlarla ilişkilerinin geliştirilmesi, kurum felsefesi ve kültürünün toplumla ve özellikle hizmetlerinden yararlanan vatandaşlarla paylaşılması, kurumun etik değerlerinin kurumda görünür yerlere asılması, bu ilkelere uyum konusunda bağlayıcı olmasa da, etik dışı davranışları zorlaştıracaktır. Gümrük işlemlerinin çok zor olduğu ve aracı kullanmadan yapılamayacağı imajının giderilesi için, vatandaşların gümrük işlemleri konusunda bilinçlendirilmesi ve bilgilendirilmesi. Gümrük müdürlüklerinde vatandaşların bekleyecekleri rahat ortamların oluşturulması, gümrük müdürlüklerinin hizmet mekânlarının hizmet gereklerine uygun binalarda sürdürülmesi, güvenlik kamera sisteminin çalışanları incitmemeye özen gösterilerek yaygınlaştırılması ve kurumsal kimlik çalışmalarının hızlandırılması Vatandaşların talep ve şikâyetlerinin düzenli bir şekilde alınıp değerlendirilmesi için tüm başmüdürlüklerde beyaz masa benzeri bir birim kurulması ve bu birimin internet erişiminin sürekli açık tutulması Gümrük müşavirliği mesleğinin standardize edilmesi ve disiplin altına alınması. Ayrıca, gümrük müşavirlerinin kontrol ve denetimleri daha fazla yapılmalıdır.

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Gümrük Mevzuatının açık, gümrük işlemlerinin basit, tutarlı ve kolayca anlaşılır olmasını sağlayacak önlemlerin alınması, Gümrük işlemlerinin hızlandırılması için, bilgi teknolojilerinden daha fazla yararlanılması Müsteşarlıkta görev yapan personelin bilgi, görüntü, davranış ve kıyafet açısından kurum imajını doğru yansıtacak bir şekilde donatılması gerekmektedir. Müsteşarlık hizmet alanlarına ilişkin vatandaşlara, ticaret erbabına ve gümrük kapılarında ve havalimanlarında da yerli ve yabancı yolculara yönelik bilgilendirici içerikte broşür ve kataloglar hazırlanması, Kaçakçılıkla mücadele ile ilgili olarak bilgilendirici tanıtıcı ve aydınlatıcı yayın ve filmler hazırlanıp medya organları aracılığıyla yayınlanmalıdır. Vatandaşların beklentileri konusunda araştırma yapılmalı ve bu amaçla memnuniyet anketleri düzenlenmelidir.