EPİDEMİYOLOJİDE TOPLUMA TANI KOYMA Yard. Doç. Dr. Asiye KARTAL

Toplum Belli bir yörede yaşayan, bir yönetimi paylaşan, ortak bir tarihsel geçmişi olan belirli bir kültürel özelliğe sahip olan insan grubudur.

Toplumun çeşitli özellikleri gözden geçirilmelidir Gelişigüzel veya rastgele bir araya gelmiş insan yığınlarından farklıdır Toplumu oluşturan insanlar arasında sadece fiziksel ilişkiler yoktur. İnsanlar arasında duygusal, hukuksal ve ekonomik ilişkiler de bulunmaktadır, Ortak bir kültürü paylaşırlar.

Toplumu tanıma kavramı Toplumun yapısını Kurumlarını, İşleyişini, İşlevlerini, Değişmeleri, Kültürünü, İnsanlar arasındaki ilişkilerin özelliklerini tanımayı içerir.

Topluma tanı koyma; Toplumun sağlık sorunlarının ve kaynaklarının değerlendirilmesidir. Toplumsal tanı sağlık hizmetlerinde değişik amaçlarla kullanılır. Toplumsal tanının kullanımı sağlık hizmetinin tek bir kişiye, bir topluluğa ya da tüm topluma yönelik oluş durumuna göre değişiklik gösterir. Topluma yönelik sağlık hizmetlerinde hedef tüm toplumdur. Sonuçta amaçlanan toplumun sağlık düzeyini yükseltmektir.

Tablo 1: Klinik tıpla toplum sağlığı programlarının karşılaştırılması 1. Amaç Hastayı iyileştirmek Toplumun sağlık düzeyini yükseltmek 2. Gerekli bilgi Klinik öykü, fizik muayene ve……….. Nüfus verileri, sağlık sorunları, hastalıklar, sağlık hizmetlerinin kullanılabilirliği, laboratuvar incelemeleri 3. Tanı Ayırıcı tanı ve olası tanı Toplum tanı koyma ve gerekli faaliyetler için öncelikleri saptama 4. Faaliyet planı Tedavi ve rehabilitasyon 5. Değerlendirme İzlem ve değerlendirme Sağlık durumundaki değişimleri değerlendirme

Şekil 1: Klinik tanı ile toplum tanısının karşılaştırılması Öykü + Fizik Muayene + Testler  Hastanın Tanısı Toplumla Görüşme + Kayıtlar + Taramalar  Toplum Tanısı

Klinik tanı ile toplumsal tanı arasındaki fark: Toplum sağlığı ekibinin toplumun içinde çalışması (çalışma alanları farklı). Toplum içinde çalışanlar hastalıkların NİÇİN ortaya çıktığını ve NASIL önlenebileceğini anlamaya çalışır (Yaklaşımları farklı).

Sağlık personelinin çalışmalarını planlaması,sonuçlarını değerlendirmesi için sorması gereken sorular: Toplumun sağlık durumu ne düzeydedir? Sağlık durumunun bu düzeyde olmasına neden olan etkenler nelerdir? Durumun iyileştirilmesi için neler yapılmaktadır? Daha neler yapılabilir, ulaşılacak sonuç ne olacak? Yapılan girişimlerin sonuçları ve toplumun sağlık durumu nasıl değerlendirilecek?

Ön Değerlendirme: Hazır bilgilere ulaşma; Kayıtlar Ev ziyaretleri Sağlık göstergeleri

Toplumsal Tanının Amaçları Toplumun sağlık düzeyinin belirlenmesi Sağlık düzeyini etkileyen faktörlerin belirlenmesi Sağlıkla ilgili gereksinimlerin belirlenmesi *Normatif gereksinimler *Hissedilen gereksinimler *Dile getirilen gereksinimler *Karşılaştırmalı gereksinimler 4. Öncelikleri belirleme 5. Planlı ve programlı çalışma 6. Değerlendirme

Toplumu Tanımak için Bilinmesi Gerekenler Özellikle nüfusun net olarak bilinmesi gerekir Toplumun Nüfus özellikleri: Toplumla ilgili genel bilgiler Toplumdaki mevcut hizmet olanakları Hizmetin kullanılma durumu Toplum katılımı Sağlık ve hastalık durumu Sağlıkla ilgili bilgi tutum ve davranışlar Sağlık personeli ile ilişkieri

TANIMLAYICI (DESKRİPTİF) EPİDEMİYOLOJİ

Tanımlayıcı epidemiyoloji: Toplumun sağlık sorunlarının ne olduğunun saptanması, bunların kişi, yer ve zaman özellikleri bakımından incelenmesidir.

Temel olarak şu sorulara yanıt aranır: Sağlığı etkileyen olay-hastalık nedir? Bu hastalık kimlerde görülmektedir? Bu hastalık nerede görülmektedir? Bu hastalık ne zaman görülmektedir?

Özellikleri: Ana amacı tanımlamaktır. Herhangi bir hipotez kurulmaz ve sınanmaz. Genellikle risk altındaki grubun tümü incelenmez. Nedenlere yönelik bazı önemli bilgiler de elde edilebilir. Nedene yönelik hipotezlerin geliştirilmesinde yararlanılır. Toplumdaki risk gruplarının belirlenerek sağlık hizmetlerinin planlanmasında, Hizmette önceliklerin saptanmasında yararlanılır.

Bir sağlık olayını tanımlamada en sık kullanılan kişi, yer ve zaman özellikleri şunlardır: 1- Kişi özellikleri: yaş, cinsiyet, ırk-etnik yapı, din, medeni durum, sosyo-ekonomik durum, meslek, alışkanlıklar, aile yapısına ilişkin diğer değişkenler. 2- Yer özellikleri: kurum içi dağılım, kırsal-kentsel-gecekondu dağılımı, bölgesel dağılım, ulusal dağılım, uluslar arası dağılım. 3- Zaman özellikleri: saat, gün, hafta, ay, mevsim, yıllar.

A) KİŞİ ÖZELLİKLERİ 1- YAŞ: Yaş dağılımları benzer değilse, farklı toplumların mortalite ve morbidite hızları karşılaştırılamaz. Karşılaştırılacak ölçütlerin yaşa göre standardize edilmesi gerekir. Yaş sadece hastalıkların görülme sıklığını ve türlerini değil, şiddetini ve prognozunu da etkiler.

Bir sağlık olayının yaş ile ilişkisini incelerken ve yorumlarken şu noktalara dikkat edilmeli: İncelenen hastalık sağlam kişinin biyolojik yapısı - gelişimi ile ilgili olarak belirli bir yaş döneminde görülebilir. İlerleyen yaşla birlikte, bazı etkenlerle karşılaşma süresi artar. Bu durum özellikle uzun kuluçka dönemi olan kronik hastalıklar için önemlidir. Belirli yaşlarda belirli etkenlerle karşılaşma olasılığı artabilir. Hastalık tanıları her yaşta aynı doğrulukta konulmuş olmalıdır.

2- CİNSİYET: Hastalık ve ölüm nedenlerinde görülen cinsiyet farklıklarının nedenleri: Fizyolojik-genetik yapı farklılıkları Sağlığa zararlı etkenlerle karşılaşma olasılığı Emosyonel stresler Zararlı kişisel alışkanlıklar Her iki cinsin tıbbi bakım olanaklarından yararlanma boyutlarının benzer olmaması sayılabilir.

3- ETNİK YAPI VE IRK: Genetik yapı farkılığı Sosyo ekonomik durumları Yaşantı farklılığı - Etnik grup: Doğdukları ülke veya bölgeden getirdikleri kendilerine özel alışkanlıkları (beslenme şekli, besinlerin hazırlanması gibi) ve geleneklerini sürdüren, bazı kalıtsal özellikleri farklı olabilecek kişiler topluluğudur. Göçmenler - Yeni çevreye adaptasyon sorunları - Konut, iş vb. sorunlar - Stres

Hipertansiyon’un yüksek olması Genetik hassasiyet daha yüksek Irk ayırımı nedeni ile daha fazla stres altında olmaları SED düşük olması Sağlık hizmetlerinden fazla yararlanamama

4- DİN: Dinler sağlık üzerine doğrudan değil, bazı uygulamaları yasaklayıcı veya teşvik edici olmaları ile dolaylı biçimde etki etmektedirler. Bu nedenle din ile herhangi bir hastalık arasında ilişki saptandığında, bunu o dine inananların hangi tür doğru veya yanlış uygulamalarından kaynaklandığının araştırılması gerekir. Sünnet olma Domuz eti yememe  (trişinozis) Doğum kontrolü Zaralı alışkanlıklardan uzak durma

5- MEDENİ DURUM: Medeni duruma göre mortalite ve morbidite hızlarında gözlenen farklılığın nedenleri şunlar olabilir: Sağlığı bozuk olan kişiler genel olarak evlenmeme eğiliminde olabiliriler. Yaşamlarında sağlığı olumsuz etkileyecek zararlı alışkanlıklar edinenlerin bekar kalma olasılıkları yüksektir. Evli ve bekar kişilerin yaşam biçimleri farklıdır. Sağlıksız kişiler evlenseler dahi bu evlilikleri diğerlerine göre uzun ömürlü olmayabilir.

6- SOSYO-EKONOMİK DURUM: Sosyo - ekonomik durum tek bir değişkenle ölçülemez. Meslek Ailenin toplam geliri Kişi başına düşen gelir Öğrenim düzeyi Konut koşulları gibi değişkenlerden yararlanılır. Örneğin; Bebek Ölüm Hızı (BÖH)  anne eğitim düzeyi  Babanın meslek statüsü  Aile geliri  Konut koşulları kötüleştikçe  BÖH yükselmektedir.

7- MESLEK: Meslekle ilgili bilgiler kişinin sosyo-ekonomik durumunun belirlenmesi veya mesleğe özel bazı fiziksel, kimyasal risklerin tanımlanmasında yardımcıdır. Örneğin; Maden ocaklarında çalışanlarda  akc. hastalıkları Dokuma sanayisinde  bissinozis Matbaa ve akümülatör  kurşun zehirlenmeleri

Yapı işlerinde çalışanlarda kazalar ve travmalar İyonizan radyasyonla karşılaşma riski yüksek olanlarda malign tümörler Fizik aktivitenin yetersiz olduğu büro işiyle ilgili mesleklerde KAH

8- ALIŞKANLIKLAR: Yeme alışkanlıkları Zararlı alışkanlıklar Keyif verici madde alışkanlıkları İlaç bağımlılığı Cinsel yaşam alışkanlıkları gibi Örneğin; Japonlar’da  mide kanseri (pirinç ve tütsülenmiş balık)

Japonlarda mide kanseri Batı Avrupa Kuzay Amerika’da kolon kanseri (fibrini az besinlerin daha fazla tüketilmesi)

9- Aile Yapısına İlişkin Diğer Değişkenler: Aile tipi ve büyüklüğü (geniş, çekirdek, parçalanmış aile) Anne yaşı Anne eğitimi Bebeğin doğum sırası Anne ve babanın sağlık durumu

B) YER ÖZELLİKLERİ 1- Kurum içi dağılım (sınıf, okul, iş yeri, vb) 2- Kırsal- Kentsel dağılım 3- Bölgesel dağılım 4- Ulusal dağılım 5- Uluslararası dağılım

Hastalıkların sıklığının bu farklı yaşama birimlerine göre kroki veya harita üzerinde gösterilmesine Epidemiyolojik Harita denir. Hastalıkların yerleşim yerlerine göre dağılımını gösterir.

Gerek ülkenin farklı bölgeleri, gerek uluslar arası karşılaştırmalarda dikkat edilmesi gereken özellikler; Tanı yöntemleri aynı kriterlerle Aynı doğrulukta konulmalı Hastalıkların benzer şekilde sınıflandırılması, standart istatistik yöntemleri Sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirlik, kalite ve kullanımında derin farklılıklar olmamalı

C) ZAMAN ÖZELLİKLERİ Akut sorunlarda (zehirlenmeler, doğal afetler) dakika, saat kadar kısa zaman birimleri önemlidir. Bulaşıcı hastalıklarda ( günler, aylara, mevsimlere göre incelenir) Kronik hastalıklarda mortalite ile ilgili olayların değişimi 5-10-15 20 yıl gibi aralıklar önemlidir.

ZAMAN ÖZELLİKLERİ 1- Kısa süreli değişiklikler 2- Periyodik değişiklikler 3- Seküler değişiklikler Uzun süreç içinde hastalığın gösterdiği Değişime seküler trend adı verilir.

İncelenen zaman süreci içerisinde: Hastalıkların tanı yöntemleri ve kriterlerinde değişiklikler olup olmadığı, Hastalıkların önlenmesi için yeni buluşlar yapılıp yapılmadığı, Hastalık bildirimlerinin süreklilik, tamlık ve doğruluk açısından aynı nitelikte olup olmadığı, Ölüm nedenleri ve hastalık sınıflandırmasında veya terminolojisinde değişiklik olup olmadığı, yeni hastalıkların tanımlanıp tanımlanmadığı, Sağlık hizmetlerinin dağılımı, ulaşılabilirliği ve kalitesinin ne düzeyde olduğu, Popülasyon yapısında değişiklik olup olmadığı incelenmelidir.

TEŞEKKÜR EDERİM