SAĞLIK DÜZEYİNİ BELİRLEYEN EPİDEMİYOLOJİK ÖLÇÜTLER (GÖSTERGELER) Öğr. Gör. İlgün ÖZEN ÇINAR

Ölçütler: Bir toplumun sağlığını tanımlama ve sağlığın değişik özelliklere (Yaş, cins) değişimini belirleme Sağlık sorunlarının zaman içindeki değişimini değerlendirme Bir toplumun sağlık düzeyini başka toplumlarınki ile karşılaştırma Sağlık hizmetlerinin etkinliğini değerlendirmede kullanılır.

Sağlık alanında kullanılan ölçütler genel olarak ; *HIZ *ORAN adını alır.

HIZ Sağlık olayının toplum içindeki görülme sıklığını ölçmek için kullanılır. Hızın hesap edilmesinde kullanılan pay ve paydadaki sayılar aynı bölge ve aynı süre içinde elde edilmiş olmalıdır. Elde edilen hızla birlikte katsayının(k) biriminin ne olduğu belirtilmelidir. Sağlık sorunu sık görülüyorsa katsayı küçük, seyrek görülüyorsa büyük kullanılır.

ORAN : Sağlık olayının diğerine göre ne boyutta olduğunu ifade eder. Pay ve paydada farklı olaylar yer alır. Erkek/kadın oranı gibi. Risk altındaki grup: (a+b) ise; Sağlam olan grup: a Bir hastalık/olayla karşılaşan grup: b ise Bir toplumda belirli bir anda veya süre içindeki “a” olayı sayısı Oran = ------------------------------------------------------------------------------- x k Aynı toplumda an veya sürede “b” olayı sayısı

Bir toplumda, belli bir anda veya süre İçinde hasta kişi veya olay sayısı Hız= ---------------------------------------------- x k (100, 1000, vb) Aynı toplumun aynı an veya süredeki Toplam nüfusu (araştırmaya katılan kişi Sayısı veya risk altındaki kişi sayısı olabilir)

Bir toplumda bir takvim yılı içindeki fötal ölüm sayısı Fötal Ölüm Oranı=………………………………………….……… x k Aynı toplumda aynı yıl içindeki canlı doğum sayısı Fötal Ölüm Hızı=………………………………………….……… x k Aynı toplumda aynı yıl içindeki toplam(ölü+canlı) doğum sayısı

Sağlık alanında kullanılan çeşitli hız ve oranların genel olarak ana grupları: I. Ölüm (Mortalite) Düzeyini Belirleyen Ölçütler: Kaba Ölüm Hızı Özel Ölüm Hızları Fatalite Hızı Orantılı Ölüm Hızları Nedene-Özel Yaşa- Özel Bebek Ölüm Hızları Yenidoğan (neonatal) dönemi (erken, geç) Yenidoğan (postneonatal) sonrası dönem Perinatal Ölüm Hızı Ölü Doğum Hızı Ölü Doğum Oranı Ana Ölüm Hızı

II. Doğurganlık (Fertilite) Düzeyini Belirleyen Ölçütler Kaba Doğum Hızı Özel Doğurganlık Hızları a)Yaşa-Özel b) Pariteye- Özel Toplam Doğurganlık Hızı Genel Doğurganlık Hızı Çocuk/Kadın Oranı Net Üreme Hızı Ortalama gebelik, doğum, yaşayan çocuk sayıları

III. Hastalık (Morbidite) Düzeyini Belirleyen Ölçütler: İnsidans Atak Hızları (primer, Sekonder) Prevalans a)Nokta prevalans b) Süre Prevalans

IV. Diğer Ölçütler Nüfusun özelliklerine ilişkin diğer ölçütler Çocuk düşürme düzeyini belirleyen ölçütler Sağlık insan gücü ve sağlık hizmetlerinden yararlanma boyutuna ilişkin ölçütler İş sağlığı alanında kullanılan ölçütler Beslenme düzeyini belirlemede kullanılan ölçütler İş göremezlik durumu (disability) ölçütleri Diş sağlığı düzeyini belirlemede kullanılan ölçütler

Kaba Ölüm Hızı: Hızın hesap edilmesinde üç temel nokta bilinmelidir: a)Toplumun ölüm riski ile karşılaşan kesimi (Nüfus) b)Zaman faktörü c)Belirli bir süre içinde ölüm riski ile karşılaşan toplumda meydana gelen ölümlerin sayısı

Bir toplumda belirli bir süre içinde Meydana gelen ölüm sayısı Kaba Ölüm Hızı (1000 kişide)= ----------------------------------------------- x k Aynı toplumun aynı süre içindeki (yıl ortası) nüfusu

Genellikle yıllık hesaplanır. Bir toplumun sağlık düzeyini belirlemede çok duyarlı bir ölçüt değildir. Farklı toplumların kaba ölüm hızlarının karşılaştırılması yanıltıcı olabilir. Ülkemizde ölüm bildirimi kırsal alanda özellikle bebek/çocuk ölümlerinde yeterli değildir.

Özel Ölüm Hızları: Bir toplumda belirli bir süre içinde “X” yaşında Belirli yaş gruplarında ölümlerin ne düzeyde olduğunu gösterir. 5-10 yıllık yaş bantları veya 0-4 yaş, 15-44 yaş gibi özellik taşıyan yaş gruplarında kullanılabilir. Bir toplumda belirli bir süre içinde “X” yaşında Ölen kişi sayısı “X” yaşına özel ölüm hızı (binde) =----------------------------------------x 1000 Aynı toplumda aynı sürede “X” Yaşı (yıl ortası) nüfusu

Cinse- Özel Ölüm Hızı: Ölümlerin cinse göre hangi boyutlarda olduğunu saptamada kullanılır. Örn; kadınlarda; Bir toplumda belirli bir süre içinde Ölen kadın sayısı Kadınlarda ölüm hızı (binde) =--------------------------------------------- x 1000 Aynı toplumda aynı sürede (yıl ortası) kadın nüfusu

Yerleşim Yerine - Özel Ölüm Hızı: Bir ülkenin farklı bölgesine, illerine göre veya kırsal-kentsel alanlar için özel ölüm hızları hesap edilebilir. Örn. Kentsel alanlar için; Bir takvim yılında kentlerde meydana gelen ölüm sayısı Kentsel alanlara özel ölüm hızı =-------------------------------------- x k1000 Aynı takvim yılında kentsel alanların (yıl ortası) nüfusu

Nedene- Özel Ölüm Hızı: Bu hızla toplumda en öldürücü ilk 5 veya 10 hastalığın, ölüm nedeninin neler olduğu saptanır. Bir toplumda belirli bir süre içinde “A” Nedenine bağlı Ölüm sayısı “A” nedenine- özel ölüm hızı =-------------------------------------------- x 1000 Aynı toplumda aynı süre içindeki (yıl ortası) nüfusu Bulunan hızlar değerlerine göre sıralanarak ilk 5 veya 10 ölüm nedeni bulunur.

Fatalite Hızı: Belirli bir hastalığa yakalananlar içinden ne kadarının öldüğünü, yani bu hastalığın ne kadar fatal-öldürücü olduğunu gösteren bir ölçüttür. Fatalite hızı da yaş, cins, hastalığın ağırlık derecesi gibi epidemiyolojik yönden önemli olan niteliklere göre özelleştirilebilir. Örneğin; yaşa-özel fatalite hızı gibi. Bir toplumda belirli bir süre içinde “A” hastalığından Ölenlerin sayısı “A” hastalığının fatalite hızı(Yüzde) =------------------------------------ x 100 Aynı toplumda aynı sürede “A” hastalığına Yakalananların sayısı

Yaşa-Özel Orantılı Ölüm Hızı: * Bir toplumun genel sağlık düzeyini gösteren anlamlı bir ölçüttür. İki şekilde hesaplanır. 5 yaş altı ve 50 yaş üzerindeki ölümlerin tüm ölümler içindeki yerini gösterir. * Genellikle bir toplumda 50 yaş ve üzerindeki ölümlerin oranı yüksekse sağlık düzeyinin iyi, 5 yaşın altındaki ölümlerin oranı yüksekse genel sağlık düzeyinin, özellikle ana-çocuk sağlığının yetersiz durumda olduğu kabul edilir.

Bir toplumda belli bir sürede Orantılı hızlarda belli bir gruptaki ölüm sayısı toplam ölüm sayısına oranlanır. Bir toplumda belli bir sürede 0-4 yaş ölüm sayısı 0-4 yaş orantılı ölüm hızı= ………………………………………… x k Aynı toplumda aynı sürede toplam ölüm sayısı

Bebek Ölüm Hızları: Bir toplumun genel sağlık, özellikle çocuk sağlığı düzeyini belirlemek, bu konuda sunulan hizmetlerin etkinliğini değerlendirmek için kullanılan en anlamlı ve önemli ölçütlerden birisidir. Canlı doğan 1000 bebekten ne kadarının ölme olasılığı olduğunu gösteriyor. BÖH yüksekse hangi dönemlerde hangi nedenlerle öldüklerini anlamada gruplandırılarak hızları hesaplanır.

Bir toplumda bir yılda canlı doğan ve bir Yaşını (365gün) tamamlamadan ölen Bebek sayısı Bebek Ölüm hızı (Bin canlı doğumda) =---------------------------------- x k Aynı toplumda aynı süredeki canlı Doğum sayısı

Yenidoğan (Neonatal) Dönemi Bebek Ölüm Hızı: Yaşamın ilk 28 günü içindeki ölüm boyutunu belirler. Bir toplumda bir yılda canlı doğan ve ilk 28 gün içinde ölen bebek sayısı Yenidoğan Bebek Ölüm hızı =----------------------------------------x k (1000) Aynı toplumda aynı süredeki canlı Doğum sayısı Erken Yenidoğan Dönemi Ölüm Hızı: Pay canlı doğan ve 0-7 günlük iken ölen bebek sayısını içerir, payda aynıdır. Geç Yenidoğan Dönemi Ölüm Hızı: Pay canlı doğan ve 8-28 günlük iken ölen bebek sayısını kapsar, payda aynıdır.

Yenidoğan Sonrası (Postneonatal) Dönem Bebek Ölüm Hızı: Pay bir takvim yılında canlı doğan ve 29-365 günler içinde ölen bebek sayısını, payda da ise aynı yılın canlı doğan bebek sayısını içerir. Yenidoğan ve yenidoğan sonrası dönem ölüm hızlarının toplamı bebek ölüm hızına eşittir. Neonatal, özellikle erken neonatal dönem ölüm hızları bir toplumdaki ana sağlığı düzeyini, doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası bakımlarının ne ölçüde yeterli olduğunun göstergesidir. Postneonatal dönem ölüm hızları ise genellikle bozuk çevre koşullarının çocuk sağlığına olan olumsuz etkilerinin boyutlarını belirler. Bu dönem ölümleri büyük oranda önlenebilir.

Bir toplumda bir yılda ölü doğan (28 hf) ve canlı Perinatal Ölüm Hızı Ana sağlığı düzeyini, doğum öncesi bakımının yeterli ve doğumun sağlıklı koşullarda olup olmadığını gösteren önemli bir göstergedir. Bir toplumda bir yılda ölü doğan (28 hf) ve canlı doğup 0-7 günlük iken ölen bebek sayısı Perinatal Ölüm hızı = ------------------------------------------------- x k (1000) Toplam (ölü+canlı) doğum sayısı

Ana Ölüm Hızı: Bir toplumda ana sağlığı düzeyini belirleyen ve bu konudaki hizmetlerin yeterli olup olmadığını gösteren en önemli ölçüttür. Ayrıca o toplumun genel sosyo-ekonomik düzeyi hakkında da fikir verir. Bir toplumda bir yılda gebelik döneminde, doğum sırasında Ve Doğumdan sonra ilk 6 hafta içinde ölen kadın sayısı Ana Ölüm Hızı =------------------------------------------------------- x k (10 000) Aynı toplumda aynı süredeki canlı doğum sayısı

Bir toplumda bir yıldaki canlı doğum sayısı Kaba Doğum Hızı: Bir toplumun doğurganlık düzeyini genel olarak gösteren, ayrıntılı bilgi vermeyen, elde edilmesi kolay olan bir ölçüttür. Bir toplumda bir yıldaki canlı doğum sayısı Kaba Doğum Hızı (1000 kişide)= ------------------------------------ x k (1000) Aynı toplumun aynı yılın (yıl ortası) nüfusu

Genel Doğurganlık Hızı: Doğurganlık çağındaki her 1000 kadının bir yılda yaptığı doğum sayısıdır. Doğurganlığın duyarlı bir ölçütüdür. Çünkü paydada sadece risk altındaki grup yani doğurgan çağdaki tüm kadınlar vardır. Bir toplumda bir yıldaki canlı doğum sayısı Genel Doğurganlık Hızı =------------------------------------------ x k (1000) Aynı toplumda aynı süredeki 15-49 Yaşlardaki kadın sayısı

En sık kullanılan hastalık ölçütleri *insidans * prevalans

Bir toplumda belirli bir sürede saptanan yeni vaka sayısı İnsidans: Risk altındaki sağlam kişilerin belirli bir sürede hastalığa yakalanma olasılıklarını verir. Bir toplumda belirli bir süre içinde saptanan yeni vaka sayısıdır. Bir toplumda belirli bir sürede saptanan yeni vaka sayısı İnsidans =------------------------------------------------------------------------ x k Aynı toplumun (yıl ortası) nüfusu veya risk altındaki toplum

İnsidans hızı ile ileriye dönük (prospektif, kohort) tipteki araştırmalardan veya toplumun sürekli izlenmesi ile ilgili kayıtların tam, doğru ve devamlı tutulması ile elde edilebilir. Belirli özellikleri olan kişilerin oluşturduğu grupların belirli sürede bir hastalığa yakalanma olasılıklarını veren çok önemli bir ölçüttür. Hastalıkların etiyolojisini aydınlatmada (rölatif risk hesabı), sağlık sorunlarının çözümü için alınan önlemlerin etkinliğini değerlendirmede (atfedilen risk hesabı) çok yararlıdır.

Atak Hızları: İnsidansın bulaşıcı hastalık alanında kullanılan şeklidir. Belirli bir süre içinde saptanan bulaşıcı hastalık sayısının o hastalığa duyarlı kişi sayısına bölünmesi ile elde edilir. Salgınların boyutunu ve alınan kontrol önlemlerinin etkinliğini ölçmede primer ve sekonder atak hızı kullanılır.

Primer Atak Hızı: İnsidans hızının özel bir şeklidir. Bazı durumlarda toplumun tümü veya bir kesimi hastalık riski ile geçici/belirli bir süre için karşılaşırlar. Böyle durumlarda olayın boyutlarını ölçmek için primer atak hızı kullanılır. İlk vaka (index vaka) görüldükten sonra, o hastalık için “en uzun kuluçka dönemi” içinde görülen tüm vakalar primer yani aynı kaynaktan bulaşmış kabul edilir. Primer vaka sayısının risk altındaki hassas kişi sayısına bölünmesi ile primer atak hızı hesabedilir.

Sekonder Atak Hızı: Genellikle bulaşıcı hastalıklar alanında kullanılır. * İlk vaka görüldükten sonra, “ikinci en uzun kuluçka döneminde” ortaya çıkan vakaların primerlerden bulaştığı, yani sekonder vakalar olduğu kabul edilir. * Eğer ilk vakalardan sonra yeterli önlem alınmamışsa hastalığın yayılması durmayacaktır. Payda hastalığın ikinci en uzun kuluçka döneminde ortaya çıkan vaka sayısı, payda da ise hassas grup yer alır. * Atak hızları yaşa, cinse vb. özelliklere göre de hesap edilebilir

Epizod Hızı: Tekrarlayan bulaşıcı hastalıkların boyutunu ölçmede kullanılır. Belirli bir süre içinde meydana gelen olay-epizod sayısının risk altındaki kişi sayısına bölünmesi ile elde edilir. Belirli bir sürede her 100 kişide o enfeksiyonun ortalama kaç kez görüldüğünü belirtir.

Prevalans Belirli bir süre içinde toplumda bulunan (eski ve yeni) vaka sayısının risk altındaki kişi sayısına bölünmesi ile elde edilir. Yani belirli bir zamanda bir hastalığın toplumda, bir grupta ne sıklıkta görüldüğünü belirler.

Prevalans ve insidans Arasındaki İlişki: Bir hastalığın prevalansı (P), o hastalığın insidansı (İ) ve ortalama süre (S) bağımlı olarak değişir. Süre hastalığın başlangıcından sonuna (iyileşme veya ölüm) kadar geçen zamandır. Prevelans görülme sıklığı, insidans oluşma sıklığıdır. Kronik hastalıklar için prevelans daha önemlidir.(Diabet, Malnütrisyon) Kısa süreli olanlar (Düşük doğum ağırlığı, bulaşıcı hastalıklar) için insidans kullanılır.

Örnek: 150 kişilik bir çocuk yuvasında Hbg düzeyleri ölçülmüş, 30 çocuğun 11 gr altında saptanmıştır. Anemik olmayan 120 çocuğun Hbg 6 ay sonra tekrarlanmış 12 sinin düşük bulunmuştur. Prevelans ve insidansı hesaplayalım.

30 Anemi prevelansı= ------------ x100 = %20 150 12 6 aylık insidans= ---------------- x 100 =%10 dur. 120