SOSYAL BİLİMLERDE NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

NİTEL ARAŞTIRMADA VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ III) DOKÜMAN İNCELEMESİ

DOKÜMAN İNCELEMESİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ Doküman incelemesi,araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar.

Eğitimle ilgili bir araştırmada şu tür dokümanlar veri kaynağı olarak kullanılabilir: Eğitim alanında ders kitapları, Program (müfredat) yönergeleri, Okul içi ve dışı yazışmalar, Öğrenci kayıtları, Toplantı tutanakları, Öğrenci rehberlik kayıt ve dosyaları, Öğrenci ders ödevleri ve sınavları vb.

Herhangi bir kurumu çalışmak isteyen bir araştırmacı için: Yıllık kurum raporları Halkla ilişkiler dokümanları Basın açıklamaları Muhasebe kayıtları Misyon tanımı Stratejik planlar Kurum içi ve dışı yazışmalar, v.b.

Gözlem ve görüşme gibi diğer veri toplama yöntemleriyle birlikte kullanıldığında verinin çeşitlendirilmesi (data triangulation)amacına hizmet eder ve araştırmanın geçerliğini önemli ölçüde arttırır.

Diğer doküman türleri: Film,Video ve Fotoğraf Avantajları Yüz ifadeleri,vücut hareketleri ve mimikler gibi sözel olmayan davranışları,orijinal formunda ve belirli bir süreklilik içinde sunar. Araştırmacı tarafından birden fazla ve değişik aralıklarla aynı davranışları izleme olanağı verir.

Tekrar edilmesi zor veya nadiren oluşan olay ve olguların saptanmasına olanak verir. Bu dokümanlar,başka araştırmacılar tarafından kullanılabilir,bir araştırmacının vardığı sonuçların ne derece geçerli olduğu sınanabilir veya daha önce ulaşılmış sonuçlardan farklı ve alternatif diğer bazı sonuçlara ulaşılmasını mümkün kılabilir.

DOKÜMAN İNCELEMESİNİN ARTILARI Bailey şu 7 boyuttan söz eder: 1)Kolay ulaşılamayacak özneler 2)Tepkiselliğin olmaması 3)Uzun süreli (zamana yayılmış) analiz 4)Örneklem büyüklüğü 5)Bireysellik ve özgünlük 6)(Göreli) düşük maliyet 7)Nitelik

DOKÜMAN İNCELEMESİNİN EKSİLERİ 1)Olası yanlılık 2)Seçilmişlik 3)Eksiklik 4)Ulaşılabilirlik 5)Örneklem yanlılığı 6)Sınırlı sözel olmayan davranış 7)Standart bir formatın olmaması 8)Kodlama zorluğu

DOKÜMAN İNCELEMESİNİN AŞAMALARI 1)Dokümanlara ulaşma: -Araştırma problemi veya problemleri,araştırmacıya ne tür dokümanlara ihtiyacı olduğu hakkında genel bir çerçeve verir. -İhtiyaç duyulan doküman türleri tespit edildikten sonra bunların nereden bulunacağı saptanır. -Dokümanlar,uygun kaynaklara(bireysel ve kurumsal düzeyde)ulaşılarak elde edilmelidir.

2)Orijinalliğin kontrol edilmesi: Ulaşılan dokümanların orijinal olup olmadığı kontrol edilmelidir. 3)Dokümanların anlaşılması: Araştırma sadece dokümanlara dayalı olacaksa, bu dokümanların belirli bir sistem içinde ve birbirleriyle karşılaştırmalı olarak özümsenmesi gereklidir. Elde edilen dokümanlar görüşme ve gözlem gibi başka veri toplama yöntemleriyle kullanılıyorsa,araştırmacı bu yöntemlerle elde ettiği verileri dokümanlardan elde ettiği verilerle karşılaştırır. Dokümandan elde ettiği veriler doğrultusunda görüşme formuna ek sorular koyabilir.

4)Verinin analiz edilmesi: Dokümanlar diğer veri toplama yöntemleriyle birlikte kullanılırsa,araştırmacı elde edeceği verileri görüşme veya gözlem yoluyla elde edeceği verileri desteklemek,çürütmek veya bulduğu sonuçlara alternatif açıklamalar getirmek amacıyla kullanır. Eğer dokümanlar tek başına araştırmanın veri setini oluşturursa aşağıdaki gibi 4 şekilde analiz edilir. a)Analize konu olan veriden örneklem seçme: Seçkisiz örnekleme,sistematik örnekleme,tabaka örnekleme,küme örnekleme yöntemleri kullanılabilir. b)Kategorilerin geliştirilmesi: Araştırmacı araştırmasına başlamadan önce alandaki kuramlardan veya kendi geliştirdiği kategorilerden yola çıkar.Bu kategoriler veya temalar, yapılacak doküman analizinin de temel kategorileri olacaktır. c)Analiz biriminin saptanması: Araştırmanın amacına bağlı olarak değişik analiz birimleri söz konusudur.(Kelime,tema,karakter veya kişi,cümle veya paragraf ve içerik)

d)Sayısallaştırma: Araştırmacı elde ettiği veriyi 3 yolla nicelleştirerek sunabilir. -Var veya yok: İlgili kategori dokümanda varsa 1 değeri,yoksa 0 değeri verilebilir.Böylece iki dokümanda kaç kez tekrar edildiğine bakılarak karşılaştırılabilir. -Yüzde dağılımı: Kategori tekrarları yüzde anlamında sayılır ve sunulur. -Kapsanan alan: Bir kategorinin ilgili dokümanda kapsadığı alandır. 5)Verinin kullanılması: Dokümanların bir araştırmada kullanılmasına ,açık atıfta bulunulmasına yönelik olarak mutlaka ilgili kişi kurum ve kuruluşlardan onay alınmalıdır.

NİTEL ARAŞTIRMADA VERİ ANALİZİ Veri analizinde 3 temel kavram vurgulanır: 1.Betimleme: Bu yaklaşım ile “ne” sorusuna yanıt bulunabilir.Araştırmada toplanan verilerin araştırma problemine ilişkin olarak neleri söylediği ya da hangi sonuçları ortaya koyduğu ön plana çıkmaktadır.

2. Analiz: ”Neden” ve “nasıl” sorularına yanıt aranır 2.Analiz: ”Neden” ve “nasıl” sorularına yanıt aranır.Veri setinde doğrudan görülemeyen, ancak kavramsal kodlama ve sınıflama yoluyla temaların ve bu temalar arası anlamlı ilişkilerin ortaya çıkarılması temel işlevidir. 3.Yorumlama: “Bu söylenen ya da gözlenen ne anlama gelmektedir?” sorusuna yanıt arar.

Elde edilen veriler daha önceden belirlenen temalara göre özetlenir ve yorumlanır.

BETİMSEL ANALİZ Elde edilen veriler daha önceden belirlenen temalara göre özetlenir ve yorumlanır. Elde edilen bulguları düzenlenmiş ve yorumlanmış bir biçimde okuyucuya sunmak için; 1.Elde edilen veriler mantıklı ve anlaşılır biçimde betimlenir. 2.Yapılan bu betimlemeler yorumlanır. 3.Neden-sonuç ilişkileri irdelenir ve birtakım sonuçlara ulaşılır. 4.Araştırmacının yapacağı yorumlar arasında ortaya çıkan temaların ilişkilendirilmesi, anlamlandırılması ve ileriye yönelik tahminlerde bulunulması işlemleri vardır.

Betimsel analiz 4 aşamadan oluşur Betimsel analiz için bir çerçeve oluşturma: Veri analizi için araştırma sorularından, araştırmanın kavramsal çerçevesinden ya da görüşme veya gözlemde yer alan boyutlardan yola çıkarak veri analizi için bir çerçeve oluşturulur. Bu çerçeveye göre verilerin hangi temalar altında organize edileceği ve sunulacağı belirlenir. Tematik çerçeveye göre verilerin işlenmesi: Daha önce oluşturulan çerçeveye göre elde edilen veriler okunur ve organize edilir. Bulguların tanımlanması: Organize edilen veriler tanımlanır ve gerekli yerlerde doğrudan alıntılarla desteklenir. Bulguların yorumlanması: Tanımlanan bulguların açıklanması,ilişkilendirilmesi, anlamlandırılması bu aşamada yapılır.

İÇERİK ANALİZİ Amaç, toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkilere ulaşmaktır. Betimsel analizde özetlenen ve yorumlanan veriler,içerik analizinde daha derin bir işleme tabi tutulur ve betimsel bir yaklaşımla fark edilemeyebilen kavram ve temalar bu analiz sonucu keşfedilebilir.

Bu amaçla; Toplanan verilerin önce kavramsallaşması, Ortaya çıkan kavramlara göre mantıklı bir biçimde organize edilmesi, Buna göre veriyi açıklayan temaların saptanması gerekmektedir.

İÇERİK ANALİZİNDE KULLANILAN BAZI KAVRAMLAR Tümevarımcı analiz: Kodlama yoluyla verilerin altında yatan kavramları ve bu kavramlar arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmaktır.(Kuram oluşturma) Kodlama:Verilerin içerik analizine tabi tutulması,yani veriler arasında yer alan anlamlı bölümlere (bir kelime,cümle,paragraf gibi) isim verilmesi sürecidir. Kavram:Veriler arası yer alan anlamlı bölümlere (bir kelime,cümle,paragraf gibi) ve olaylara verilen anlamdır.İçerik analizinin temel analiz birimidir. Kategori:İçerik analizinde elde edilen kavramların birbirleriyle belirli bir tema altında sınırlandırılmasıdır.

NİTEL ARAŞTIRMA VERİLERİ DÖRT AŞAMADA ANALİZ EDİLİR 1.Verilerin kodlanması 2.Temaların bulunması 3.Kodların ve temaların organize edilmesi 4.Bulguların tanımlanması ve yorumlanması

1.VERİLERİN KODLANMASI Strauss ve Corbin (1990) üç tür kodlama biçiminden söz etmektedir: Daha önceden belirlenmiş kavramlara göre yapılan kodlama: Araştırmanın temelini oluşturan bir kuram ya da kavramsal çerçevenin olduğu durumlarda,veriler toplanmadan önce bir kod listesi çıkarmak mümkündür.

Verilerden çıkarılan kavramlara göre yapılan kodlama: Belirli bir kuramsal temeli olmayan konularda yapılan araştırmalar için geçerlidir.Toplanan verilerin analizine rehberlik edecek bir kavramsal yapı olmadığı için bu yapı,toplanan verilerin tümevarımcı bir analize tabi tutulması sonucu araştırmacı tarafından ortaya çıkarılır.Tümevarımcı analizde kodlar doğrudan verilerden üretilir. Genel bir çerçeve içinde yapılan kodlama: Verilerin analizinden önce genel bir kavramsal yapı oluşturmak mümkündür.Bu kavramsal yapıya göre kodlama yapılır.Ancak ortaya çıkan yeni kodlar listeye dahil edilir.

2.TEMALARIN BULUNMASI Temaların bulunması için önce kodlar bir araya getirilir ve incelenir. Kodlar arasındaki ortak yönler bulunmaya çalışılır. Tematik kodlama için ilk aşamada,ortaya çıkan kodların benzerlik ve farklılıklarının saptanması ve buna göre birbiriyle ilişkili olan kodları bir araya getirebilecek türden temaların belirlenmesi gerekir.

Tematik kodlama yapılırken dikkat edilmesi gerekenler: Ortaya çıkan temanın alında yer alan verilerin anlamlı bir bütün oluşturup oluşturmadığı dikkate alınmalıdır.Bu “iç tutarlılığa” ilişkindir Ortaya çıkan temaların tümünün birbirlerinden farklı olmakla birlikte kendi aralarında anlamlı bir bütün oluşturabilmesi gerekmektedir.Bu “dış tutarlılığa” ilişkindir.

3.VERİLERİN KODLARA VE TEMALARA GÖRE ORGANİZE EDİLMESİ VE TANIMLANMASI İlk iki aşama sonucunda araştırmacı topladığı verileri organize edebilecek bir sistem oluşturur, bu sisteme göre elde edilen verileri düzenler ve bu şekilde belirli olgulara göre verileri tanımlamak ve yorumlamak mümkün olabilir. Bu aşamada araştırmacı,kendi görüş ve yorumlarına yer vermez ve toplanan bilgileri işlenmiş bir biçimde okuyucuya sunar.

4. BULGULARIN YORUMLANMASI Ayrıntılı bir biçimde tanımlanan ve sunulan bulguların araştırmacı tarafından yorumlanması ve bazı sonuçların çıkarılması bu aşamada yapılır. Araştırmacı bu son aşamada,topladığı verilere anlam kazandırmak ve bulgular arasındaki ilişkileri açıklamak,neden-sonuç ilişkileri kurmak,bulgulardan birtakım sonuçlar çıkarmak ve elde edilen sonuçların önemine ilişkin açıklamalar yapmak zorundadır.

NİTEL VERİLERİN SAYISAL ANALİZİ Nitel verinin sayısallaştırılması güvenirliği arttırır. Weber’e göre 3 tür güvenirlik vardır(Weber,1985): -Değişmezlik: Bir veri setinin analizinin aynı araştırmacı tarafından daha sonra tekrar edilmesi halinde aynı sonuçlara ulaşılıp ulaşılamayacağıdır. -Tekrarlanabilirlik: Bir veri setinin analizinde birden fazla kişi rol alıyorsa devreye girer.Aynı veriyi analiz eden bireyler arasında verinin analizi açısından uyum ve tutarlılık olması gerekir. -İsabet: Bir veri setinin analizine temel teşkil eden tema veya kategorilerin belli bir standart veya norma göre yapılıp yapılmadığıdır.

Nitel verinin sayısallaştırılması yanlılığı azaltır. Nitel verinin sayısallaştırılması verinin analizi sonucunda ortaya çıkan tema ve kategoriler arasında karşılaştırma yapmamıza olanak verir. Nitel verinin sayısallaştırılması,yapılan küçük ölçekli bir araştırmanın veya bir durum çalışmasının sonuçlarının,daha sonra anket gibi araçlarla daha geniş bir örnekleme ulaşılarak tekrar sınanmasına olanak verir.

Nitel veriyi sayısallaştırma yöntemleri: Nitel verinin yüzdelere indirgenmesinde izlenecek aşamalar: 1.Analiz biriminin saptanması 2.Tema veya kategorilerin açık bir biçimde tanımlanması 3.Kodlamanın örnek bir veri seti üzerinde denenmesi 4.Kodlama sonuçları ile önceden saptanmış olan tema veya kategorilerin tekrar gözden geçirilmesi 5.Gözden geçirilmiş tema ve kategorilerle başka bir örnek veri setinin kodlanması 6.Verinin tümünün kodlanması ve yüzdelerin hesaplanması

Nitel bilgilerin analizinde bilgisayarların kullanılması Nitel veri analizi yapan yazılımlar yoluyla; -Araştırmacının veri analizi için harcayacağı zaman ve enerji önemli miktarda azalır. -Veri analizi süreci daha açık ve sistematik hale gelir. -Veri analizinde süreç daha iyi kontrol edilir. -Yapılan kodlamalar gözden geçirilir ve gerektiğinde düzeltmeler yapılır. -Veri analiz sürecinde araştırmacıya esneklik sağlar.

Nitel veri analizinde kullanılabilecek bilgisayar yazılımlarının gerçekleştirdikleri işlevlere göre sınıflaması: Kelime işlemciler Kodlama yazılımları Kodlama ve kuram geliştirme yazılımları

DURUM (ÖRNEK OLAY) ÇALIŞMASI Durum çalışması, Güncel bir olguyu kendi yaşam çerçevesi (içeriği) içinde çalışan, Olgu ve içinde bulunduğu içerik arasındaki sınırların kesin hatlarıyla belirgin olmadığı, Birden fazla kanıt veya veri kaynağının mevcut olduğu durumlarda kullanılan görgül bir araştırma yöntemidir.

Durum çalışmasının bir araştırma yöntemi olarak gelişmesi Durum çalışmasına yönelik önyargılar: “Durum çalışması yanlıdır.” “Durum çalışması genellemelere izin vermez.” “Durum çalışması uzun zaman alır ve sonucunda çok fazla ve okunması güç doküman üretilir.”

Durum çalışmasının planlanması Her görgül araştırma açık veya kapalı bir araştırma desenine sahiptir. Desen,araştırma sorularını,verilerini ve sonuçta ulaşılan bulguları birbirine bağlayan mantıksal bir kurgudur.

Her araştırma deseni en azından şu 4 soruyu hedef alır: Çalışılacak (araştırılacak) sorular nelerdir? Hangi tür veriler bu sorularla ilgilidir? Toplanacak veri ne olmalıdır? Sonuçlar nasıl analiz edilecektir? Bu anlamda desen,bir çalışma planından daha kapsamlıdır.

Durum çalışmasının aşamaları: 1.Araştırma sorularının geliştirilmesi 2.Araştırmanın alt problemlerinin geliştirilmesi 3.Analiz biriminin saptanması 4.Çalışılacak durumun belirlenmesi 5.Araştırmaya katılacak bireylerin seçimi 6.Verinin toplanması ve toplanan verinin alt problemlerle ilişkilendirilmesi 7.Verinin analiz edilmesi ve yorumlanması 8.Durum çalışmasının raporlaştırılması

Durum çalışmasında geçerlik,güvenirlik ve genelleme Araştırmacı çalıştığı durumda kalma süresini uzatabilir. Araştırmacı verisini toplarken çeşitli “veri çeşitlemesi” yöntemlerini kullanabilir. Araştırmacı vardığı temel sonuçları araştırmasına katılan bireylerle paylaşarak onların görüşlerini alabilir. Araştırmacı ulaştığı sonuçların ne kadar isabetli olduğu konusunda aynı alanda çalışan diğer araştırmacıların görüşlerine başvurabilir.

Yin (1984) bir araştırma deseninin niteliğinin arttırılabilmesi için şu 4 özelliğe bakılması gerektiğini belirtmektedir: Yapı geçerliği İç geçerlik Dış geçerlik Güvenirlik

Durum çalışması desenleri Bütüncül tek durum deseni: Tek bir analiz birimi (bir birey,bir kurum,bir program,vb.) vardır.Kullanıldığı durumlar: Eğer ortada iyi formüle edilmiş bir kuram varsa,bunun teyit edilmesi veya çürütülmesi amacıyla kullanılabilir. Genel standartlara pek uymayan aşırı,aykırı veya kendine özgü durumların çalışılmasında kullanılabilir. Daha önce hiç kimsenin çalışmadığı veya ulaşamadığı durumlarda kullanılabilir.

İç içe geçmiş tek durum deseni: Tek bir durum içinde çoğu kez birden fazla alt tabaka veya birim olabilir.Bu durumda birden fazla analiz birimi olacaktır. Bütüncül çoklu durum deseni: Birden fazla kendi başına bütüncül olarak algılanabilecek durum söz konusudur.Her bir durum kendi içinde bütüncül olarak ele alınır ve daha sonra birbirleriyle karşılaştırılır. İç içe geçmiş çoklu durum deseni: Birden fazla durum söz konusudur,ancak ele alınan veya araştırmaya dahil edilen her bir durum,kendi içinde çeşitli alt birimlere ayrılarak çalışabilir.

NİTEL ARAŞTIRMA SONUÇLARININ KULLANILMASI Nitel araştırma sonuçlarının bilimsel literatüre katkısı

Nitel araştırma sonuçlarından genelleme yapma ve kuram oluşturma “Sağlam bir desenle” ulaştığı nitel sonuçlardan “analitik genellemeler” yapmak nitel araştırmacının en doğal hakkıdır.Buna bağlı olarak model geliştirme ve kuram oluşturmaya olanak tanıması,nitel verinin en önemli avantajıdır.

Nitel araştırma sonuçlarının,nicel verilere derinlik,ayrıntı ve anlam kazandırılması amacıyla kullanılması Her nitel araştırmacı,her iki araştırma yönteminin de birbirine sağlayacağı yararları iyi keşfetmeli,gerektiği yerde ve mümkün olduğu ölçüde araştırmasına her iki araştırma yönteminin kuramsal ve pratik avantajlarını yansıtmalıdır.

Bilimde değer yargıları ve ideolojilerin nitel araştırma sonuçları üzerindeki etkisi Nitel araştırma sonuçlarının uygulamaya aktarılması konusunda her araştırmacı, yaptığı çalışmanın “nitel ölçütler içinde” bilimsel değerini en üst düzeyde tutma ve “bilimsel ideoloji” diyebileceğimiz farklı paradigmalar önünde de yaptığını savunabilme becerilerine sahip olmalıdır.

Nitel araştırma sonuçlarının uygulamada kullanılması Uygulayıcılar için “eylem araştırmasına” zemin oluşturma: Nitel araştırma sonuçları,uygulayıcılar için uygulama konusunda önemli örnekler ortaya koyabilir;anlayışının ve deneyimlerinin gelişmesine katkıda bulunarak,bireyin yaptığı iş ile ilgili daha etkili ve verimli kararlar vermesine yardımcı olabilir. Nitel araştırmanın ortaya koyduğu betimlemeler,açıklamalar ve yorumlamalar uygulayıcıların mesleki donanımını zenginleştirebilir.

Uygulayıcıların yaptıkları işi daha iyi anlamalarına ve geliştirmelerine katkıda bulunma Nitel araştırma sonuçları ve bunların uygulamada kullanılması,uygulayıcıların işlerine ve çalıştıkları ortamlara yönelik daha esnek,eleştirel ve yapıcı bir tavır geliştirmelerine olanak verebilir.

Kuramsal ve örgütsel gelişmeye katkıda bulunma Nitel araştırma sonuçları,kurumsal ve örgütsel geliştirme etkinliklerinde mutlaka kullanılması gereken ve kurumların ve örgütlerin kendileri hakkında zengin,çoğulcu ve bütüncül bir perspektif geliştirmelerinde rol oynayabilecek bir değere sahiptir.Bu amaçlarla nitel araştırma etkili bir şekilde kullanılabilir.

Program değerlendirme ve nitelik yükseltme amacıyla kullanma Nitel araştırma sonuçları,herhangi bir programın süreçlerine,programa katılan bireylerin elde ettiği yararlara,program uygulamasının değerlendirilmesine ve program niteliğinin arttırılmasına katkıda bulunabilir. Bu amaçların etkili bir şekilde kullanılması halinde,programların daha etkili ve verimli bir şekilde başlatılması ve yürütülmesine olanak verebilir.