Sosyal Beceri Öğretimi Hazırlayan Ayşegül GÜNGÖR Özel Eğitim Formatörü

SOSYAL YETERLİK VE SOSYAL BECERİLER Sosyal beceriler, bireylerin toplum tarafından verilen görevleri/rolleri yerine getirebilmeleri için sergilemesi gereken belirli davranışlardır. Sosyal yeterlik, kişinin görevini/rollerini yeterli bir şekilde yaptığını gösteren sonuç veya yargılamaya dayanan değerlendirmedir.

Sosyal yeterlik; jest ve mimik kullanma, vücut dilini yorumlama, o an gelişen durumlar üzerinde sınıf içinde konuşma ve tartışmaya katılma gibi hem sözel hem de sözel olmayan davranışları içerir.

Sosyal beceriler ise, üç alt boyuttan oluşmaktadır. Bu boyutlar; kişilerarası davranışlar, kendiyle ve görevleriyle ilişkili davranışlardır.

Kişilerarası davranışlar; otoriteyi kabul etme, konuşma becerileri, işbirliği ve oyun davranışlarını içermektedir. Kendiyle ilişkili davranışlar; duygularını ifade etme, ahlaki davranış, kendine karşı olumlu tutum geliştirme gibi davranışlardan oluşmaktadır. Görevle ilişkili davranışlar ise, uyarılara dikkat etme, sorumluluklarını yerine getirme, yönergeleri izleme, bağımsız olarak çalışma gibi davranışları kapsamaktadır.

Aşağıdaki davranışları gösteren öğrenciler sosyal yeterliliğe sahiptirler. Selamlama, Sınıf arkadaşıyla konuşma, Davranışlara olumlu ve olumsuz tepkiler verme, Çevresindeki insanlardan övgü ve eleştiri kabul etme, Kızdırmaya, takılmaya ya da küçültücü eleştirilere cevap verme, Okul arkadaşlarının saldırgan davranışlarıyla başa çıkma.

Sosyal yeterlik için önemli olan davranışlar; Göz ilişkisi: Mimik: Sosyal mesafe: Sesin özellikleri: Selamlama: Konuşma: Başkalarıyla oyun oynama ve çalışma: Dikkat çekme ve/ya da yardım isteme: Anlaşmazlığın üstesinden gelme:

Sosyal beceriler, bireyin sosyal ortamlarda olumlu sosyal sonuçlar elde etmesini sağlayan, öğrenilmiş davranışlardır. Sosyal beceriler, kişinin olumlu ya da olumsuz duygularını uygun bir şekilde anlatabilmesini, kişisel haklarını savunabilmesini, gerektiğinde başkalarından yardım isteyebilmesini, kendisine uygun olmayan istekleri geri çevirebilmesini kolaylaştırır.

Çocuk ve ergen sosyal becerilerinde beş boyut olduğu belirtilmektedir. 1.Akranlarla ilişkili beceriler: arkadaşlık ilişkilerini olumlu yönde geliştiren sosyal becerilerdir. 2.Kendini kontrol etme becerileri: bireyin kendini kabul etmesini sağlayan beceriler bulunmaktadır 3.Akademik beceriler:bireylerin başarılı olmalarını sağlayan becerilerdir. 4.Uyum becerileri: başkalarının bireyden beklediklerini yerine getirme davranışları 5.Atılganlık becerileri:

SOSYAL BECERİ YETERSİZLİĞİ Sosyal beceri yetersizliğinin iki şekilde olduğu görülmektedir. Bunlardan birincisi; bireylerin çeşitli sosyal becerilere sahip olmadıkları, ikincisi ise; sahip oldukları halde becerileri uygun ortam ya da durumlarda kullanamadıkları şeklindedir. Yetersizlik, becerinin birey tarafından bilinmesine rağmen, beceriyi oluşturan alt basamakların sergilenememesi durumudur.

Çocukların sosyal beceri gelişimlerini ; cinsiyet ve yetersizliklerin olup olmaması gibi etkenler olumlu ya da olumsuz olarak etkileyebilmektedir.

Yetersizliği olan bireylerin sosyal becerileri kazanamama ya da var olan becerilerini yeterince sergileyememelerinin nedenlerinden biri, devam ettiği eğitim kurumunun özellikleridir. Kaynaştırmanın temel amaçlarından birisi, yetersizliği olan çocukların sosyal gelişimlerini arttırmaktır. Engelli bireylerin sınıf içerisinde arkadaşları tarafından engelsiz akranlarına göre, daha az kabul edilip daha çok reddedildikleri gözlenmiştir

Çocukların sağlıklı iletişim kuramamaları nedeniyle, kişilik ve davranış problemleri sergilemelerinin olası olduğu belirtilmektedir. Ana babaların aşırı koruyucu tutumu karşısında çocukta bağımlılık gelişerek, olumlu benlik kavramı gelişimi engellenmektedir. Bu ise, çocuğun diğer insanlarla iletişim kurmasını zorlaştırarak, toplum tarafından kabul görmeyen birey olmasına neden olmaktadır.

kişilerarası ilişkilerde, akademik çalışmalarında, Sosyal becerilerde yetersiz olan çocuklar, yaşamları boyunca kişilerarası ilişkilerde, akademik çalışmalarında, duygusal-davranışsal alanlarda ve mesleki yaşamlarında çeşitli problemlerle karşılaşmaktadırlar.

SOSYAL BECERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Sosyal becerilerin değerlendirilmesi beş temel yöntemle yapılmaktadır. Görüşme Kendi kendini değerlendirme Gözlem Davranış dereceleme ölçekleri Sosyometri

Görüşme Sosyal becerileri değerlendirmede geleneksel bir teknik olan görüşme, bireyin kendi hakkında mümkün olan en iyi bilgi kaynağının yine kendisi olacağı varsayımına dayalıdır. Bireysel görüşme ve bu yolla kişinin geçmişi hakkında bilgi edinilmesini ifade eden bu yöntem için, klinik yöntem ve vaka incelemesi terimleri de kullanılmaktadır.

Gözlem Gözlem tekniği; uzman, öğretmen, ana-baba, akran gibi gözlem yapabilecek kişilerin, değerlendirilecek olan kişiyi doğal ortamlarda ya da gerçek ortama benzetilen ortamlarda gözlenmesi ve buna göre yetersizliklerin belirlenmesidir. Gözlem tekniği, bireyin içinde bulunduğu ortam ve durumlarda en çok hangi sosyal becerilere gereksinim duyduğunu, bireyin hangi sosyal becerilerde yetersiz olduğunu belirlemede en etkili ve yaygın olarak kullanılan yöntemdir. Özel eğitim gerektiren bireyin sosyal davranışlarının belirlenmesi, yetersizliklerinin tespiti için kullanılması önerilir.

Kendi kendini değerlendirme Kendi kendini değerlendirme, kişinin kendini rapor ettiği bir değerlendirme tekniğidir. Bu teknikte, bireyin kendi sosyal becerilerini değerlendirmesi beklenmektedir. Böylece, bireyin dışında yer alan kişilerden (anne, baba, öğretmen ve akran gibi) dolaylı yollardan bilgi toplanmasına gerek kalmamaktadır. Burada, bireyin sosyal amaçlarının ve algılarının belirlenmesinde standart ölçme araçları kullanılmakta, ancak bireyin bu araçları kendisinin doldurması gerekmektedir.

Davranış dereceleme ölçekleri Doğrudan gözlemde ölçülecek davranışların liste haline getirilip karşılarına öğrencinin ilgili beceriye ne derece sahip olduğunu belirtmeyi gerektiren ölçü araçlarıdır. Dereceleme ölçeklerine kayıt, gözlem sırasında ya da sonradan yapılabilir. Bireyi en iyi tanıyan anne, baba, kardeş, akran, öğretmen gibi kişiler tarafından önceden hazırlanmış olan derecelendirme ölçeklerinin doldurulmasıyla,bireyin yetersiz olduğu sosyal beceriler belirlenebilmektedir. Zihinsel yetersizliği bulunan öğrencinin düzeyini diğer akranlarıyla kıyaslamaya imkan verir böylece normal olarak kabul edilebilecek düzeyden ne kadar farklılık gösterdiğini yeterli olma ölçütünü belirlememiz mümkün olur.

Sosyometri Bir gruptaki bireyler arasındaki ilişkilerin kalitesini değerlendirmenin tercihe, sıralamaya dayalı bir yolu da sosyometrik derecelendirmedir. Bu teknikte bir grubun üyeleri belirli bir yönden tercih sıralamasına konmaktadır. Bu teknik gruptaki etkileşim örüntüsünün saptanmasını sağlamaktadır. Engelli bireylere yönelik tutum ve eğilimlerinin belirlenmesi ve normal akranlarına uygulanan tutum ve davranış değiştirme programlarının sonuçlarının değerlendirilmesinde kullanılabilecek bir tekniktir.

ÖZET Bireyin sosyal becerilerinin farklı değerlendirme teknik ve ölçeklerinin kullanılmasıyla (görüşme, kendi kendini değerlendirme, gözlem, davranış dereceleme ölçekleri, sosyometri…) farklı kaynaklardan yararlanılarak (uzman, anne, baba,diğer aile üyeleri, öğretmen, akranlar, bireyin kendisi gibi) ve farklı ortamlardan (ev, okul,oyun ortamı gibi) bilgi toplanması önerilmektedir. Böylece, bireyin sosyal becerileri daha kapsamlı olarak değerlendirilmiş olacaktır.

SOSYAL BECERİ ÖĞRETİMİ (ÖĞRETİM PROGRAMININ HAZIRLANMASI VE UYGULANMASI) Çocukluğun ilk yıllarında çocukların birçoğu, doğal olarak arkadaşlarıyla nasıl olumlu etkileşim kuracaklarını öğrenirler. Bu, farkında olmadan ve sistemli olmayan öğrenme yöntemidir. Bazı çocuklar için bu durum çoğunlukla geçerli değildir. Yani, bu durumdaki çocuklar, akranlarını gözleyerek sosyal becerileri kazanamazlar. Bu yüzden bu çocuklar, sosyal becerilerin sistemli olarak öğretilmesine ve bu becerileri kullanmak için desteklenmeye gereksinim duyarlar.

Sosyal beceri öğretiminde ilk adım, çocuğun bireysel performansı doğrultusunda nereden başlanacağına ve bu çocuk için önceliklerin neler olduğuna karar vermektir. Çocuk için öncelikli gereksinimlerinin ne olduğuna karar verdikten sonra, gereksinimlere uygun eğitim programı geliştirilmelidir. EĞİTİM PROGRAMLARI HANGİ YÖNTEMLER KULLANILARAK HAZIRLANABİLİR?

YÖNTEMLER Rol oynama Gösteri (demonstrasyon) Model olma (modelling) Coaching (Antrenörlük) Yöntemi Doğrudan Öğretim Yöntemi Akran Destekli Öğrenme Yöntemi İşbirlikçi Öğrenme Yöntemi (ortak bir amaç için birlikte çalışma yöntemi) *Bu programlar düzenlenmeden de öğretmenler, çocukların günlük ders programları içerisinde sosyal beceri kazanmalarına yardım edebilirler.

Gerçek ortamlardan farklı olarak, sadece belirli davranışlar üzerine odaklanmış olan programlar, çocuğun sosyal çevresi ve normal sınıf ortamına karşılık gelmeyebilir ya da çok az gelebilir. Bu durumda öğrenilecek olan sosyal becerilerin aktarımı ve genelleştirilmesi problem olabilmektedir. Aktarım ve genelleştirme problemlerini azaltmanın bir yolu, çocuğun akran grubu ile birlikte yer alabileceği sosyal becerilerin eğitim programlarının hazırlanmasıdır.

BÜYÜK HEDEF Sosyal beceri öğretimiyle yetersizliği olan çocukların okul eğitimini tamamladıkları zaman topluma uyumlarını kolaylaştıracak sosyal becerilere sahip olmaları hedeflenmektedir.

Zihinsel Yetersizliği Olan Bireylerde Sosyal beceri programları neden gereklidir? Yetersizliği olan çocukların okul eğitimini tamamladıkları zaman topluma uyumlarını kolaylaştıracak sosyal becerilere sahip olmaları hedeflenmektedir.

AKADEMİK BECERİ 1. Sosyal becerilerin öğretilmesi zihinsel yetersizliği olan çocukların akademik becerileri öğrenmelerini kolaylaştıracaktır. Öğretim sürecinde öğretmenin anlattıklarına dikkat edemeyen, anlatılan ya da konuşulanları dinlemeyen, yönergelere uymayan, söz almak için sırasını beklemeyen, araç-gerecini arkadaşları ile paylaşmayan, sorulara cevap vermeyen ya da soru sormayan çocukların öğrenme ortamından yararlanmaları oldukça güçtür. Sosyal beceriler içinde yer alan bu ve benzeri becerilerin çocuklara öğretilmesi ve sınıf ortamında kullanmalarının sağlanması; çocukların akademik programlardan yararlanmalarını arttırarak, öğretim ortamına katılımlarını sağlayacaktır.

SOSYAL YETERSİZLİK-SALDIRGAN DAVRANIŞLAR 2 SOSYAL YETERSİZLİK-SALDIRGAN DAVRANIŞLAR 2. Zihinsel yetersizliği olan çocuklar zaman zaman istenmeyen davranışlar sergilemekte, bu davranışlar çocukların sosyal kabul görmelerini ve arkadaş/öğretmen ilişkilerini olumsuz etkilemektedir Saldırgan davranışlar, yönergelere uymama ve bu gibi istenmeyen davranışların birçoğunun zihinsel yetersizliği olan çocuklarda sosyal beceri yetersizliğine bağlı olarak ortaya çıktığı, olumlu ve istendik davranışları sınırlı olan çocukların çevrenin dikkatini çekmek, etkileşime girebilmek ya da çevrenin beklentileri ile baş edemedikleri zaman bu olumsuz ve sosyal yönden kabul edilmeyen davranışları sergiledikleri gözlenmektedir. Zihinsel yetersizliği olan çocuklara çeşitli sosyal beceriler öğretilerek ve bu becerilerin kullanılması için uygun ortamlar sağlanarak problem davranışlarla olumlu şekilde baş edilecek, ceza ya da davranışların kontrol edilmesine daha az ihtiyaç duyulacaktır.

SOSYAL BECERİ YETERSİZLİĞİ-SOSYAL REDDİN ARTIŞI 3 SOSYAL BECERİ YETERSİZLİĞİ-SOSYAL REDDİN ARTIŞI 3. Zihinsel yetersizliği olan çocukların yaşıtları ve diğer bireyler tarafından sosyal olarak reddedildikleri, olumsuz sosyal davranışların ya da sosyal becerilerdeki yetersizliklerin sosyal reddi arttırdığı birçok çalışma sonucunda görülmüştür Yaşıtları ve yetişkinlerle etkileşim ve okul yaşamına uyum için gerekli sosyal becerilerin zihinsel yetersizliği olan çocuklara kazandırılması sonucunda bu çocuklar gerekli sosyal becerileri öğrenecekler, buna bağlı olarak sosyal kabulleri de artacaktır. Sosyal becerilerin öğretilmesi ile bu çocuklar için yaygın olarak kabul edilen kaynaştırma programlarından temel kazanç olarak beklenen sosyal kabulün artması sağlanacaktır.

iş ve iş ortamına ilişkin sosyal becerilerin SOSYAL BECERİ YETERSİZLİĞİ- İŞ BULMA VE UYUM ZORLUĞU 4. Zihinsel yetersizliği olan çocukların karşılaştıkları en temel sorunlardan birisi iş bulamamak, bir işte çalışamamak ya da var olan işlerini kaybetmektir Oysa zihinsel yetersizliği olan çocuklar için hazırlanan birçok iş eğitimi programı belirli bir ya da birkaç iş becerisini kazandırmayı hedeflemekte, iş ve iş ortamına ilişkin sosyal becerilerin kendiliğinden öğrenilmesi beklenmektedir. Zihinsel yetersizliği olan bireyin işle ilgili sosyal becerilere sahip olması ve bu becerileri iş ortamında etkili bir şekilde kullanması hem işe girmesini hem de işte uzun süreli çalışmasını kolaylaştıracak; aynı zamanda iş başarısı ve iş doyumunu arttıracaktır

KAYNAŞTIRMA-SOSYAL BECERİ VE KABULLERİNİN ARTIŞI 5 KAYNAŞTIRMA-SOSYAL BECERİ VE KABULLERİNİN ARTIŞI 5. Zihinsel yetersizliği olan çocuklar için yaygın olarak kabul gören kaynaştırma programları, bu çocukların yaşıtları ile aynı eğitim ortamlarını paylaşmaları, yetersizliği olmayan yaşıtları ile birlikte eğitim görmeleri olarak açıklanmaktadır. İçinde yaşadıkları toplumun koyduğu sosyal kurallara uyabilmeleri, sosyal kuralları bilmeleri ve uygulayabilmeleri ancak sosyal becerileri öğrenmeleri ile mümkün olabilecektir. Bu nedenle kaynaştırma programlarının etkililiğini ve çocuğun yaşıtları tarafından sosyal kabulünü arttırmak, bulunduğu ortamın aktif bir üyesi olmasını sağlamak için sosyal beceri programlarının hazırlanması ve uygulanmaya başlatılması kaçınılmaz olmalıdır.

Ya ümitsizsiniz. Ya da ümit sizsiniz. Ya çaresizsiniz. Ya da çare sizsiniz. Behçet Necatigil