DIŞSALLIK
dIŞSALLIK KAVRAMI Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere bir maliyet yüklemesine veya bir yarar sağlamasına dışsallık denir. Başka bir ifadeyle dışsallık; üretici ya da tüketicilerin, ne üreteceklerine ya da ne tüketeceklerine karar verirken, başkaları üzerindeki etkileri hesaba katmadıkları zaman ortaya çıkar.
POZİTİF DIŞSALLIK Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere fayda sağlamasıdır. Pozitif dışsallığa verilen klasik örnek şöyledir.Arı yetiştiricisi ve elma bahçesi sahibinin komşu olduğunu düşünelim .Arı yetiştiricisi, arılarının polen taşıması sonucu komşu elma bahçesinin sahibine bir dışsallık aktarmış olur.Arı sayısı ne kadar çok olursa elma bahçesinde de o kadar fazla elma yetişir.Aynı şekilde elma bahçesi de arıcı üzerinde olumlu dışsallık aktarmaktadır.Elma bahçesine ne kadar çok arı giderse arıcıda arılarından o kadar çok bal alacaktır.Sonuç olarak her iki tarafta fayda sağlayıp faydanın bedelini ödememektedir ve bu fayda piyasada işleme tabi olmamaktadır.
NEGATİF DIŞSALLIK Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere maliyet yüklemesine negatif dışsallık denir. Negatif dışsallıklar toplumun negatif dışsallık olmadan ki üretim ve tüketimine daha fazla emek ve çaba sarf ederek ulaşmasıdır. Bir işletmenin kirli atıklarını temizleme işleminden geçirmeden akarsuya akıtması sonucu akarsuyun aşağı kısmında balık işletmesi olan birinin balıklarına zarar vermesi, hayvanlarını sulayan birinin hayvanlarına zarar vererek gizli maliyetleri bu kişilere yüklemesi negatif dışsallığa verilebilecek bariz örneklerdendir.
Üretİm dIşsallIğI Bir üreticinin üretiminin, diğer üreticinin üretim fonksiyonuna veya bir tüketicinin tüketim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Başka bir ifadeyle üretim dışsallıkları üretim faaliyetinin herhangi bir kişi, firma veya grubun üretim faaliyetinin diğer kişi, firma veya grubun üretim faaliyetini etkilemesi durumunda ortaya çıkar ve bu etkiler piyasada dikkate alınmazlar. Bu tür dışsallıklara hava kirliliği yaratan kömür yakma işlemi, gübre kullanımı sonucu yer altı sularında meydana gelen kirlilikler veya korunmasız şekilde zehirli tarım ilaçlarını kullanan çiftçinin veya tarım işçisinin maruz kaldığı zarar örnek verilebilir.
Üretİm dIşsallIklarInIn türlerİ Üreticiden üreticiye pozitif dışsallık Üreticiden üreticiye negatif dışsallık Üreticiden tüketiciye pozitif dışsallık Üreticiden tüketiciye negatif dışsallık
Üretİcİden üretİcİye pozİtİf dIşsallIk Bir üreticinin üretiminin diğer üreticinin üretim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumlu etki yaratması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Bu tür dışsallığın basit örneği olarak elma üreticisi ve bal üreticisi arasındaki ilişki verilebilir.
Üretİcİden üretİcİye negatİf dIşsallIk Bir üreticinin üretiminin diğer üreticinin üretim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumsuz etki yaratması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Buna örnek olarak termik santralin faaliyetlerinden çevresindeki çilek tarlalarında ki çilekleri etkilemesi sonucu verimliliğin düşmesine yol açması gösterebilir.
ÜRETİCİDEN TÜKETİCİYE POZİTİF DIŞSALLIK Bir üreticinin üretiminin bir tüketicinin tüketim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumlu etki yaratması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Üretici firmaların yeni teknoloji kullanarak üretim faaliyetleri yapmaları sonucunda ürün fiyatlarının düşmesi ile tüketicilerin dış fayda sağlaması bu tür dışsallıklara örnek olarak verilebilir.
ÜRETİCİDEN TÜKETİCİYE NEGATİF DIŞSALLIK Bir üreticinin üretiminin bir tüketicinin tüketim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumsuz etki yaratması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Üretime konu olan pek çok üründe gerekli standartlara uyulmaması durumunda, standartların tam olarak belirlenemediği hallerde ise kalitesiz üretimin söz konusu olduğu pek çok ürünün tüketimi, bu tür dışsallıkları yaratabilir. Buna örnek ise Aldrin, Dieldrin, Chlordane adlı tarımsal ilaçların buğday ve hububatta gereğinden fazla kullanımı sonucu gıda kirliliği yaşandığı ve 1983 yılında bir Alman Üniversitesinin Adana'da yaptığı çalışmada alınan anne sütü örneklerinde ortalama değeri aşan tarım ilacı kalıntısı bulunmasıdır.
tüketİM DIŞSALLIĞI Bir kişinin tüketiminin diğer bir kişinin tüketim fonksiyonuna ya da bir tüketicinin üretim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Tüketim sadece zorunlu olan gereksinimler için yapılmamakta, lüks sayılabilecek gereksinimlerinde tatminine yönelmiş bulunmaktadır. Tüketim faaliyetlerinin dışsallıklar ile ilgili ikinci yönü topluca yapılan bir faaliyet olmasıdır. Temiz hava, yeşil alan, gibi çevresel hizmetler bir çok kişi tarafından topluca tüketilir.
tüketİM dIşsallIklarInIn türlerİ Tüketiciden tüketiciye pozitif dışsallık Tüketiciden tüketiciye negatif dışsallık Tüketiciden üreticiye pozitif dışsallık Tüketiciden üreticiye negatif dışsallık
tükeTİCİDEN TÜKETİCİYE POZİTİF DIŞSALLIK Bir kişinin tüketiminin diğer bir kişinin tüketim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumlu etkilerde bulunması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Buna örnek olarak yüksek sesle klasik müzik dinleyen birinin komşusu da klasik müziği seviyor ve bu olaydan faydalanıyorsa tüketiciden tüketiciye pozitif dışsallık söz konusudur.
TüketİCİDEN TÜKETİCİYE NEGATİF DIŞSALLIK Bir kişinin tüketiminin diğer bir kişinin tüketim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumsuz etkilerde bulunması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Buna örnek olarak parkta salıncakta sallanan bir çocuğun salıncağa zarar vermesi sonucunda diğer tüm çocukların bu olaydan etkilenmesi.
TüketİCİDEN ÜRETİCİYE POZİTİF DIŞSALLIK Bir kişinin tüketiminin diğer bir kişinin üretim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumlu etkilerde bulunması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Bu dışsallığa örnek olarak bir tüketicinin meyve yemesi ve kabuklarını doğaya atması sonucu yakındaki inek çiftliğindeki ineklerin bunları yemesi ve daha fazla süt yapması .
TüketİCİDEN ÜRETİCİYE NEGATİF DIŞSALLIK Bir kişinin tüketiminin diğer bir kişinin üretim fonksiyonuna bağımsız değişken olarak girmesi ve olumsuz etkilerde bulunması durumunda ortaya çıkan dışsallık türüdür. Buna örnek ise bir kişinin kızartma yağını lavaboya dökmesi ve bunun sonucunda su arıtma işletmelerinin kirlenen suyu temizlemek için daha fazla maliyete katlanmak durumunda olması.
MARJİNAL VE İNFRAMARJİNAL DIŞSALLIKLAR Bir üretim veya tüketim faaliyetindeki ilave değişiklikten dolayı ekonomik birimlerin fayda ve maliyet fonksiyonlarındaki olumlu ve olumsuz değişmelere marjinal dışsal ekonomiler adı verilmektedir. İnframarjinal dışsallıklar ise aynı koşullarda ya hiç bir değişikliğin meydana gelmemesini ya da , değişikliğin ihmal edilebilir boyutlarda olmasını ifade eder.
MARJİNAL VE İNFRAMARJİNAL DIŞSALLIKLARIN TÜRLERİ Marjinal ve Tek yönlü dışsallık Marjinal ve Çift Yönlü Dışsallık İnframarjinal ve Tek Yönlü Dışsallık İnframarjinal ve Çift Yönlü Dışsallık
Marjİnal Tek Yönlü DIşsallIk Bu konuda verilebilecek örneklerden birisi motorlu araçların çıkardığı egzoz gazından yayaların rahatsız olmasıdır.
Marjİnal Çİft Yönlü DIşsallIk Bazı kişiler kendileri sigara kullandıkları halde, başkalarının yanlarında içtikleri sigara dumanından rahatsız duyarlar. Bu durumda kendileri de sigara yakarlar.
İnframarjİnal ve Tek yönlü DIşsallIk Bir göl, kimyevi madde artıklarının yoğunlaşması sonucunda yüzmeye elverişsiz hale gelebilir. Bu göl üzerinde aynı zamanda ulaşım faaliyetinin yapıldığını varsayarsak, göl üzerinde ulaşımı engelleyecek noktaya gelinceye kadar kirlenmenin devam etmesi mümkündür. Bu ek artıklar inframarjinal dışsallıklardır. Çünkü atılan atıkların tutarı konusunda, belirli bir düzeyin üstünde yapılacak marjinal ayarlamalar, zararın derecesini değiştirmeyecektir
İnframarjİnal ve Çİft Yönlü DIşsallIk Bir plajda birbirine yakın olan iki kişiden birisi radyo açarsa , diğeri bundan rahatsız olabilir. Her biri, kendi radyosunda farklı programları dinlemeyi tercih edebilir. Dolayısıyla her birinin diğerinin radyosunu açmasına karşılık diğerinin sesini bastırmak için kendi radyosunun sesini yükseltecek olursa, belirli bir düzeye kadar sağladıkları tatminde bir değişme olmayacağı söylenebilir. Bu durumda dışsallık inframarjinal ve çift yönlüdür. Yalnızca herhangi birisi sesin çok yükselmesi durumunda buna itiraz edecek olursa dışsallık marjinal hale gelecektir.
Olumsuz DIşsallIklara ÇÖZÜMLER Piyasa Ekonomisi Çözümleri Kamu Ekonomisi Çözümleri
Pİyasa Ekonomİsİ Çözümlerİ Piyasa ekonomisi çözümleri, negatif dışsallıkların engellenmesinde günümüze kadar çok fazla uygulama alanı bulamamıştır. Sistem piyasa güçlerine bırakıldığında, kar etme güdüsüne sahip ekonomik birimlere maliyet olarak yansıdığından, bu sorumluluğun “görünmez el” ve “toplumsal kabul görme” gibi kavramlara bırakılması, çözüm olmamıştır. Yine de, teorik olarak negatif dışsallıkların engellenmesinde piyasa ekonomisinin çözüm getirebileceğine dair yaklaşımlar bulunmaktadır.
Coase YaklaşImI Piyasa ekonomisi çözümlerinin en önemlisi Coase Yaklaşımıdır. Ronald Coase, dışsallıklar için bir piyasa oluşacağını, burada da bir dengeye varılacağı ve dolayısıyla piyasaya dışarıdan müdahale olmadan istenilenin gerçekleşeceğini belirtmektedir. Coase, Pigou tarzı vergilerin piyasa etkinliğini bozduğunu öne sürmektedir. Coase Yaklaşımında, zarar gören tarafın, yani ekonomik faaliyet sonucu ortaya çıkan ürün için, kendisinin de bir maliyete katlanmış olması, tazminat isteme hakkı doğurmaktadır.Bir faaliyetten dolayı zarar gören taraf, faaliyette bulunarak fayda sağlayan taraftan tazminat isteme hakkına sahiptir. Söz konusu tazminat, karşılıklı pazarlık sonucu belirlenir.
Kaldor-Hicks YaklaşImI Bu yaklaşımda, üretim faaliyetleri sonucu ortaya çıkan negatif dışsallıklar nedeniyle zarar gören veya maliyete katlanan birime, fayda sağlayan birim tarafından ödeme yapılır. Bu ödeme, dengeleyici bir karşılıktır.
Kamu Ekonomİsİ Çözümlerİ Kamu ekonomisinin elindeki en büyük araç, vergilerdir. Dışsallıkların dengelenmesi için akla gelen ilk öneri de vergiyi içeren çözümlerdir. Günümüze kadar en yaygın şekilde uygulanan çözüm, çevre vergileri kapsamında alınan vergilerdir. Sübvansiyonlar ise, devletin negatif dışsallıklar üzerine koyduğu vergi yükünün tersine,pozitif dışsallık sağlayan faaliyetlere verilen destek veya ödüllerdir olabileceği gibi negatif dışsallıklardan zarar görenlere yapılan ödemeler şeklinde de olabilir. Vergilerden farklı olarak, devlet dışsal maliyetleri belirli bir seviyenin altında tutmak için maliyetlere katlanır ve bu maliyetleri karşılamak amacıyla negatif dışsallık üreten faaliyetlerde bulunanlardan harç alırlar. Kirlilik izni ise Kyoto Protokolü ile birlikte kendisine uygulama alanı bulmuş olan bir mekanizmadır ve hem negatif dışsallıkların, üretici için maliyet hem de pozitif dışsallıkların üretici için fayda haline gelmesini sağlamaktadır. Günümüzdeki uygulama, emisyon ticareti, karbon ticareti, karbon borsası isimleri ile anılmaktadır.
Pİyasa Ekonomİsİ ve Kamu Ekonomİsİ Çözümlerİnİn KarşIlaştIrIlmasI Dışsallıklar probleminde piyasa çözümlerinin yetersiz kaldığı bazı noktalar bulunmaktadır. Söz gelimi Coase teorisi taraflar arttıkça işlem maliyetlerinin yükselmesi, bilginin asimetrik olması, küçük ölçekli dışsallıklarda mülkiyet hakkına sahip kişilerin bu haklarını arama sürecinin uzun ve dışsal zarardan daha maliyetli olması gibi konularda eleştiri almaktadır. Hicks-Kaldor ölçütü ise çevresel dışsallıklar durumunda kirlilikten olumsuz etkilenenler ile kirliliğe sebep olanların birbirlerini tespit edip söz konusu zararın tazmin edilmesi için anlaşmalarının zamansal ve maddi olarak maliyetli olması konusunda ve gelir dağılımı problemini göz ardı etmesi konusunda eleştiri almaktadır. Tarafların aralarında anlaşarak kamu müdahalelerine gerek kalmaksızın dışsallıkları çözebileceği düşüncesi, uygulanabilirlik konusunda oluşturduğu şüpheler sebebiyle teorik alanda kalmaktadır.
Dışsallıkların içselleştirilmesinde piyasa çözümlerinin uygulanabilirliği problemi kamu ekonomisi çözümlerinin genel kabul görmesine yol açmaktadır. Burada tartışılması gereken, kamu ekonomisi çözümleri içerisinde hangi yöntemin daha kullanışlı, az maliyetli ve etkin olduğudur. Piyasa temelli araçlar geleneksel kumanda ve kontrol yaklaşımlarına göre iki önemli avantaja sahiptir: Maliyet etkinliği ve teknolojik yeniliklere dinamik teşvikler. Teoride, piyasa temelli araçların uygun tasarlanması durumunda, firmaların kirliliği en ucuz yöntemle azaltmasını sağlayarak, topluma olası en düşük maliyetle arzulanan bir kirlilik azatlımı sağladığı düşünülür. Firmalar arasında kirlilik düzeyini eşitlemekten ziyade piyasa temelli araçlar firmaların kirliliği azaltmak için yaptıkları harcama miktarını eşitler. Kumanda ve kontrol yaklaşımlarının teorik olarak maliyet etkin çözüm sağlayabildiğini söyleyebiliriz. Ancak bu, her kirlilik kaynağı için düzenlenecek farklı standartları ve politika yapıcıların her firmanın karşılaştığı zorunlu maliyetler hakkında detaylı bilgi elde etmesini gerektirir. Böyle bir bilgi devlet için mevcut değildir. Tersine, piyasa temelli araçlar bu bilgiye sahip olmadan, kaynaklar arasındaki kirlilik kontrol yükünün etkin bir maliyetle tahsis edilmesini sağlar.
Kumanda ve kontrol düzenlemelerinin tersine, piyasa temelli araçlar daha ucuz ve daha iyi olan kirlilik kontrolü teknolojilerine şirketlerin uyum sağlaması için güçlü teşvikler sağlama potansiyeline sahiptir. Çünkü düşük maliyetli teknoloji ya da süreç yöntemlerini yeterli bir şekilde belirleyebilen ve buna uyum sağlayabilen firmalara piyasa temelli araçlarla daha fazla temizleme için ödeme yapılır.
DİNLEDİĞİNİZ TEŞEKKÜRLER