TÜRK DESTANLARINDAKİ MOTİFLER

Totem devri yaşayan Türklerin totemi BOZKURT: KÖK-BÖRİ Totem devri yaşayan Türklerin totemi BOZKURT: Destanlarda hayat ve savaş gücünü temsil eder.Bozkurt destanlarda Tanrı kurt, Anne kurt, ordular önünde yürüyen kumandan olarak geçer .Türkler Bozkurt ‘a önce Tanrı diye tapmışlar, Sonra kendilerinin bozkurt soyundan geldiklerine, böylelikle birer bozkurt olduklarına inanmışlardır. bbffhhfhfhfh

BOZKURT Oğuz Kağan destanında Oğuz, bozkurdun sesinin savaş parolası olmasını ister. Yine bozkurt, bir ışıktan çıkarak Oğuz’la konuşarak üç yerde ona yol gösterir. Köktürklerin Bozkurt destanında, yok olmaya yüz tutan Köktürk soyunu bir bozkurt kurtarır.

Ergenekon Destanında dağı eritip yeniden devlet kuran Köktürklerin hükümdarının adı Börte Çene yani Bozkurttur. Uygur Destanında Tanrı bir kurt şeklinde iner ve hükümdarın kızlarıyla evlenir. Uygur halkı bu evlilikten türer.

IŞIK Bu motif destanların kuruluşundan kutsiyetten kaynaklanan hayat verici bir özelliğe sahiptir. Destanların büyük kahramanları bu kahramanlara kadınlık ve mukaddes Türk çocuklarına annelik yapan kadınlar ilahi bir ışıktan doğarlar.

IŞIK Şamanist inanca göre yerden on yedi kat göğe doğru gittikçe aydınlanan bir nur alemi vardır ki bunun on yedinci katından bütün göz kamaştırıcı ışığıyla Türk Tanrısı oturur.Yeryüzünde iyilik yapan ruhlar da bir kuş şeklinde bir nur alemine uçarlar.

IŞIK Büyük kahramanların anneleri gökten bir ışıkla iner. Mesela Yaradılış Destanında Tanrı Kayrahan’a yaratma ilhamı veren ışıktan bir kadındır. Tanrının on yedinci kattaki yeri ışık alemidir.

IŞIK Göç destanında Uygurlara hükümdar olan kişi, iki ırmak arasına düşen bir ışıktan dünyaya gelip büyütülen çocuktur. Işık motifini İslamiyet sonrasında da görürüz. Cennet bir ışık alemidir. Kutsal ışık, nurdur.

IŞIK Oğuz Kağan Destanında, Oğuz ilk doğduğunda yüzü ışıktır.İlk karısı gökten ışıkla inmiştir. Oğuz’un çocukları doğarken annelerinin yüzleri ışıklanır.

RÜYA Destanın bütününü etkileyen ve destan kahramanlarının hareket alanını belirleyen bir motiftir.Bir mücadele üzerine kurulu destanlarda kazanılacak başarı veya yaşanacak bir felaket düş yoluyla önceden öğrenilir.Kadercilik anlayışı düş motifiyle destanlarda işlenir.

RÜYA Oğuz Kağan destanında Uluğ Türk rüyasınsa batıya giden yay , doğuya giden üç tane ok görür. Rüyasını Oğuz Kağan’a anlatır. Onun üzerine Oğuz Kağan da çocuklarının arasında ülkeyi böler.

AĞAÇ Destanlarda ağaç motifi üç yönüyle vardır.Sığınak (oba), Ana ya da Ata varlığı, devleti temsil eden semboldür. İnsanlığın yaradılışı hakkındaki Türk düşüncesine göre Tanrı, yeryüzündeki dokuz insan cinsini bu insanlardan önce yarattığı dokuz dallı ağacın gölgesinde barındırmıştır.

AĞAÇ Kağan’ın ikinci karısı, ağaç kovuğundan çıkar. İslamiyet sonrasında da kadın çocuğunu ağaç kovuğunda dünyaya getirir. Adını Kıpçak (ağaç kovuğu ) koyarlar. Ergenekon Destanında ağaçlar yakılır, demir dağ erir.

KIRK SAYISI Bu motif kahramanların etrafındaki gücü temsil eder.Kırk sayısı bazı eşya ve davranışları sınırlar.Oğuz Kağan’ın kırk günde konuşup yürümesi, konuşması gibi. Kırk sayısı görünmez alemden gelen koruyucu, güç verici, kutsiyete erişmiş şahısları da simgeler.

AT At destanlarda önemli bir konuma hakimdir.Bunun temelinde göçebe kültürün yarattığı zorlayıcı koşullar vardır.Ata bir tür dinsel totem özelliği kazandıran Şamanist inançtır.At, kahramanın başarıya ulaşmasında en etkin güçtür.Sahibini korur, ona yol gösterir, tehlikelere karşı uyarır.

OK-YAY Destanlarda maden isimlerinin sıkça geçmesi Türklerin savaşçı bir ulus oldukları kadar kullandıkları araçları üretmede de usta olduklarını gösterir. Destanlardaki maden isimleri tamamıyla Türkçedir.Bu da Türklerin çok eskiden sadece savaşla değil, madencilikle de uğraştıklarının delilidir.

Ok-yay motifi destanlarda Türk üstünlüğünü ifade etmiş,hukuki bir sembol haline gelmiştir. Oğuz Kağan destanında,ülke üç oklar ve boz oklar diye ikiye bölünür. İslamiyet’ten sonra Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey, Nişabur’a girerken kolunda gerilmiş yay, belinde üç ok vardır.

MADEN İSİMLERİ Şu destanında hükümdarın havuzu gümüştendir. Şu gittiği her yere havuzunu da götürür. İskender’in öldürülen askerlerinin belinden altınlar dökülür. Oğuz Kağan destanında Oğuz, canavarı demir mızrakla öldürür. Avlanırken ala doğanı bakır bir okla vurur.

MAĞARA Bu motif destanlarda sığınağı ve anne karnını temsil eder. Bazen de ilahi buyruğun tebliğ edildiği yer olarak karşımıza çıkar.

AK SAKALLI İHTİYAR Destanlarda hakanların akıl danışıp öğüt aldıkları gün görmüş yaşlı kimselerdir. Derin tecrübeye sahiptirler Bu Türklerin alimlere yaşlı ve tecrübeli insanlara saygılarını gösteren bir imgedir.

KADIN Yaradılış destanında Tanrı Kayra Han’a yaratma ilhamını veren “Ak Ana “dır. Oğuz Kağan Destanında Oğuz’la evlenen kadınlar kutsal kadınlardır. Uygur destanında da Hükümdarın iki kızı kendilerini Tanrıya saklarlar.

YADA TAŞI Destanlarda milli birlik ve bütünlüğü halkın Mutluluğunu ve devletin idealini temsil eder. Göç destanında bu taş Türkleri bir arada tutar, ülkeden çıkarıldığında milli birlik ve beraberlik bozulur, kıtlık baş gösterir.

TÜRK KÜLTÜRÜNDE YADA TAŞI Tarama Sözlüğü:”yada taşı, eskiden usulüne göre kullanılınca yağmur yağdırdığına inanılan bir taş, yağmur taşı” derken, bir İngilizce sözlükte ”yede, Cebrail tarafından Nuh Peygamber’e verildiği bilinen bir taştır. Yağmurun yağışına ve yağan yağmurun kontrolüne vesile olur” denilmektedir. TÜRK KÜLTÜRÜNDE YADA TAŞI Kırgız Sözlüğü’nde, “caytaş: Koyun işkembesinde bulunan ve yağmur yağdırma hassasına malik olan küçük taş” denilmektedir.

TÜRK KÜLTÜRÜNDE YADA TAŞI Bu hususta Çin kaynaklarında olduğu gibi İslam kaynaklarında (Arap, Fars ve Osmanlı) da bilgi vardır. Arapça İslam kaynaklarında hacerü’l metar, Farsça kaynaklarda seng-i metar (yağmur taşı), seng-i ceda (ceda taşı) diye geçen taşa, muhtelif Türk lehçelerinden Yakutça’ da sata, Altaycada cata, Kıpçak grubu lehçelerinde cay adı verilir.

Yağmur taşını, yat diye isimlendiren Kaşgarlı Mahmud, “Bir türlü kamlık(kahinliktir). Belli başlı taşlarla (yada taşı ile) yapılır. Böylelikle yağmur ve kar yağdırılır; rüzgar estirilir. Bu, Türkler arasında tanınmış bir şeydir. Ben bunu Yağma ülkesinde gözümle gördüm. Orada bir yangın olmuştu, mevsim yaz idi; bu suretle kar yağdırılırdı ve Ulu Tanrı’nın izniyle yangın söndürüldü”  demektedir.

Yada taşı ile ilgili Çin kaynaklarından naklettiğine göre, Köktürkler‘in kurttan türeyişi ile ilgili efsanelerden birinde, Köktürkler’ in atalarının kabile reisinin on yedi kardeşinin olduğu ve kurttan doğmuş olduğu ve diğerlerinden farklı olduğu belirtilmektedir. Tabiat üstü bir kudrete ve özelliklere sahip olan kardeşin ; yağmur yağması, rüzgarın esmesi hususunda emirler verebildiği belirtilir.

Bu da onların ataları Hunlardan geliyordu. Zira Hunlar düşmanlarını yağmur, dolu ve kar yağdırarak veya fırtına ve rüzgar çıkararak mağlup ediyor ve bunu yapabilen kahinlere sahip bulunabiliyorlardı. Onların V.asırda kuvvetlenen Cücenlerin (Juan-juan) bir istilasına karşı kendilerini bu sayede korudukları kaydedilmiştir.

Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni ZEKİYE KAYA Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni