SOSYAL BİLİMLERDE NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Prof. Dr SOSYAL BİLİMLERDE NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Prof. Dr. Ali Yıldırım Prof. Dr. Hasan Şimşek

Nitel araştırma nedir?

Nitel araştırma; Gözlem, görüşme, doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerini kullanır. Algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırmadır.

NİTEL ARAŞTIRMANIN PLANLANMASI

Nitel Araştırmanın Temel Aşamaları Araştırmaya temel oluşturacak kuramsal çerçevenin hazırlanması Araştırmacının sistematik ve yapılabilir, aynı zamanda da esnek bir araştırma deseni oluşturması Yapılan araştırmayı, okuyucunun anlayacağı şekilde tutarlı ve anlamlı bir doküman haline getirerek sunması Nitel araştırma yapanların önemle üzerinde durması gereken üç konu vardır:

Araştırma Probleminin Belirlenmesi Her araştırmanın bir amacı vardır. Araştırma problemi bu amacı yansıtır. Problemin belirlenmesi araştırmanın ilk adımıdır.

Araştırma problemini değerlendirmede iki önemli ölçüt vardır: Önem: Araştırmacı, ilgili literatürdeki bir boşluktan ya da uygulamadaki bir sorunun daha iyi anlaşılmasına ya da çözümüne yönelik açıklama yapmalıdır. Yapılabilirlik: Araştırmanın var olan kaynaklar dahilinde yapılıp yapılamayacağına ilişkindir.

Kuramsal/Kavramsal Çerçevenin Oluşturulması Araştırma deseninin kendi içinde tutarlı ve amaca dönük olması, Problemlerle ilgili boyutların tanımlanması, Bu boyutların birbiriyle ilişkilerinin saptanması, Bilgi toplama araçlarının boyutlarının belirlenmesi, aşamasında kullanılacak temaların seçilmesinde yardımcı olur.

Araştırma Sorusunun Yazılması Araştırmaya konu olan problemin soru olarak ifade edilmiş biçimidir. Araştırmanın temelidir. Araştırmaya temel oluşturan kavramsal çerçeveden derin bir biçimde etkilenir. Pek çok araştırmada literatür taramasıyla eş zamanlı yürür ve birbirini etkileyen iki süreçtir.

İki tip araştırma sorusu vardır: Açık uçlu araştırma soruları Öğretmenler sınıfta disiplini nasıl sağlar? 2. Kapalı uçlu araştırma soruları Öğretmenin sınıfta sorduğu soruların türü ile, öğrencinin bu sorulara verdiği yanıtların düzeyi arasında ne tür bir ilişki vardır?

Araştırma Alanının/Örnekleminin Belirlenmesi Araştırmacı, alan seçerken ve alana girme girişimleri yaparken şu özellikleri yakalamalıdır: Alana araştırma amacıyla girebilmelidir. Alanda, konusuyla ilgili zengin bilgiler, süreçler ve dökümanlar bulunmalıdır. Alandaki bireylerle güvene dayalı ve etkili bir iletişim kurabilmelidir. Elde ettiği bulguların kalitesi ve geçerliği su götürmez olmalıdır.

Araştırmacının Rolünün Belirlenmesi Nitel alan araştırmacısı katılımcıdır. Uzaktan ve ikinci elden bilgi toplayan kişi değildir. Kendi varsayımlarını ve önyargılarını, elde ettiği bilgilerden ayrı tutmalıdır. Kendi görüşlerini toplanan veriler analiz edildikten sonra yorumlama aşamasında devreye sokmalıdır.

Veri Toplama Araçlarının/Stratejilerinin Geliştirilmesi Araştırma probleminin özelliğine göre bir yöntem ya da yöntemler belirlenmeli, Bu yöntemlerin hangi kapsamda kullanılacağı açıklanmalıdır.

Veri Toplama Yöntemleri Gözlem: Sosyal olguların gözlenerek anlaşılması Görüşme: Algılar, perspektifler, deneyimler, duyguları ortaya koymak Yazılı Döküman

Veri Toplama Bir çok nitel araştırmada birden fazla veri toplama yöntemi beraber kullanılır. Bu duruma ‘veri çeşitlemesi’ (data triangulation) denir. Bu şekilde bir veri toplama yönteminin sınırlılığını, diğer bir veri toplama yöntemi telafi eder. Böylelikle araştırmada elde edilen bulguların geçerlik ve güvenirliğini artırmaya katkı sağlanır.

Veri Analizi,Bulguların Betimlenmesi ve Yorumlanması Önerilen iki genel yöntem: Betimsel Analiz: Derinlemesine analiz gerektirmeyen verilerin incelenmesinde kullanılır. İçerik Analizi: Elde edilen verilerin daha yakından incelenmesini ve bu verilere ulaşılmasını sağlayan kavram ve temalara ulaşılmasını gerektirir.

Seçilen analiz biçimine göre veriler düzenlenir ve betimlenir. Betimleme tüm nitel araştırmalarda önemlidir, araştırma sonucunun geçerliği bu betimlemelere dayandırılmalıdır. Araştırmacının yorumları betimsel bulgularla desteklenmelidir. Böylece okuyucu, araştırma problemiyle ilgili bulguları daha iyi anlar.

Sonuçların Sınırlandırılması ve Analitik Genellemelere Ulaşılması Nitel araştırmada bulguların genellenmesi zordur. Çünkü: Sosyal olaylar durağan değildir. Ortam ve zaman açısından aynı sosyal olayı tekrar edemezsiniz. Evreni temsil edecek sayıda ve düzeyde örneklemi dahil edemezsiniz.

Bu yüzden: Nitel araştırmada doğrudan genelleme mümkün değildir. Sınırlı genellemeler yapılabilir. Araştırmacı, araştırmanın sınırlıklarını tartışmalıdır. Araştırma sonuçlarının ne ölçüde genellenebileceğine dair yorumlar yapmalıdır.

Araştırmanın Kuram ve Uygulama İçin Doğurduğu Sonuçlar Son aşamadır. Bulgulardan hareketle kuram ve uygulamaya dair sonuçlar çıkarılır. Önerilerde bulunulur. Daha önceki kuramlar açıklanabilir, çürütülebilir, örneklendirilebilir. Yeni bir kuram ortaya konabilir.

NİTEL ARAŞTIRMADA ÖRNEKLEM SEÇİMİ Olasılık Temelli Örnekleme Yöntemleri Seçkisiz örnekleme Sistematik örnekleme Tabaka örnekleme Küme örnekleme Amaçlı Örnekleme Yöntemleri Aşırı/Aykırı durum Maksimum çeşitlilik Benzeşik örnekleme Tipik durum Kritik durum Kartopu veya zincir Ölçüt Doğrulayıcı yada yanlışlayıcı durum Kolay ulaşılabilir durum Seçkisiz örnekleme: tek başına genellikle kullanılmaz çünkü homojen örneklem seçtiğimizden nasıl emin olcaz? Sistematik örnekleme: Belli ölçütlere göre örneklem seçilir. Tabaka örnekleme: sınırlandırılmış evrende alt tabakalar ya da alt birimler vardır Bunların hepsinden seçilir. Küme örnekleme ve Tabaka örnekleme 5 katlı pasta gibidir, biri çilekli, biri muzlu…. Aşırı/Aykırı durum: Çok iyi ve çok kötü birkaç okul seçilmesi gibi… Maksimum çeşitlilik: Ankara kırsalı, kent merkezi ve varoşlardan okul seçmek…X Benzeşik örnekleme Tipik durum: Ankara merkezinde seçilmiş bir ve ya birkaç tipik devlet okulu… Tipik durum: Bu burada oluyorsa kesinlikle başka benzer durumlarda da olur ya da tam tersi Kartopu veya zincir: Araştırma ilerledikçe öne çıkan kişi ya da durum sayısı netleşip azalacaktır… Ölçüt: Ölçüt listesi önceden hazırlanır mesela 10 gün devamsızlık yapan öğrncler… Doğrulayıcı yada yanlışlayıcı durum: Çoğunlukla bir araştırmacının araştırma deneyimlerinden ortaya çıkar. Kolay ulaşılabilir durum: Araştırmaya hız ve pratiklik katar, az maliyetlidir.

NİTEL ARAŞTIRMADA GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK Geçerlik: Araştırma sonuçlarının doğruluğunu konu edinir. Bir araştırmada %100 güvenirlik elde etmek mümkündür. %100 geçerlik elde etmek mümkün değildir. Nitel araştırmada geçerlik daha önceliklidir. Araştırmacının esnek olması ilkesi geçerlik bakımından avantajdır. Geçerlik: Bir ölçme aracının sadece ölçmek istediği özellikler ölçmesi, başka bir şeyi ölçmemesidir. BOZUK TERMOMETRE İLE FARKLI ZAMANLARDA YAPILAN ÖLÇÜMLERDE KAYNAMA DERECESİ HEP 80 ÇIKAR. Güvenilir ama doğru değildir.

İç Geçerlik: Araştırmada elde edilen bulguların ve sonuçların doğruluğunu konu edre. Dış Geçerlik: Araştırma sonuçlarının genellenebilirliğine ilşişkindir.

Güvenirlik: Araştırma sonuçlarının tekrar edilebilirliği ile ilgilidir. Sonuçların inandırıcılığı açısından önemlidir. Nitel araştırmada güvenirlik açısından sorunlar çıkabilir çünkü insan davranışı hiçbir zaman durağan değildir.

İç güvenirlik: Başka araştırmacıların aynı veriyi kullanarak aynı sonuçlara ulaşıp ulaşmayacağına ilişkindir. Dış güvenirlik: Araştırma sonuçlarının benzer ortamlarda aynı şekilde elde edilip edilemeyeceğine ilişkindir.

Güvenirlik kapsamında alınması gereken önlemler: Araştırmacı Araştırma sürecindeki kendi konumunu (katılımcı,gözlemci) Araştırmada veri kaynağı olan bireyleri Verilerin elde edildiği sosyal ortamI Verilerin analizinde kullanılan kavramsal çerçeve ve varsayımları açıklamalıdır.

NİTEL ARAŞTIRMACI DAVRANIŞINA DAİR İLKELER Çeşitli olay ve olguları kendi doğal ortamları içinde gözler. Olay ve olguları tarafsız algılar. Ortamda bulunan bireylerin algılarını ortaya çıkarmaya çalışır. Olay ve olguları bütüncül ve çok yönlü bir yaklaşımla görür ve yansıtır. Veri toplamak için sosyal becerilerini kullanır.

Çeşitli veri toplama yöntemlerini kullanır ve notlar, şekiller ve resimler halinde veri toplar. Olaylara kendi ortamı içinde anlam kazandırmaya çalışır. Veri topladığı alandaki kişi ve kurumlara saygılıdır ve onlara zarar vermez. Veri toplarken empati becerisini kullanır.

Araştırma sürecinde etik bir yaklaşım benimser. Ortamı gözlerken doğal olarak oluşan sürece müdahale etmez. Sebat ve sabır sahibidir.

NİTEL ARAŞTIRMADA VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ I: GÖRÜŞME

Görüşme Yönteminin Temel Özellikleri En sık kullanılan araştırma yöntemlerindendir. Kolay gibi görünür fakat: beceri, duyarlılık, yoğunlaşma, bireylerarası anlayış, öngörü, zihinsel uyanıklık, disiplin gerektirir. Dolayısıyla hem sanat hem de bilimdir. Nitelikli bir görüşmede günlük etkileşim sürecindeki hatalar yapılmaz. Neredeyse sosyolojik yöntemle hemen hemen eş anlamlı kullanılır haldedir.

‘Görüşme önceden belirlenmiş ve ciddi bir amaç için yapılan soru sorma ve yanıtlama tarzına dayalı karşılıklı ve etkileşimli bir iletişim sürecidir.’ Süreç: İletişimdeki süreklilik ve dinamizm Karşılıklı:En az iki birey arasında geçen Etkileşimli:Görüşmedeki bireyler arası bağ anlamına gelir.

Görüşmenin amacı: Bir bireyin iç dünyasına girip, perspektifini anlamaktır. Görüşme yoluyla deneyimler, tutumlar, düşünceler, niyetler, yorumlar, zihinsel algılar ve tepkiler gibi gözlemlenemeyeni anlamaya çalışırız. Görüşmecinin temel görevi karşı tarafın samimi yanıtlar vermesini sağlamaktır.

Yönlendirici :cevaplar arası paralelliği ya da farklılığı saptamak ister. veya değil : keşfe yönelik bir görüşme sürecidir.

Sohbet Tarzı Görüşme: Önceden belirlenmiş soru yoktur. Görüşmenin gideceği yön kestirilemez. Sorular kendiliğinden gelişir. Esneklik sağlar. Uzun zaman gerektirebilir. Aynı kişiyle birden fazla görüşme gerekebilir. Araştırmacının kişiliğine bağlı olarak başarılı olamayabilir. Verilerin düzenlenmesi, analizi zordur. Deneyimli araştırmacılar için uygundur.

Görüşme Formu: -Görüşme sırasında keşfedilecek bir sorular ya da konular listesini kapsar. -Görüşmeci ek sorular sorabilir. -Zaman esnekliği sağlar. -Verilerin düzenlenmesi ve analizi daha kolaydır.

Standartlaştırılmış Açık Uçlu Görüşme: -Dikkatlice yazılmış, belli bir sırası olan sorulardır. -Her bireye bu sorular aynı sıra ve tarzda sorulur. -Esneklik sınırlandırılmıştır. -Görüşmeci öznelliğini azaltır. -Verilerin karşılaştırılması ve analizi kolaydır. -Öngörülmemiş boyutların ortaya çıkarılması ve irdelenmesini önlediği için bu anlamda zayıftır.

Görüşme Yönteminin Artıları Esneklik Yüksek yanıt oranı Sözel dışı davranışların da incelenmesi Ortam üzerinde kontrol sağlanması Soru sırasının esnekliği Anlık tepkilerin zengin bilgi kaynağı olması Veri kaynağının netliği Yanıt oranının tamlığı Derinlemesine bilgi edinme Görüşme Yönteminin Eksileri Maliyet Zaman Olası yanlılık Kayıtlı ve ya yazılı bilgileri kullanamama Zaman ayırma güçlüğü Gizliliğin ortadan kalkması Soru standardının olmayışı Bireylere ulaşma güçlüğü

Görüşme Formunun Hazırlanması Kolay anlaşılabilecek sorular yazma Odaklı (specific) sorular hazırlama Açık uçlu sorular sorma Yönlendirmekten kaçınma Çok boyutlu soru sormaktan kaçınma Alternatif sorular ve sondalar hazırlama Farklı türden sorular yazma Soruları mantıklı bir biçimde düzenlemek Sondalar: 1. ayrıntıya yönelik sondalar: kim, nerede, ne zaman sorularını aydınlatır. 2. açıklamaaya yönelik sondalar: sonra ne oldu? Buna tepkiniz nasıldı? 3. aydınlatmaya yönelik sondalar: güç olan yanıtların aydınlatılması için

Görüşmenin Yapılması Görüşme sorularının sorulmasında görüşmenin akışına göre gerekli değişiklikler yapılabilir. Sorular konuşma tarzında sorulmalıdır. Teşvik edici olunmalı ve geri bildirimde bulunmalıdır. Görüşme süreci kontrol edilmelidir. Yansız ve empatik olunmalıdır.

Grup Görüşmesi Nitel veri toplamak için değerlidir. Grup dinamikleri yanıtları etkiler. Soru sayısı daha azdır. Grup bireyleri benzer özellikte olmalıdır. Grup davranışları denetim altında tutulmalı. Uzlaşma şartı yoktur. Örneklem sayısının artırılmasına yardımcıdır. Kaydetmek, yönetmek, not almak zordur.

Görüşmede Elde Edilen Verilerin Kaydedilmesi İki temel yöntem vardır: Cihaz ile kaydetme Not alma Eğer görüşme kaydedilecekse mutlaka görüşülen kişiden izin alınmalıdır. En ideal olanı aynı anda hem kayıt yapmak hem de not almaktır.

NİTEL ARAŞTIRMADA VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ II: GÖZLEM

Her tür sosyal ya da kurumsal ortamda kullanılabilir. Herhangi bir ortam ya da kurumdaki davranışı ayrıntılı olarak tanımlamak amacıyla kullanılan yöntemdir. Bu davranışa ilişkin ayrıntılı, kapsamlı ve zamana yayılmış bir resim elde edilir. Her tür sosyal ya da kurumsal ortamda kullanılabilir. ‘Bireylerin yaptıkları ve söyledikleri arasında fark var mıdır?’ sorusunun cevabıdır. Antropoloji ve ekolojik psikoloji alanlarında yaygındır. 50li ,60lı yıllarda eğitim alanında yapılan gözlem çalışmaları çok önemlidir. Sınıf ve okullarda neler olup bittiği açığa kavuşmuştur.

(laboratuvar çalışması) Araştırmacı tarafından ortama ilişkin geliştirilen yapı Doğal Ortam (alan çalışması) Yapay Ortam (laboratuvar çalışması) Yapılandırılmış Tür 1: Tamamen yapılandırılmamış alan çalışması (araştırmacının katıldığı) Tür3: Yapılandırılmamış laboratuvar çalışması (araştırmacının dışarıda kaldığı) Yapılandırılmamış Tür2:Yapılandırılmış alan çalışması (araştırmacının dışarıda kaldığı) Tür4: Tamamen yapılandırılmış laboratuvar gözlemi (araştırmacının dışarıda kaldığı) Gözlem çalışma türleri iki temel grupta toplanır: alan ve laboratuvar çalışmaları

Yapılandırılmamış Alan Çalışmaları (Tür 1) Davranışın gerçekleştiği doğal ortamlarda yapılır. Araştırmacı çoğu durumda ortama katılır. Çalıştığı konuya ilişkin kültür ya da alt kültürün bir parçası olmaya çalışır. Amaç belli bir kültürü içerden tanımlamaktır. Belli bir gözlem ya da görüşme aracı yoktur. ÖRNEK: Margaret mead’in Samoa kültürünü araştırması William White’ın Chicago’daki İtalyan mafyasını araştırması Her iki durumda da araştırmacı uzun bir süre aralarında yaşamış ve külştürü içerden anlamaya çalışmışlardır.

Yapılandırılmış Alan Çalışmaları (Tür 2) Yarı yapılandırılmış çalışmalar da denir. Genellikle yapılandırılmış gözlem aracı kullanır. Davranışlar gözlem formuna aktarılır. SORUN:Araştırmacıya tam bir ortam kontrol gücü vermez. Dış etkenler kontrol altında tutulamaz. Bu yüzden kontrolü olanaklı sınıf, büro gibi araştırma ortamlarını tercih edreler.

Yapılandırılmamış Laboratuvar Çalışmaları (Tür 3) Yapay bir ortamda gerçekleşir. Tek yönlü aynaların olduğu laboratuvarlarda yapılır. Denekler tamamen kendi hallerine terkedilirler. Denekler arası ilişki ve davranışların yapılandırılmamış olarak kayda geçirilmesidir.

Yapılandırılmış Laboratuvar Gözlemi (Tür 4) Kontrollü laboratuvar ortamlarında yapılır. Anket gibi bir veri toplama aracının gözleme uyarlanmış halidir. Bir seri denence standart bir araç kullnılarak test edilmeye çalışılır. Gözlenen davranışların kaydadildiği bir davranışlar listesi kullanılır. Tek yönlü aynaların olduğu ortamlar kullanılır.

Sözel olmayan davranış Güçlü Yönleri Sözel olmayan davranış Doğal çevre Zamana yayılmış analiz Zayıf Yönleri Kontrolün olmaması Sayısallaştırma güçlüğü Örneklem küçüklüğü Alana giriş güçlüğü Gizliliğin ortadan kalkması Çoğu durumda elde edilen veri sayısal bir değer değil,kişilerin özgün cümlelerini içeren kapsamlı bir veri olacaktır. Örneklemi büyütmek isterseniz birden çok gözlemci gerekir buda güvenirliği azaltır. Politika ve din gibi alanlarda gizliliğin ortadan kalkması sorun olacaktır.

Gözlem Formunun Hazırlanması Gözlemin amacı sayısal veri üretmek değildir. Araştırılan olguya dair derinlemesine tanımlamalar ve açıklamalar yapmaktır. Gözlem formlarında birbirinden bağımsız belirli insan davranışları yoktur. Araştırmacının becerisi ve deneyimi çok önemlidir. İnsan davranışlarının bütüncül bir anlayışla tanımlanması ve kendi ortamında açıklanması amaçtır. Nitel bir araştırmanın %100 nesnel olması mümkün değildir. Araştırmacı araştırmayı etkiler Gözleme başlamadan önce araştırmacı yönelimini çok iyi belirlemelidir.

Gözleme başlanmadan önce: Gözlem boyutlarının belirlenmesi Fiziksel ortamın tanımlanması Ortamın sosyal boyutunun gözlemlenmesi Ortamda oluşan etkinliklerin gözlemlenmesi Ortamda oluşan dilin gözlemlenmesi Çok boyutlu bir yönelimle gözlem yapmak kolay iş değildir. Ayrıntılı notlar almak zordur. Tüm gözlem çalışmalarında fiziksel ortamın tanımlanması gerekir. Her ortamın bir iletişim süreci ve bu süreçte kullanılan bir dili vardır.

Gözlemin Yapılması Ne, hangi ayrıntı ile kaydedilmeli? Temel kural, araştırmanın amacına göre önemli olan her şeyin kaydedilmesidir. Gözlemler anında not edilmelidir. Gözlem sürecinde not alırken tanımlayıcı olunmalıdır. Kişisel yorumlama yapılmamalıdır. En zor kısımdır. Fiziksel çevre ne kadar ayrıntıyla anlatılmalı? Konuşmalar eksiksiz mi kaydedilmeli? Gözlemle not alma nasıl dengelenmeli? Kalabalık sınıf denmez. 30 öğrenciden oluşan denir.

Gözlemci her daim bir kayıt cihazı gibi davranmak zorunda değildir. Çıkarım ya da yorumlarını da katabilir. ANCAK, kendi yorumlarını, diğer tanımlayıcı notlardan ayırt etmeli, raporunda bunları belirtmelidir. Örneğin ‘ öğrncler sıkılınca, öğrtmen sabırsızlanıyor’ yorumunu ekleyebilir.

Gözlem bulguları görüşme ile desteklenebilir. Birçok nitel araştırmada ikisi beraber kullanılır Böylece: Görüşmede olabilecek abartılar gözlemle saptanabilir. Durum çalışması, bu iki yöntemin birlikte kullanılmasına iyi bir örnektir.

Gözlemin Kaydedilmesi Not alma Görüntü kayıt cihazları Ses kayıt cihazları Fotoğraflar Araştırmacı not alma ile gözlem arasında bir denge kurmalı ve olayları gözden kaçırmamalıdır. Görüntü kaydından önce ortamda bulunanlardan izin almalı. Fotolar çoğunlukla fiziksel ortamı tanımlamak için kullanılır.