9. Sınıf Dil ve Anlatım 17-21 MART
KELİME GRUPLARI KELİME GRUPLARI Bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği veya bir durumu karşılamak üzere belli kurallar içerisinde yan yana gelen sözcükler topluluğuna sözcük grupları denir. Türkçede kullanılan sözcük grupları şunlardır:
Deyim: Birden fazla sözcüğün birleşerek kendi anlamları dışında başka bir anlamda kullanılmalarına deyim denir. Ayakları karıncalanmak, küplere binmek, kulak misafiri olmak, göz koymak vb. Deyimler dilde kalıplaşmış sözlerdir. Bu nedenle deyimin sözcükleri değiştirilemez. Aynı anlamda dahi olsa bir sözcüğün yerine başka bir sözcük konmaz. Aynı zamanda sözcüklerin sırası da değiştirilemez.
ÖRNEKLER “Ayıkla pirincin taşını, tut kelin perçeminden” sözlerinde ‘pirincin taşını ayıkla ya da kelin perçeminden tut’ diyemeyiz. Deyimler bir durumu anlatmak için kullanılır. En ince benzetmelere, mecazlara ve ince hayallere yer verilir. Çoğu mecaz anlamlı sözler olmakla beraber gerçek anlamlı deyimler de vardır.
İKİLEME Yükte hafif pahada ağır / İyi gün dostu Deyimlerin bir kısmı cümle şeklinde bir kısmı da sözcük grubu hâlindedir. Yorgan gitti kavga bitti. / Şeytan görsün yüzünü. / Atı alan Üsküdar’ı geçti (Cümle) b. İkileme (Tekrar Grubu): İkileme anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya yakın ya da zıt anlamlı olanının bir araya gelmesiyle oluşan gruplardır. İkilemeler farklı şekillerde oluşturulur:
ÖRNEKLER Aynı kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır: ağır ağır, güzel güzel, tatlı tatlı, konuşakonuşa, atlaya atla-ya, koşa koşa, deste deste, soğuk soğuk… Zıt kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: İyi kötü, aşağı yukarı, büyük küçük, alt üst, düşe kalka, bata çıka… Biri anlamlım diğeri anlamsız iki kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır: ev mev, kitap mitap, su mu, sıkı fıkı, tek tük, saçma sapan, ufak tefek…
ÖRNEKLER Her ikisi de anlamsız kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır: ıvır zıvır, çıtı pıtı, abuk sabuk, paldır küldür, apar topar, mırın kırın… Yakın anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: akıl fikir, ak Pak, mal mülk… Eş anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: bitmek tükenmek, sağ salim, doğru dürüst, ses seda, güçlü kuvvetli… Yansımayla yapılır: tıkır tıkır, çatır çatır, horul horul, gümbür gümbür…
İKİLEMELERİN GÖREVLERİ İkilemeler isim olarak kullanılabilir: Çarşıdan öteberi aldık. Bu ıvır zıvırı tavan arasına kaldırın. Babadan bize mal mülk kalmadı. İkilemeler sıfat olarak kullanılabilir. Bebeğin kırmızı kırmızı yanakları vardı. Üzerinde eski püskü bir ceket vardı. Sınıfta pırıl pırıl simalar vardı. İkilemeler zarf olarak kullanılabilir. Bu konuyu enine boyuna düşündük. Öğretmen konuyu yavaş yavaş anlattı. Çamura bata çıka ilerliyorduk.