CUMHURİYET ÖNCESİ YÜKSEK ÖĞRETİM REFORMLARI ENGİN OMAS

Osmanlı’da yenileşme hareketleri on yedinci yüzyıldan itibaren başlamıştır. Ama bu yenileşme hareketleri sadece askeri alanla sınırlı kalmıştır. 1773’te açılan Mühendishane-i Bahri Hümayun’la başlayan eğitim alanındaki yenileşme süreci, Tanzimat döneminde yeni bir üniversite açılması aşmasına kadar gelmiştir.

DARULFÜNUN Türkiye’de kimi çevreler medreseleri Osmanlıda’ ki ilk üniversiteler olarak kabul etmektedir. Oysa medrese eğitimi devam ederken Darülfünun’un açılmış olması bu konunun belirtildiği gibi, olmadığının bir göstergesi kabul edilebilir Ayrıca medrese-Darülfünun çekişmesine bakıldığı zaman da aynı sonuca ulaşılabilinir.(Hatipoğlu 2000;15)

İstanbul Darülfünunu (Üniversitesi)

Darülfünun’un Kuruluş Amaçları *19. yüzyılda Avrupa ile ticari ilişkiler artmıştı. Fakat mevcut geleneksel eğitim yapısı ihtiyaçlara cevap veremiyordu. Bu durum da yeni bir eğitim anlayışı ile farklı donanımlı insanlara ihtiyaç ortaya çıkmıştır. Bu da yeni bir ulum ve fünun ortaya çıkarmıştır (Taner 2000;82)

*Yaşadığı devri anlayıp yorum getirebilecek nesiller yetiştirme ancak ilim ve fen öğretimi ile gerçekleştirilebilecektir. *Burada yetiştirilenlerin gerektiğinde devlet kademesinde görev alabileceği de amaçların arasına dahil edilmiştir. (Arslan 1995;23-24)

İlk Darülfünun’u Kurma Teşebbüsü Darülfünun, 19 yy’da Avrupa’daki yüksek öğretim kurumu olan üniversitelerden etkilenerek oluşturulmuş bir eğitim kurumudur. Maarif işlerinin düzene konabilmesi için 1845’de bir komisyon (Muvakkat Maarif Meclisi) oluşturularak ilk Darülfünun fikri ortaya atılmıştır.

Bu komisyon 1846 yılında hazırladığı raporu yüksek meclise sundu ve Darülfünun kurma çalışmalarını başlattı. Ön görüldüğü gibi 1851 yılında Encümen-i Daniş(Bilim Komisyonu-Bilimler Akademisi) kurulmuştur. Bu konferans tarzındaki dersler iki yıl devam etmiş başarılı olanlara sertifika verilmiştir. 1865 yılındaki bir yangın Avrupa’dan getirilen ders araçları ile kitaplarının yanmasına sebep olmuştur. (Arslan 1995;27-28)

İKİNCİ GİRİŞİM: DARÜLFÜNUN-I OSMANİ(1870) 1867’de Fransız eğitim bakanı Victor Duruy’e Osmanlı eğitim kurumlarını sistemleştirmesi için bir rapor hazırlatıldı. Bu rapordan da etkilenerek 1869’da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (Eğitim Kanunu) çıkartıldı.

Bu kanuna göre Darülfünun-i Osmani 3 fakülteden meydana gelecekti. 1-Edebiyat 2-Hukuk 3-Fen Darülfünun Müdürlüğüne Avrupa’da öğrenimini tamamlayan Hoca Tahsin Efendi atandı. 20 Şubat 1870’te açılan Darülfünun-i Osmani 1873’te kapanmıştır.

Öğrenci, öğretim görevlisi, sosyal, kültürel ekonomik yapının yeterli olmaması kapanmasının başlıca nedenlerindendir. Bu okulun kapatılmasıyla ilgili olarak bir başka görüşte Cemalettin Afgani’nin açılışta söylediği “peygamberlik sanatlardan bir sanattır” sözüdür. Maarif Nazırı Saffet Paşa bu olayı; “Binbir güçlükle kurulan yeni bir ilim medresesinin ortadan kaldırılmasıyla memlekette bir üniversite kurma fikri bir defa daha baltalanmış ve batı irfan ve medeniyetine açılmak istenen pencere tekrar kapatılmıştır” şeklinde açıklamıştır.

DARÜLFÜNUN-İ SULTANİ Darülfünun-u Osmani’nin 1873’te kapatılmasının ardından Cevdet ve Saffet Paşa’ların katkılarıyla Mekteb-i Sultani’nin (Galatasaray) ileri sınıflarına Mecelle (medeni kanun) ile Roma Hukuku dersleri konulmuştu. 1874’maarif bakanı olan Saffet Paşa Avrupa tarzı Üç Okul kurdurdu. Bunlar: 1) Hukuk Mektebi 2) Mühendis Mektebi 3) Edebiyat Mektebi

Darülfünun-u Sultani kendinden öncekilerden farklı olarak bir meslek ihtisaslaşmasına gitmiştir. İlmi bir tez hazırlayanlardan hukukçuların Adliye Nezaretinde, mühendislerin Nafia Nezaretinde istihdam edilmelerine karar verilmiştir. Tez hazırlamayanlara dava vekilliği, kondüktörlük; edebiyat mektebinden mezun olanlara ise öğretmenlik hakkı verilmiştir Mekteplerin ve sınıfların ayrı ayrı programlarının düzenlendiği lisans ve doktora programlarının düzene sokulduğu Darülfünun-u Sultani de 1881 yılında kapanmıştır.

Darülfünun-u Şahane(1900) XX.y.y.a kadar bir külliye dahilinde, birkaç bölümden oluşan Darülfünun kurma çabaları başarısızlıkla neticelenirken II. Abdülhamit döneminde kuruluşu hızlanan orta ve yükseköğretim kurumlarının yaygınlaşması sonucunda Edebiyat ve Hikmet şubesi, Ulumu Riyaziye ve Tabiiye şubesi ve Ulumu Aliye Diniye şubesinden oluşan üç fakülteli Darülfünun-u Şahane kurulmuştur (İhsanoğlu 1999, 328). Tıp ve hukuk mektepleri yükseköğretim kurumu olarak kabul edilmesine rağmen Darülfünun yönetimine dahil edilmemiştir (Arslan 1995; 50)

Darülfünunu Şahane’nin kurulmasında Müslüman Türklerin Avrupa'ya ve ecnebi memleketlere gitmesini engellemek amacı olduğu da ileri sürülmüştür. Özellikle Abdülhamit yönetimine karşı oluşturulmaya başlanan batıyı taklit süreci mecburi bir değişimi de beraberinde getirmiştir (Turhan 1987 187-188). Artık rüştiye ve idadi sayısı bir yükseköğretim kurumu açabilecek ölçüde artmıştı. Darülfünunu Şahane 1 Eylül 1900’de resmen açılmıştır (Arslan 1995;50)

1900 ÜNİVERSİTESİNİN GETİRDİĞİ DEĞİŞİKLİKLER: Bu alandaki değişiklikleri şu noktada özetlemek mümkündür: -Toplumun adını simgeleyen üniversite padişahın adını simgeler duruma getirilmiştir. -Hukuk ve Tıp mekteplerinin değiştirilerek üniversiteye bağlı birer yüksek okula dönüştürülmüştür. -Fakültelerin adları değiştirilerek başta fakülteler oluşturulmuştur. -Yardımcı hizmet elemanları dahil tüm üniversite çalışanları padişahça atanıyordu.

DARÜLFÜNUN (DARÜLFÜNUN-U OSMANİ) 1908 ÜNİVERSİTESİ 1908 Üniversitesi,1908 inkılabının yarattığı yeniliklerden payını almış olarak kuruldu. 1908 Üniversitesinin Getirdiği Yenilikler: Bu noktadaki yenilikleri şu noktada özetlemek mümkündür: -Programlar baştan sona değiştirildi. -Tarihe,edebiyata ve felsefeye ait dersler konuldu. -Öğrenci kabul ve sayısı hakkında hükümler kaldırıldı. -Öğretim araç ve gereç bakımından zenginleştirildi. -Bölüm başkanlarına seçim hakkı tanındı. -Eğitim reformlarına yüksek öğretimden başlama ilkesi kabul edildi.

ÜNİVERSİTENİN GÖREVİ: 1908 Üniversitesiyle birlikte ilk defa üniversitesinin görevi resmi olarak belirlenmiştir. Dönemin Eğitim Bakanı Emrullah Efendi, 22 Nisan 1912’de yazdığı Darülfünun Nizamnamesinde, Darülfünunu.kültürü yaratıcı ve yayıcı temel kurum diye tanımlamıştır. Emrullah Efendi, üniversitenin görevini, bilimi bulmak, bilimi korumak ve bilimi yaymak olarak görmüştür.

“Darülfünun dediğimiz yüksek okul kurumları,ilimler ve fenlerin hem yayılmasına,hem de ilerlemesine hizmet eder.Bu iki hizmet birbirinin aynıdır. 1.İlimleri fenleri yaymak halk arasında dağılmak demektir.Bu görevleri ile darülfünunlar yüksek öğretime mahsus okullarının görevlerini görürler. 2.Darülfünunlar ilmin ilerlemesine hizmettir. Bu kurumlar ilmi yaymakla kalmazla, ilmi yapmağa,ilerletmeğe de hizmet ederler. İlmin yayılması ve ilerlemesine hizmet eden bilginler yetiştirecek Darülfünunların bu uğurda görecekleri hizmetin tahmin edilebilir ve Darülfünunların asıl görevi de bu olmalıdır.

ÜNİVERSİTENİN KURULUŞ SİSTEMİ: Emrullah Efendinin yeni tüzük ile oluşturduğu üniversite,şu bölümlerden oluşmaktadır: -Dini Bilimler -Hukuk -Fen -Tıp -Edebiyat bilimleri

DARÜLFÜNUN (DARÜLFÜNUN-U OSMANİ) 1914 ÜNİVERSİTESİ Meşrutiyet yıllarının ikinci Darülfünun reformu I. Dünya Savaşı yıllarına rastlar. Koçer ‘e göre I. Dünya Savaşına Kadar olan dönemde çeşitli fikirlerin ortaya atıldığı, yayıldığı ve bu fikir özgürlüğü içinde her konunun tartışıldığı ancak eyleme fazla geçilmediği bir devirdir.

1914 ÜNİVERSİTESİNİN GETİRDİĞİ YENİLİKLER Bu üniversite reformu ile getirilen yenilikler şu noktalarda özetlenebilir. -Darülfünun bir yüksek okul hüviyetinden sıyrılarak modern bir üniversite fonksiyonunu benimsemeye başladı. -Şubeler fakültelere dönüşmüştür. -Öğretim üyeleri ”müderris” ünvanı almıştır. -”Darül-mesai” adı altında araştırma enstitüleri kurulmuştur. -Laboratuarlar,kütüphaneler açılmıştır.

-Bilimsel yayınlara başlanmıştır. -Bilimsel özerklik istekleri bu devirde duyulmuştur. -Bir “Darülfünun Divanı” (senato) kurulması için hazırlıklara başlanmıştır. -Edebiyat fakültesi bünyesinde “Diller Şubesi” açılmıştı. -Sınıf usulü bırakılarak sömestr usulü kabul edilerek uygulanmaya başlanmıştır.

1915 yılında Darülfünun da bir “İnas Darülfünun’u açılmıştır 1915 yılında Darülfünun da bir “İnas Darülfünun’u açılmıştır. Darülfünun içerisinde konferans salonunda Edebiyat, Riyaziyat ve Tabiiyat alanlarında kız öğrencilere eğitim vermeye başlanmıştır. Mütareke döneminde kız öğrenciler erkeklerle aynı sınıflarda eğitim görmeye başlamıştır.

Tarihimizde üniversitelere ilk kez özerklik tanıyan ve bunu hukuki temele oturtan girişim 21 ekim 1919 tarihli Nizamnamedir. Bu tüzük; seçimli, katılımlı, tüzel kişilikli ve özerk bir üniversite anlayışını ortaya çıkarmıştır. 1919’un önemli bir yeniliği de Emin (rektör), Reis (dekan), muallim (profesör) terimlerinin kullanılmasıdır.

11 Ekim 1919 tarihli nizamnamenin birinci maddesinde kuruluş sistemini oluşturan fakülteler şöyle sınıflandırılmıştır. Hukuk Tıp Edebiyat Fen Fakülteleri

Darülfünun-u Osmani 1924 yılında çıkarılan 493 sayılı yasa ile İstanbul Darülfünun’u adını almıştır.

Kaynakça Timur, Taner,”Toplumsal Değişme ve Üniversiteler”,İmge kitapevi yay.,Ankara 2000 Arslan, Ali,”Darülfünun’dan Üniversiteye”,Kitabevi yay.,İstanbul 1995 Hatipoğlu, Tahir,”Türkiye Üniversite Tarihi”,Selvi yayınevi,Ankara 2000 Turhan, Mümtaz,”Kültür Değişmeleri”,Marmara Üni.İlahiyat Fak.yay.,İstanbul 1987 www.istanbul.edu.tr/tarihce/ Ergün M,egitim.aku.edu.tr/24.12.2007 www.bilgiyay.com/ 17.12.2007