Enformasyon Teknolojileri ve bilgi arama stretejileri Doç. Dr. Doğan Atılgan Ankara Üniversitesi DTCF Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü atilgan@ankara.edu.tr

Bilimsel bilgi ve bilgiye erişim Sanayi, çağımızda teknolojik gelişmelere paralel olarak köklü değişmelere uğramaktadır. Ancak bilginin yönlendirdiği ekonomide, bilgi, yalnızca teknoloji sahibi kuruluşlar için değil, dönüşüme ayak uydurmak zorunda olan teknoloji sahibi olmayan ve/veya düşük teknoloji sahibi kuruluşlar için de kritik önem taşır. İnovasyonda(Yenilik) belirleyici olan teknolojik inovasyondur. Teknoloji bir bilgi kategorisidir. Çağımız teknolojisinin bilgi kaynağı ise bilimsel bilgidir. Bu nedenle günümüzün üretim ekonomileri bilgiye dayalı ya da bilginin yönlendirdiği ekonomi olarak nitelenmektedir. Bilgiye dayalı ekonomide can alıcı nokta bilgiye erişmek ve erişilen bilginin kullanımı sonucunda yeni bilgi üretmektir.

Bilimsel bilgi ve bilgiye erişim Bilginin denetimi ve sınıflandırılması ve bilgi erişimin gerçekleştirilmesinde günümüzde çok çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin tümünde bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) yoğun olarak kullanılmaktadır. Bilginin denetimi ve bilgiye erişimin bilgisayarlar aracılığı ile sağlanması aşamasında yapılması gereken, verilerin bilgisayar ortamında bir veri tabanı oluşturma işleminin gerçekleştirilmesidir. Veri tabanları kayıtların bibliyografik nitelemesi ve erişiminde son derece önemli olan veri alanlarından oluşmaktadır

Bilimsel bilgi ve bilgiye erişim Bilgiye erişimde temel amaç denetim altına alınan bilginin tümüne veya ilgili olanlarına erişmektir. Eldeki bilgilerin tümüne veya gereksinim duyulanlara zamanında erişmek ise erişim uçlarının iyi belirlenmesi ve bunların belirli bir düzende kayıt edilmesi ile mümkündür. Bilginin hızla çoğalması ve büyüklüğü ve bu bilgilerin tümünün denetim altına alınamaması bilgi erişimde en başta gelen sorundur. Denetim altına alınan bilginin, belirli bir veri tabanına kayıt edildiği halde erişim uçlarının iyi belirlenememesi ve tarama stratejilerinin iyi saptanmaması da bir başka sorunudur. Bununla birlikte var olan bilgilerin tümünü bir veri tabanında toplamak ne olası ne de gereklidir. Önemli olan araştırıcının gereksinim duyduğu bilgiye en kısa sürede ulaşmasıdır

Yayıncılıktaki gelişmeler Özellikle Internet'in yaygın olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte elektronik olarak erişilebilen bilgi kaynaklarının sayısında büyük bir artış gözlenmiştir. Bilimsel araştırma sonuçlarının yayımlandığı elektronik dergilerin sayısında 1991-1997 yılları arasında 30 katlık bir artış gözlenmiştir. 1991'de 110 elektronik dergi bilinirken, 1997 yılında bu sayı 3400'e çıkmıştır. Söz konusu elektronik dergiler içerişinde hakemli olanların sayısı 1000'in üzerindedir 2005 yılında bu sayı 10.000’i geçmiştir.

Bilgi Erişim Geleneksel anlamda: Bilginin kayıtlı olduğu ortama erişimi sağlayan yöntem ve süreçlerin tümü. Günümüzde: Bibliyografik bir veri tabanı ya da doğrudan online (çevrimiçi) katalogda bulunan bibliyografik verilere ve bu bilgilerle ilişkili tüm verilere ve/ veya aranan bilginin tam metnine yazar soyadı, adı, anahtar terim, konu başlığı gibi erişim uçları ile ulaşma.

İdeal Bilgi Erişim Sistemi İlgili belgelerin tümüne erişim sağlamak Birbirine benzeyen bilgileri bir araya getirmek, benzemeyenleri ayırmak Bilgiye seçici biçimde erişmek üzere bir araya gelen, bilgi ile ona gereksinim duyan birey arasındaki bilgi akış sürecinin kesintisiz biçimde oluşumunu mümkün kılan, aralarında etkileşim ve uyumluluk bulunan parçalardan oluşmuş bütündür

Internet ve Web’in Temelleri Internet, ağların ağıdır. Web, Internet uygulama araçlarından biridir. Yaklaşık 1000 milyon URL Yaklaşık 10 terabyte=10.000 gigabyte metin

Internet kullanıcısı Dünyada 1 milyar kadar internet kullanıcısı, 350 milyon civarında internete bağlı bilgisayar, 75 milyon civarında web, 60 milyon com/org/net altında alan adı,  10 milyar civarında web sayfası söz konusu. Türkiye’de ise yaklaşık 10 milyon internet kullanıcısı, 750 bin internete bağlı bilgisayar, 75 bin .tr uzantılı alan adı, 300 bin yurt dışından alınan alan adı bulunmaktadır. 

Bilgi Erişim Araçları Manuel Bilgi erişim Sistemleri Bibliyografyalar Ulusal bibliyografyalar Uluslararası bibliyografyalar Genel Bibliyografyalar Konu bibliyografyaları Örnek: Türkiye Bibliyografyası Türkiye Makaleler Bibliyografyası Gazetecilik Bibliyografyası

Bilgi Erişim Araçları-2 Kataloglar Ulusal Toplu Kataloglar Uluslararası Toplu kataloglar İndeksler (dizinler) Süreli yayın indeksleri Diğer materyale erişim indeklseri

Bilgisayarla Bilgiye Erişim Tarama Teknikleri Tarama istekleri mümkün olduğunca spesifik (özelleştirilmiş) halde sunulmalıdır. Örneğin: “Bilgi Erişim Sistemleri” “Bilgi Erişim” değil + İşareti ya da “and” bağlacı İsteği/soruyu rafine etmek (süzmek) için Örnek: +”Bilgi Erişim” +Geribildirim

Tarama Teknikleri - İşareti ya da “not”, “and/but not” İsteği rafine etmede, içeriğe alınması istenmeyen terimler için kullanılır Örnek: “Bilgi Erişim” (not)–”Bilgi Erişim Teknikleri” “or” bağlacı Aranması istenen ya da istenmeyen her anahtar kelimeyi, birbirinden bağımsız olarak tek tek şeçer Örnek: “Bilgi Erişim Sistemleri” or Geribildirim

Tarama Teknikleri Tamlama/Deyim (Phrase) İstekte/sorunun tanımlanmasında deyim/tamlama halinde tanımlama yapılması isteniyorsa kullanılır; aranması istenen terim “” işareti içerisinde belirtilir Örnek: “Bilgi Erişim Sistemleri”

Tarama Teknikleri İsteğin daha üst düzeyde rafine edilmesi ve en uygun kayıtlara erişilmesi isteniyorsa söz konusu tekniklerin hepsi kullanılarak soru tanımlanabilir Örnek: +”Bilgi Erişim Sistemleri”+“Teknikler” +”Kullanıcı Gereksinimleri” – (Geribildirim or Feedback) Daha etkili taramalar yapılmak isteniyorsa, sistemin dayandığı veritabanının özelliklerine göre yazar, terim, yıl, dil, materyal türü ve formatı, coğrafi sınırlama vd. istekler birbiri ile birleştirlebilir.

Internet/Web Temel Tarama Araçları Katogorik Dizinler Yahoo! (http://www.yahoo.com/) Yahoo, “kategorik dizin” nitelikli tarama aracıdır. 14 temel kategori altında yüzbinlerce web sistesi düzenlenmiştir. Yahoo’nun ayrıca, yerel ve dünya çaplı Yahoo versiyonlarından haritalar, hava durumu ve spor aktivitelerine kadar ek hizmetleri bulunmaktadır.

Internet/Web Temel Tarama Araçları

Internet/Web Temel Tarama Araçları AltaVista (http://www.altavista.com/) AltaVista, World Wide Web’te dokümanları bulmamıza yardımcı olur. Veritabanında bulunan tüm web sayfalarının listesini, anahtar kelimeler, tamlama ya da soru olarak belirlediğimiz istekler uyarınca sunar.

Internet/Web Temel Tarama Araçları

Tarama Motorları HotBot (http://www.hotbot.com/) HotBot, 110 milyondan fazla web dokümanının tam metin (fulltext) taramasını sunar.

Internet/Web Temel Tarama Araçları

GoTo.com (http://www.goto.com/) GoTo, kendi web sitelerinin taranmasını isteyen birey ya da kuruluşlara web’te kendi sayfalarına erişilmesini olanaklı kılar; ayrıcalık tanınması isteniyorsa, ödeme karşılığında, listenin başında da ilgili web sitesinin görünmesini sağlar.

Internet/Web Temel Tarama Araçları

Ask Jeeves (http://www.askjeeves.com/) İngilizce tanımlanmış soruların yanıtını vermeye çalışır; ayrıca diğer tarama araçlarının da küçük bir üst veri(Metadata) arama aracıdır.

Tarama Motorları EuroSeek (http://www.euroseek.com/) Avrupa’daki web sitelerinin taranmasını olanaklı kılar. Coğrafi alan ya da doküman dili sınırlamalarına izin verir.

Google! (http://www.google.com/) Google, web’te 1 milyardan fazla “hyperlink”leri matematiksel analiz ve hesaplamaya dayalı biçimde sistematize eder; bu sayede mümkün olduğunca isteğe uygun sonuçları getirir, istenmeyen sörfleri yapmak zorunda kalmazsınız. “Feeling luck” “kendimi şanslı hissediyorum” butonunu kullanarak da dokümanların içindeki en uygun olanına erişim olanaklıdır.

Sonuç Elektronik ortamda bilgi erişim sistemlerinin ve her sistemin sunduğu bilgi erişim modelinin varlığından haberdar olmak gereklidir; bu ilke elektronik ortamda en üst düzeyde bilgi erişim sürecinin yaşanması için kaçınılmazdır Bunun için bireylerin enformasyon okuryazarı olmaları gerekir. Enformasyon okuryazarlığı, enformasyonun bir gereksinim olduğunun ayırdında olmayı, etkin biçimde onun varlığını ve/veya yerini belirleyebilmeyi, ona erişimi, onu organize etmeyi ve kullanmadan önce alınan enformasyonu değerlendirmeyi gerektirmektedir

Sonuç Internet/web’te uygun bilgi kayıtlarına erişim, bilgi erişim teknikleri bilinmiyorsa, güçtür. Internet’te saatlerce ve özgürce dolaşabilirsiniz ama aradığınızı bulmanın garantisi yoktur. Internet çok önemli bir bilgi erişim kanalıdır ancak unutulmamalı ki bilimsel bilgi, hala önemli ölçüde, geleneksel yöntemlerle üretilen bilimsel dergi, kitap vd. basılı bilgi kaynaklarında bulunmaktadır. Yine unutulmamalıdır ki, bazen bir bilgi sorusunun yanıtını almak, (herhangi bir kavramın içeriği ya da bir başka dildeki karşılığı gibi) basılı kaynaklar aracılığı ile çok daha kısa sürelidir.

Sonuç Internet’web üzerinde bulunan bilgi kayıtları, bilgi erişim sistemlerinin indeksleme politikalarındaki değişiklikler, sunucularından (server) kaynaklanan sorunlar nedeniyle günlük olarak bile değişebilmekte ve erişilememektedir. Bu doğrultuda, tarama motorlarında bilgi kaybı değerlendirmelerinin yapıldığı pekçok araştırma bulunmaktadır. Bu durum gözardı edilmemelidir. Elektronik ortamda bilgi erişim sürecinin daha etkili ve zevkli biçimde yaşamak istiyorsak, sözü edilen bilgi erişim tekniklerini kullanmanın yanısıra aşağıda listelenen yine web’te sunulan çeşitli hizmetlerden yararlanmamız olanaklıdır.