Dış Ticaret İşlemleri Muhasebesi Öğr. Gör. A. Çağlar ERKAN

TİCARET NEDİR? Ticareti, üretilen mal ve hizmetlerin belirli bir ücret karşılığı son kullanıcılara ulaştırılmasını sağlayan alım-satım faaliyetlerinin tümü olarak tanımlayabiliriz. Bu alım-satım işlemleri devamlı olarak tekrarlanmakta, işlemlerin içine birçok firma ve kuruluşun hizmetleri katılmakta ve bu işlemler karşılığında çeşitli ödemeler yapılmaktadır.

TİCARET 2’YE AYRILIR…. Ticaret genel olarak, iç ve dış ticaret olmak üzere ikiye ayrılır. Her iki yönteminde aynı olmasına karşın, dış ticareti iç ticaretten ayıran bazı durumlar vardır.

Dış Ticaret = İthalat ve İhracat Dış Ticaret, malların ve sermayenin ulusal sınırların dışına akışıyla ilgilidir. ihracat ve ithalat olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. İhracat, üretimi gerçekleştirilen bir malın o ülkenin mevzuatına uygun bir şekilde başka bir ülkeye gönderilip, bedelinin yurda getirilmesidir. İthalat ise, bir malın bedelinin ödenerek yurda getirilmesidir. İhracatta para akışı içeri, mal akışı dışarı doğrudur.

DIŞ TİCARET Dış ticareti, üretilen mal ve hizmetlerin belirli bir fiyat-ücret karşılığı son kullanıcılarına ulaştırılmasını sağlayan alım-satım faaliyetlerinin tümü olarak tanımlayabiliriz. Söz konusu alım-satım faaliyetleri devamlı olarak tekrarlanmakta, işlemler bütünü içine birçok kuruluşların hizmetleri katılmakta, bu hizmetler karşılığında çeşitli ödemeler yapılmaktadır.

Dış Ticaret için gerekli olan bu temel bilgileri aşağıdaki şe­kilde özetleyebiliriz: Ülke: Pazarlama faaliyetinin başlatılarak sürdürüleceği ülke ile ilgili hem genel, hem de pazarlama konusunu yakından ilgilendiren bilgiler. Bu bil­giler hedeflenen pazarın genel çerçevesini gösterir. Konum: Pazarın konumu önemlidir. Yakın olması ulaşım masraflarını etkileyecektir. İklim, gerek pazarlanacak olan ürünün türünü, gerekse de pazar­ lama yapacak kişileri etkileyecektir. Coğrafi konum, ulaşım yöntemini etkileye- , çektir. Hatta yakın çevrede yer alan rakip ülkeler, fiyatlarımızı dahi etkileyecektir.

Doğal Kaynaklar ve Ekonomik Faaliyet: Doğal kaynak ve ekonomik faaliyet, o ülkeye yönelik pazarlama bakış açısını doğrudan etkileyecektir. Nüfus özellikleri: Nüfus ve özelliklerinin de pazarlama faaliyeti açı­ sından önemi büyüktür. Tahmini satış miktarım belirlemede, ürün cinsini be­lirlemede, yaş, cinsiyet, eğitim ve kültür özellikleri çok önemlidir. Altyapı: Altyapı bilgisi; bir yandan pazara girme konusunda bir takım Kolaylıkların derecesini anlamamızı, öte yandan ülkenin kalkınma düzeyi hakkında fikir sahibi olmamızı sağlar. Burada kastedilen ulaşım imkanları, enerji kaynakları, eğitim müesseseleri gibi altyapı öğeleridir

Ticari Politika: Bir ülkenin ticari politikasının, Dış Ticaret stratejisinin şekillenmesinde çok büyük önemi vardır. Ülkeler bazı ülkelerle ticareti yasaklamış veya kotalar koymuş olabilir. Gümrük birlikleri ve ekono­mik entegrasyon kuralları söz konusu olabilir. Aynı durum, pazarlama faaliyeti sapacağınız ülke için de geçerli olabilir. Gümrük kısıtlamaları, çok çeşitli ver­giler, etiketleme ve paketleme, standardizasyon kuralları koymuş olabilir.

Pazar Yapısı: Her ülkenin kendine has bir pazar yapısı mevcuttur Pazar Yapısı: Her ülkenin kendine has bir pazar yapısı mevcuttur. İnsanları, aile yapıları, özel ve kamu kuruluşları, pazarın işleyişi, mali yapısı ile ilgili bilgiler, başarılı bir Dış Ticaret için temel bilgileri teşkil eder. Rekabet: Rekabet iç üreticiden ve diğer ülkelerden gelebilir. Satmaya çalıştığımız mamulün hedeflenen ülkedeki iç üretimi, genellikle önemli ithalat kısıtlamalarının bir habercisidir.

Dış Ticaretin Kaynakları Dış Ticarette önemli olan sadece bilgilerin türünü saptamak değil, aynı zamanda bilgi kaynaklarını da bulup onlara ulaşabilmektir. Bu kay­ nakları şöyle sıralayabiliriz:

Dış Ticareti Geliştirme Ofisleri Daha çok ihracatı geliştirme amacı ile kurulmuşlardır. Hem ilgili ülke hem de ticari faaliyette bulunan ülkeler ile ilgili geniş kütüphaneleri mevcuttur ve araştırmalar yaparlar. Örneğin, Türkiye'de İhracatı Geliştirme Merkezi (iGEME)gibi.   Ticaret Ataşelikleri Bulunduğu ülkelerle ilgili bilgi toplama faaliyetleri ile birlikte ticari ta­ nıtma faaliyetlerinde de bulunurlar, adresler temin ederler, ilişkilerin kurulma­sında yardımcı olurlar.

Bankalar Yurt dışında ofisleri olan bankalardan da gerek rakipler ve gerekse ülke­lerin mali yapıları hakkında bilgi toplamak mümkün olabilir. Örneğin, İş Ban­kası ve Yapı Kredi Bankası bülten ve raporları.   Hedef Ülkelerin Resmi Kuruluşları Bu kuruluşların yayınladıkları gizli olmayan rapor ve istatistikler elde edilip değerlendirildiği takdirde, önemli bir takım pazar bilgilerini elde etmek mümkün olabilir.

Ticaret Odaları Bu odalar da dış ticareti geliştirme merkezinin yaptığı çalışmalara benzer çalışma ve faaliyetlerde bulunurlar. Aslında konuları iç ticaret olup, dış tica­retle de ilgilenirler.

Yabancı Gazeteler ve Mecmualar Hedef ülke ile ilgili olarak elde edilebilecek ticari ağırlıklı gazete ve mecmualardan, genel ekonomik eğilimler üzerine fikir sahibi olmak mümkün­dür.

Fuar ve Sergiler Hem rakipler ve ürünler ile ilgili- bilgiler, hem de müşterilerle doğrudan temas sonucu elde edilecek bilgiler, bu tür organizasyonlar aracılığı ile temin edilebilir. Aynı zamanda satış faaliyetini de gerçekleştirmek mümkün olabilir.

Dış Ticaret ile İlgili Seminer ve Konferanslar Bu tür organizasyonlarda; hem genel olarak dış pazarlama konusunda ge­rekli bilgiler aktarılır, hem de dış pazarlarda edinilen tecrübeler iletilir.

Dünya Ticaret Merkezleri Dünya Ticaret Merkezleri; bilgi alışverişi yolu ile uluslararası ticaretin yayılması, gelişmesi ve etkin bir biçimde faaliyetlerin yürütülmesi amacını güderek çeşitli ülkelerde kurulmuş olan, politik niteliği olmayan ve kar amacı gütmeyen ticari işletmelerdir. Bu merkezler birçok hükümet kuruluşunu ve ticari kuruluşları içine almaktadır.

Uluslararası Kuruluşlar Bu kuruluşlar; ülkelerle ilgili olarak kapsamlı istatistikler, bilgiler ya­ yınlamaktadır. Bu tür kuruluşlara örnek olarak aşağıdakileri sayabiliriz:

Uluslar arası Ticaret Merkezi (International Trade Center-ITC) Cenevre'deki bu kuruluş; belli mamuller için piyasa araştırmaları, genel ülke pazar profilleri, iki aylık bültenler (International Trade Forum) yayınla­makta ve ihracatla ilgili özel bilgi isteklerini cevaplandırmaktadır.

Birleşmiş Milletler (United Nations-UN) Ticaret, sanayi ve çeşitli ekonomik konularda istatistik serileri ve piyasa gelişmesi ile ilgili özel raporlar yayınlamaktadır. Ayrıca Birleşmiş Milletler Ekonomik Komisyonları (UN Economic Commissions) ilgilendikleri coğrafi bölgelerle ilgili istatistik ve özel araştırmalar hazırlamaktadır.

Gıda ve Tarım Organizasyonu(Food and Agriculture Organization-FAO) Birleşmiş Milletler'in Roma merkezli bu yan kuruluşu, tarımla ilgili ista­ tistik serileri ve gıda mamulleri için pazar raporları yayınlamaktadır.

Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (Organization for Economic Cooperation and Development-OECD) Türkiye'nin de üyesi olduğu bu kuruluş dış ticaret, sanayi, bilim ve tek­ noloji, gıda, taşımacılık gibi alanlarda ülke ekonomi araştırmaları, istatistik bültenleri ve raporları hazırlamaktadır.

Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Trade and Development-UNCTAD) Bu konferansın yayınları arasında uluslararası ticaret, ticaret engelleri, ti­caret tercihleri gibi konular yer almaktadır.

Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund-IMF) Yayınları arasında ülke ve uluslararası döviz mevduatı, ticaret engelleri, dış ticaret, mali ve ekonomik gelişmeler yer almaktadır. (UNCTAD ve IMF'ye bir sonraki konuda daha geniş olarak tekrar değinilecektir.) (Kozlu, 1993)

Uluslararası Ticareti Teşvik Eden Kuruluşlar Ticaret ve Tarifeler Genel Anlaşması (General Agreement on Tarif/s and Trade- GATT) 1929'da patlak veren büyük ekonomik buhrandan sonra, başta ABD ol­mak üzere, ileri gelen batılı devletler, dünya ticaretini genişletmek için çalış­malar yapmışlardır. İşte bu doğrultuda Havana Görüşmeleri başlatılmış ve Uluslararası Ticaret Organizasyonu'nun (ITO'nun) kuruluşunu öngören Havana Anlaşması imzalanmıştır. Fakat bu anlaşmanın, ABD'de bile kongreden geçiri­lememesi üzerine, Batılı ülkeler; hizmetleri, gümrük engellerini ve ticareti da­raltıcı diğer kısıtlamaları kaldırma düşüncesiyle "Hazırlık Komitesi" kurmuş­lardır. Böylece 1947 yılında Tarife Görüşmeleri başlamıştır.  Genel Anlaşma kuralları, akit yapan ülkelerin kendi aralarındaki ticari ilişkilerini düzenler. Bunların uygulanmasının denetimi, GATT'ın devamlı ve önemli bir görevidir. Ayrıca, danışma ve uzlaşmayı sağlayıp, görüş farklılıkla­rını gidermeyi, üyelerin ticari menfaatlerine zarar gelmesini önlemeyi hedefler.

Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Trade and Development-UNCTAD) Dünya temel madde ihraç fiyatlarının 1950-1962 yılları arasında % 7 oranında düşmesi, buna karşın sanayi ürünleri fiyatlarının % 25 oranında artma­sı, dış ticarette fiyat sorununun uluslararası düzeyde çözüme kavuşturulması için Birleşmiş Milletler bünyesinde bu sorunlarla ilgilenecek bir kuruluşun oluşturulmasını gerekli kılmıştır. Ancak bu amaçla kurulan UNCTAD'ın he­defleri, baştan beri temel madde ticareti sorunlarını aşmıştır. UNCTAD daha genel anlamda, az gelişmişliğin ve az gelişmişlerin sorunlarının dile getirildiği bir forum olmuş ve az gelişmiş ülkelerin (AGÜ) ortak menfaatleri için zaman zaman mücadeleler verdiği bir uluslararası platform görünümü kazanmıştır.  UNCTAD'ın çalışmaları, merkezi Cenevre'de bulunan bir Sekretarya, bu­nun altında yer alan ve görevi UNCTAD Konferanslarını hazırlamak ve iki konferans arasında kararları uygulamaya koymak olan bir Ticaret ve Kalkınma Konseyi ile Konseye bağlı çalışma komitelerince yürütülmektedir. Başlıca ça­lışma komiteleri; Temel Maddeler, Mamul Maddeler, Teknoloji Transferleri, Denizcilik ve Finansman Komiteleridir

Dünya Bankası(WorldBank-WB) Grubu Dünya Bankası Grubu adı altında; Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, Uluslararası Kalkınma Birliği ve Uluslararası Finansman Kurumu, uluslara­rası para ve kalkınma projelerinde faaliyet göstermektedir.

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank f ör Reconstruction and Development-IBRD Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Association-IDA) Uluslararası Finansman Kurumu (International Finance Corporation- IFC) Uluslararası Para Fonu (InternationalMonetary Fund-IMF)

Dünden Bugüne Dış Ticaretin Gelişimi

OSMANLI DA İL DIŞ TİCARE POLİTİKALARI Batılı ülkelerde Sanayi Devrimi devam ederken, Osmanlı Devleti’nde iktisadi hayatın önemli bir unsurunu oluşturan ticaret, devletin kontrolü altında yürütülmekteydi. Osmanlı dış ticaret politikası geleneksel olarak ülke içinde mal bolluğunu arttırarak ekonomik karlılığı, özellikle de fiyat karlılığını amaçlayan ithalatı teşvik edici, ihracatı kısıtlayıcı bir uygulamaya dayanmaktaydı. Uygulanan bu politikaları desteklemek amacıyla ihracat yüksek oranlarda vergilendirilirken bazı mallara da ihracat yasağı konmaktaydı.

Kapitülasyonların da desteklediği bu ithalatı teşvik edici dış ticaret politikası ile birlikte 1838 yılında İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında yapılan Balta Limanı Anlaşması ve bunu takip eden yıllarda Fransa ve diğer Avrupa devletleri ile yapılan benzer nitelikteki anlaşmalar Osmanlı Devleti’nin gümrükleri üzerinde diğer Avrupalı devletlere sayısız ayrıcalıklar tanımak suretiyle engelsiz bir ticaret sistemi geliştirmelerine imkan sağlamıştır. Bu durum aynı zamanda Osmanlı ekonomisinin gelişen Avrupa sanayisi için açık bir pazar haline gelmesine yardımcı olmuştur.

1830–1911 Osmanlı İhracatı ve Başlıca Ülkelere Göre Dağılımı Milyon Sterlin İngiltere (%) Fransa Almanya Avusturya Rusya 1830–32 4 13 14 2 31 1840–42 5 20 17 29 10 1850–52 9 16 1 28 8 1860–62 12 24 30 1870–72 19 27 25 15 1880–82 6 1890–92 18 26 1900–02 7 1908–11 11

Dünya Savaşı Sonrası Ticaret Politikaları (1914–1923) Halkın gıdası için zorunlu kaynakların koruma altına alınması ve ulusal ekonomik faaliyetlerin korunması, Devletin güvenliği, Mikrop ve salgın hastalıklara karşı korunma, Afyon ve zehirli maddelerin kullanımını önleme, Alkollü içkilerin yurda girişini engellemek, Altın çıkışını önlemek ve, Kamu tekelleri kurma ve kurulanların desteklenmesi amaçlanmıştır.

CUMHURİYETTEN GÜNÜMÜZÜ DIŞ TİCARETİN GELİŞİMİ Türkiye’nin dış ticaret yapısını iki alt başlık altında incelemek mümkündür. 1980’den önce genel hatlarıyla ithal ikameci bir ekonomi politikası izleyen Türkiye’nin, 1980’den sonra, gerek ticari serbestleşme, gerekse finansal serbestleşme politikaları uygulayarak uluslararası ticarete daha büyük ölçekte katıldığı olduğu görülmektedir.

Yıllara göre dış ticaret Foreign trade by years (Bin $ -Thousand $) İhracatın Dış ticaret Dış ticaret ithalatı dengesi hacmi karşılama Balance of Volume of oranı foreign trade foreign trade Proportion of Değer Değişim Değer Değişim Değer Değer imports covered Yıllar Value Change Value Change Value Value by exports 1923 50 790 86 872 - 36 082 137 662 58,5 1924 82 435 62,3 100 462 15,6 - 18 027 182 897 82,1 1925 102 700 24,6 128 953 28,4 - 26 253 231 653 79,6 1926 96 437 -6,1 121 411 -5,8 - 24 974 217 848 79,4 1927 80 749 -16,3 107 752 -11,3 - 27 003 188 501 74,9 1928 88 278 9,3 113 710 5,5 - 25 432 201 988 77,6 1929 74 827 -15,2 123 558 8,7 - 48 731 198 385 60,6 1930 71 380 -4,6 69 540 -43,7 1 840 140 920 102,6 1931 60 226 -15,6 59 935 -13,8 291 120 161 100,5 1932 47 972 -20,3 40 718 -32,1 7 254 88 690 117,8 1933 58 065 21,0 45 091 10,7 12 974 103 156 128,8 1934 73 007 25,7 68 761 52,5 4 246 141 768 106,2 1935 76 232 4,4 70 635 2,7 5 597 146 867 107,9

Yıllara göre dış ticaret Foreign trade by years   (Bin $ -Thousand $) İhracatın Dış ticaret ithalatı İhracat İthalat dengesi hacmi karşılama Exports Imports Balance of Volume of oranı foreign trade Proportion of Değer Değişim imports covered Yıllar Value Change by exports Years % 1998 26 973 952 2,7 45 921 392 -5,4 -18 947 440 72 895 344 58,7 1999 26 587 225 -1,4 40 671 272 -11,4 -14 084 047 67 258 497 65,4 2000 27 774 906 4,5 54 502 821 34,0 -26 727 914 82 277 727 51,0 2001 31 334 216 12,8 41 399 083 -24,0 -10 064 867 72 733 299 75,7 2002 36 059 089 15,1 51 553 797 24,5 -15 494 708 87 612 886 69,9 2003 47 252 836 31,0 69 339 692 34,5 -22 086 856 116 592 528 68,1 2004 63 167 153 33,7 97 539 766 40,7 -34 372 613 160 706 919 64,8 2005 73 476 408 16,3 116 774 151 19,7 -43 297 743 190 250 559 62,9 2006 85 534 676 16,4 139 576 174 19,5 -54 041 498 225 110 850 61,3 2007 107 271 750 25,4 170 062 715 21,8 -62 790 965 277 334 464 63,1 2008 132 027 196 23,1 201 963 574 18,8 -69 936 378 333 990 770 2009 102 142 613 -22,6 140 928 421 -30,2 -38 785 809 243 071 034 72,5 2010 113 883 219 11,5 185 544 332 31,7 - 71 661 113 299 427 551 61,4 2011 134 906 869 18,5 240 841 676 29,8 - 105 934 807 375 748 545 56,0 2012 152 461 737 13,0 236 545 141 -1,8 - 84 083 404 389 006 877 64,5 2013 151 802 637 -0,4   251 661 250 6,4 - 99 858 613 403 463 887 60,3 2014* 157 715 040 3,9 242 223 959 -3,7 - 84 508 918 399 938 999 65,1

Yıllara göre dış ticaret Foreign trade by years   (Bin $ -Thousand $) İhracatın Dış ticaret ithalatı İhracat İthalat dengesi hacmi karşılama Exports Imports Balance of Volume of oranı foreign trade Proportion of Değer Değişim imports covered Yıllar Value Change by exports Years % 1933 58 065 21,0 45 091 10,7 12 974 103 156 128,8 1934 73 007 25,7 68 761 52,5 4 246 141 768 106,2 1935 76 232 4,4 70 635 2,7 5 597 146 867 107,9 1936 93 670 22,9 73 619 4,2 20 051 167 289 127,2 1937 109 225 16,6 90 540 23,0 18 685 199 765 120,6 1938 115 019 5,3 118 899 31,3 - 3 880 233 918 96,7 1939 99 647 -13,4 92 498 -22,2 7 149 192 145 107,7 1940 80 904 -18,8 50 035 -45,9 30 869 130 939 161,7 1941 91 056 12,5 55 349 10,6 35 707 146 405 164,5 1942 126 115 38,5 112 879 103,9 13 236 238 994 111,7 1943 196 734 56,0 155 340 37,6 41 394 352 074 126,6 1944 177 952 -9,5 126 230 -18,7 51 722 304 182 141,0 1945 168 264 -5,4 96 969 -23,2 71 295 265 233 173,5 1946 214 580 27,5 118 889 22,6 95 691 333 469 180,5 1947 223 301 4,1 244 644 105,8 - 21 343 467 945 91,3 1948 196 799 -11,9 275 053 12,4 - 78 254 471 852 71,5 1949 247 825 25,9 290 220 5,5 - 42 395 538 045 85,4

Gelecek Ders Dış Ticaretin amaçları Temel Bilgiler