Başkanlık Sistemi ve Parlamenter Sistem Yardımcı Doçent Doktor Cenk Aygül

Başkanlık sistemi de , parlamenter sistem de demokratik sistemler arasındadır ve demokratik olmayan sistemlerden ayrılır. Totaliter ve otoriter sistemler ayrımı Jean Kirkpatrick’e ait kavramlardır. Bu kavramsallaştırma ABD’nin Soğuk savaş sırasında demokratik olmayan müttefiklerini karşı taraftaki demokratik olmayan sistemlerden ayırmak için geliştirilmiştir.

World's states colored by form of government as of 2011.  Mavi-   Full presidential republics.   Yeşil - Republics with an executive president dependent on a parliament.   Sarı - Semi-presidential republics.   Portakal- Parliamentary republics.   Koyu portakal- Parliamentary constitutional monarchies in which the monarch does not personally exercise power.   Kırmızı- Parliamentary constitutional monarchies in which the monarch personally exercises power (often alongside a weak parliament).    Mor- Absolute monarchies.   Kirli sarı-  Single-party republics. Koyu yeşil-   Countries that constitutional provisions for government have been suspended (e.g. Military dictatorships)   Gri- Countries which do not fit any of the above systems.

Parlamenter sistemler

Legend Map of different governmental systems Koyu orange- Constitutional monarchies in which authority is vested in a parliament. Açık orange- Parliamentary republics where parliaments are effectively supreme over a separate head of state. Açık mavi- Parliamentary republics with an executive president elected by and responsible to a parliament.

Parlamenter sistemler Yürütme yetkisi başbakan ve bakanlar kurulu arasında bölünmüştür. Devlet başkanı ve hükümetin başı farklı. Monarşik rejimlerde devlet başkanı kral, prens vs iken cumhuriyetlerde cumhurbaşkanı. Cumhurbaşkanları genelde sembolik. Genelde cumhurbaşkanlarını parlamento seçer. Başbakan mutlaka parlamento içinden çıkar. Kuvvetler ayrılığı başkanlık sistemine göre daha yumuşak. Yürütme ve yasama arasında karşılıklı bağımlılık var. Seçimlerden başarı ile çıkan parti hem yasama hem de yürütmede hakim olabilir. Bu sakınca da yaratabilir. Meclis denetiminin fiilen ortadan kalkması görülebilir. Parlamentonun güvenoyu vermemesi durumunda bakanlar kurulu düşer. Cumhurbaşkanı da belirli şartlar altında hükümeti feshedebilir. Devlet başkanı siyasi olarak sorumsuzdur. Yetkileri sembolik. Tek ya da çift meclis bulunabilir. Ülkenin geleneklerine göre belirlenir.

İki temel parlamenter sistem: Westminster sistemi ve konsensus sistemi: İlki daha çok İngiliz milletler topluluğunda bulunur. İlkinde parlamentonun meclis tartışmaları, komitelere göre daha önemli ve tartışmalar ciddi çatışma ile geçer. İkinci sistemde komiteler meclis çalışmasından daha önemli. Tartışmalarda uzlaşmaya ulaşmaya çalışılır. İl parlamentolar İsveç, İngiltere ve Norveç’te 18. yy’ın başında ortaya çıktılar. Parlamentolar kralın vergi toplamasında zengin sınıfların onayını alması zorunluluğundan ortaya çıktı.

Parlamenter sistemlerde hem yasama hem yürütme aynı partinin çoğunluğunda olduğu için kararlar daha hızlı alınabilir. Başkanlık sisteminde iki seçim (parlamento ve başkan) olduğu için bunların çatışması sistemi zaman zaman felç edebilmektedir. Çifte meclisli parlamenter sistemler: Almanya: Bundestag, Bundesrat (eyalet ilkesi) ABD: Kongre, Senato AB: Avrupa parlamentosu, Avrupa Konseyi (seçimsiz) Senatolar alansallığa göre, seçimlerle, eğitimli vs kişilerden devlet başkanının seçimi ile seçilebilir.

Başkanlık sistemi Devlet başkanı doğrudan seçimle gelir. Devlet başkanı aynı zamanda yürütmenin başıdır. Devlet başkanı parlamentonun güvenoyuna ihtiyaç duymaz. Güçler ayrılığı en katı haliyle uygulanır. Başkanın yasa önerme hakkı yok. ABD’de iki dönemden fazla başkan olamaz. Erken seçim olamaz. Ne olursa olsun 4 yılda bir seçim olur. Başkan kongrenin yasalarını veto edebilir. Kongre 2/3 çoğunlukla veto edilen yasayı geçirebilir. Latin Amerika’da başkanın parlamento üzerinde ciddi yetkileri de var veto dışında.

Başkanlık sisteminin avantajları Siyasi istikrarı sağlaması ve sürdürmesi Başkan güvenoyuna ihtiyaç duymadığı için parlamento içi dengelere göre hareket etmesi gerekmez. Hükümet krizleri yaşanmaz. Başkan karar almada inisyatif kullanabileceği için daha hızlı ve etkin bir irade kurabilir.

Başkanlık sisteminin dezavantajları İki seçim daha demokratik olmayabilir. İki organ birbiriyle çatışabilir. Başkanlar otoriter yönetimler sergileyebilir. Parlamento ve başkanın görev süreleri belli olduğu için sistem gerekli esnekliğe sahip olmayabilir (lameduck president). Sistem iki partiye daha uygundur. Ya hepsini kazan ya hepsini kaybet ilkesine göre işler seçim sistemleri gibi.

Başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler Afganistan, Arjantin, Ermenistan, Belarus, Bolivya, Brezilya, Şili, Kolombiya, Kosta Rika, Kıbrıs, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, El Salvador, Guatemala, Haiti, Honduras, Endonezya, İran, Kazakistan, Kenya, Liberya, Maldivler, Marshall adaları, Meksika, Myanmar, Nauru, Nikaragua, Nijerya, Panama, Peru, Paraguay, Filipinler, Seyşel adaları, Sierra Leone, Güney Kore, Sudan, Sri Lanka, Surinam, Tanzanya, Uganda, ABD, Uruguay, Özbekistan, Venezuella, Zambia

Yarı başkanlık sistemi Başkan seçimle gelir ve yetkileri sembolik olmanın ötesinde. Bakanlar kuruluna da cumhurbaşkanı başkanlık eder. Fransa’da cohabitation: Başbakan ve cumhurbaşkanı ayrı partilerdense, ilki iç politika, ikincisi dış politikaya yoğunlaşır.