Sosyal Bilim Araştırmalarında Yöntem Sorunu Dr. Şener Büyüköztürk Dr. Ömer Kutlu

Durum Belirleme 1 Günümüzde bilimin üstün kabul edilmesinin nedeni sorunlara güvenilir çözümler üretmesidir. Bilimsel bilginin elde edilmesi süreci olarak bilim, belli sonuçlara varmak için belli işlemlerin nasıl yapılacağı sorusuna yanıt verir.

Durum Belirleme 2 Araştırma sürecinde yapılacak yöntemsel yanlışlar, bilimsel bilgiye gölge düşürür, sonuçların geçersiz ve güvenilmez olmasına neden olur. Bilim insanları, bilim dünyasının kendisine duyduğu güveni koruyacak nitelik ve nicelikte araştırmalar yapmak zorundadırlar.

Durum Belirleme 3 Sosyal bilimler, toplumdaki insan ilişkilerini etkilemede ve kontrol etmede önemli rol oynarlar.

Durum Belirleme 4 Türkiye’de sosyal bilim araştırmacılarının yaşadığı en önemli sorunlardan biri araştırma yönteminin geliştirilmesidir.

Amaç Bu çalışmanın temel amacı, sosyal bilim araştırmalarında yöntem sorununu, araştırma sürecinin bütünlüğü içinde değerlendirmektir. Yöntem sorunu, araştırma problemi ile gösterdiği tutarlılık, desen, evren-örneklem, ölçme araçları, verilerin toplanması ve verilerin analizi noktasında irdelenmeye çalışılmıştır.

Yöntem Sosyal bilim araştırmalarında gözlenen yöntem sorunlarını betimlemek amacıyla, Yayınlanan çeşitli dergi editörlerinin görüşlerine başvurulmuştur. 2. Sempozyumlarda sunulan ve tam metni yayımlanan bildiriler incelenmiştir.

Yöntem … Dört açık uçlu sorudan oluşan anket ve dokümanların taranmasıyla toplanan veriler üzerinde yürütülen bu çalışma nitel bir araştırmadır Anket, elektronik posta ile 10 derginin editörüne gönderilmiştir. Hatırlatma girişimlerine karşın, ancak 5 dergi editöründen yanıt alınmıştır.

Yöntem … 2005 yılında yapılan eğitim bilimleri kongresinde sunulan ve tam metinlerine ulaşılabilen 169 bildiriden sistematik örnekleme ile 30 bildiri seçilmiştir. Derleme olan 6 bildiri dışında kalan 24 bildiri incelemeye alınmıştır.

Bulgular Bulgular iki başlık altında ele alınmıştır: 1. Dergi editörlerinin görüşleri ve 2. Kongrede sunulan bildiriler

Dergi Editörlerinin Görüşleri Dergi editörlerinin yanıtları, sorulara göre ayrı ayrı verilmiştir: 1. soru Makalelerde en sık rastlanılan yöntem sorunları nelerdir?

Evren/örneklem tanımlarına ve örnekleme yönteminin açıklanmasına yeterince özen gösterilmiyor. Araştırma deseni hakkında yeterince bilgi verilmemekte, kullanılan araştırma deseninin seçilme nedeni açıklanmamaktadır. Ölçme sonuçlarının geçerliği ve güvenirliği konusunda yeterli bir çözümleme yapılmıyor. Güvenirlikte Cronbach Alfa yetiyor. Geçerlik tartışması hemen hemen hiç yok.

Genelde, ya çok basit istatistik yöntemler kullanılıyor ya da kullanılan karmaşık yöntemlere hakim olunmadığı gözleniyor. Nitel yöntem adı altında -gazetelerdeki köşe yazarlarının bile kaçındığı- öznel anlatımlara rastlanıyor. Literatür taramaları genelde çok yüzeysel ve direk araştırma sorusuyla ilgili olmayan genel kavramların sunumunu içeriyor. Referans verme konusunda ciddi hatalar yapılıyor.

Editör Görüşleri … 2. soru Yayımlanması uygun görülmeyen makaleleri dikkate aldığınızda, bunun en önemli üç nedeni nedir?

Kuramsal çerçevenin probleme odaklı, birbirini tamamlayan bir “sistem bütünlüğü” içinde değil de alt-alta sıralanmış bilgi özetleri halinde veriliyor olması. Uygun istatistiksel yöntemlerin seçilmemesi. Geçerlik ve güvenirlik hakkında yanlış ya da eksik bilgi verilmesi. Veriye dayanmayan genellemelere gidilmesi. Araştırma konusunun özgün olmaması ve alana katkı getirmemesi.

Referans göstermeksizin başka çalışmalardan önemli miktarda alıntı yapılması. Aynı makalenin aynı anda birden fazla dergiye sunulması. Akademik yükseltmeler nedeniyle niceliğin niteliğin önüne geçiyor olması.

Editör Görüşleri … 3. soru Derginize gelen yazılardaki eksiklikleri de dikkate aldığınızda, sosyal bilim araştırmalarında, araştırmacıların yöntem konusundaki eksiklikleriyle ilgili sorunu çözmede neler yapılabilir?

Lisans, yükseklisans ve doktora düzeylerinde araştırma yöntemleri derslerinin bulunması gerek koşuldur ama yeterli olmamaktadır. Aynı düzeylerde istatistik derslerinin de etkili bir şekilde okutulması gerekir. Dil barajı yerine, akademisyenler için istatistik ve araştırma yöntemleri alanlarında baraj belirlenmeli, merkezi sınav ile değerlendirme yapılmalıdır. Eğitimin her aşamasında araştırmacıların “araştırma” okumaları, dinlemeleri ve yaparak yaşamaları gerekir.

Yöntem konusunda; nitel ve nicel yöntemler olmak üzere ayrı iki ders verilebilir. Her iki derste de çeşitli veri toplama ve analiz teknikleri adım adım sanal ve gerçek veriler üzerinde uygulamalı olarak yapılabilir. Derslerinde anlattıkları konuları sempozyumlara, kongrelere, konferanslara bildiri diye getirenlerin sayısı az değildir. Bu bildiriler önce kurum içinde paylaşılırsa hatalar azaltılabilir ve geliştirilebilir.

Bilimsel soru sorma ve bu soruyu yine bilimsel yollarla yanıtlamaya çalışma kısa sürede gelişecek bir beceri değildir. Bu yüzden bilimsel araştırma yöntem olarak uzun süreye yayılan bir program olarak ele alınmalıdır. Bir ders ile bunların düzeleceğini beklemek fazla hayalcilik olur. Üniversitelerde araştırma yöntemleri ile ilgili derslerin, yeterliliğine bakılmadan herkes tarafından verilebilmesi durumu en ciddi problemdir.

Editör Görüşleri … 4. soru Derginize gelen yazılardaki araştırmalarda, yöntem sorununa ilişkin gözlemlediğiniz tipik örnekler var mı?

Yüksek ilişki katsayılarından “gelişme” yorumu yapılması Yüksek ilişki katsayılarından “gelişme” yorumu yapılması. Örneğin “motivasyon ile başarı” arasındaki yüksek ilişkiyi her ikisinde de bir gelişme olarak yorumlaması. Kategorik değişkenler için, örneğin cinsiyet, ortalama ve standart sapma verilmesi. İki değişken arasında hesaplanan ve 1.0’dan yüksek çıkan korelasyonların yorumlanması. Gerçekte nitel olan bir çalışmanın, n ve % değerleri verildiği için nicel olduğunun iddia edilmesi. Yapılan araştırmanın ilk defa kendileri tarafından yapıldığının savunulması ve literatürde benzer araştırmaların olmadığının iddia edilmesi.

Sempozyumda Sunulan Bildiriler Çalışmada yöntem sorunu bağlamında incelenen 24 bildirinin betimsel analizi ile elde edilen bulgular araştırmanın modeli, örneklem seçimi, ölçme araçları, verilerin analizi olmak üzere dört başlık altında toplanmıştır:

Araştırmanın Modeli Çalışmaların %62’sinde (n=15) araştırmanın türü ya da modeli hakkında (korelasyonel, nedensel karşılaştırma, deneysel, tarama vb.) ya kısmen ya da hiç bilgiye yer verilmemiştir.

Örneklem Seçimi Bildirilerin %38’inde (n=9) araştırmanın evrenine ilişkin hiçbir tanımlama yoktur. %79’unda (n=19) örneklemin nasıl yapıldığına ilişkin bilgi verilmemiştir. Örneklem için elemanların ya da kümelerin yansız (random) seçildiği belirtilen çalışmalarda ise yansızlığın nasıl sağlandığına ilişkin hiç bir bilgi yoktur. - Örneklem büyüklüğünün nasıl kararlaştırıldığı ve yeterliği hakkında hiçbir açıklama yoktur.

Ölçme Araçları Bildirilerin %33’ünde (n=8) araştırmada kullanılan ölçme araçlarının özellikleri ve nasıl hazırlandıkları konusunda kısmen bilgi verilirken, %42’sinde (n=10) hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Araçların psikometrik özelliklerine ilişkin bilgiler çalışmaların %54’ünde (n=13) hiç yer almazken, %21’inde (n=5) kısmen yer almaktadır. Çalışmaların yalnız %25’inde (n=6) tatmin edici bilgi bulunmaktadır. - %58’inde (n=14) ise araçların nasıl uygulandığına (yüz yüze, posta, bilgisayar, grup/bireysel vb.) ilişkin hiçbir bilgiye yer verilmemiştir.

Verilerin Analizi Varolan 19 nicel araştırmanın %63’ünde (n=12), istatistikler ya yanlış seçilmiş ya da daha güçlü istatistikler kullanılması gerekirken görece daha zayıf istatistikler uygulanmıştır. Nicel araştırmaların %89’unda (n=17) kullanılan istatistiklerin varsayımlarına ve karşılanma durumlarına ilişkin hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Aynı analizlerin tamamında ilişkinin ya da farkın etki büyüklüğüne ilişkin hiçbir bilgiye yer verilmemiştir.

Öneriler Öneriler; araştırma kültürünün geliştirilmesi, yapılan yayınların ve çalışmaların bir etik kurul tarafından izlenmesi olmak üzere iki grupta ele alınabilir.

1. Grup Öneriler Lisans ve lisansüstü düzeylerde araştırma yöntemleriyle ve istatistikle ilgili dersler okutulmalıdır. Derslerin teorik yükü kadar ve uygulaması da olmalıdır. Derslerde bilimsel hakemli dergilerde yayımlanan makaleler, kogre bildirileri yöntem açısından incelenip, tartışılmalıdır. Öğrencilerin, akademisyenlerin yurt içi ve yurt dışı bilimsel etkinliklere katılımları özendirilmelidir.

2. Grup Öneriler Araştırmalarda yöntem sorununu konusunda sürekliliği sağlanmış bilimsel toplantılar düzenlenebilir. TÜBA’nın bünyesinde çalışmaların bilimselliğini izleyen, özellikle etik ihlalleri değerlendiren bir kurul olabilir. TÜBA ya da gelişmiş üniversitelerce araştırma yöntemleri ve istatistiksel analizler konusunda belli eğitim programları düzenlenebilir ve belgelenebilir.

Teşekkür ederiz...