1 KAMU FİNANSMANI ANALİZİ Şubat 2015

Bugün size devleti anlatacağım !? 2

I. KAMU MÜDAHALES İ SORUNU 3

Devlet varsa En azından kamu kesiminin örgütlenmesi, yaşaması için bir kaynağa ihtiyacı olacak. (Dükkanı açık tutmak için) Yanı sıra ekonomik faaliyetlere müdahale etmek istiyorsa, bazı araçlara ve kaynaklara gerek duyacak. Vergi toplayacak, sağlık harcaması yapacak vb. Ama devlet ekonomiye ne kadar müdahele etmeli?

Devletin Ekonomideki Rolü 5 EKONOMİYE MÜDAHALE= İktisat ve maliye politikası kararları alınması, ekonomik ajanların faaliyelerini etkilemesi Devlet neden bazı faaliyetlere girişir ? Faaliyetleri zaman içinde niye değişir ? Devlet ekonomideki rolünü daha iyi yapabilir mi?

BOKS MAÇI ROUND 1 (18 yy) 1. Merkantilism 2. A.Smith Görünmez el Round Piyasanın !!! 6

BOKS MAÇI ROUND yy da bile gelir dağılımı bozukluğu-işçi sınıfının durumu 2. R.Owen, Sismondi, K.Marx hatta Charles Dickens 3. İki kutuplu dünya SSCB nin etkisi PİYASA BAŞARISIZLIĞI= Piyasanın kendinden bekleneleri yerine getirememesi Round 2 –Devletin !!! 7

ROUND 2 Niye Devletin Oldu ? PARETO Etkinlik Bireycilik (Bireyin mutlak refahı-Eşitsizlik sorunu değil) + Tüketicinin ( bireyin) egemenliği Teorem 1 Ekonomi rekabetçi ise Pareto etkindir. Teorem 2 Pareto dağılım birden fazla olabilir. (Refah yeniden dağıldığında yeni bir pareto optimuma ulaşılır- Her pareto etkin üretim dengesine serbest piyasada ulaşılır) 8

ROUND 2 Acaba öyle mi ? Piyasa hep başarılı mı ? Hayır; gerçek hayatta pek öyle değil-Kapitalizm kriz ve eksik istihdam yaratıyor büyük bunalımı Keynes’in görüşleri 9

ROUND 2 PİYASALAR NEDEN BAŞARISIZ (Veya Devlet niye müdahale etmeli) Mülkiyet ve Sözleşme Güvencesi Rekabet başarısızlığı ( tekelller, oligopoller) Kamu malları (bireysel fayda < bireysel maliyet) Dışsallıklar ( Negatif-Pozitif) Eksik (Incomplete markets) (Bankacılık-Sigortacılık) (Kollektif açmazlar) oYaratıcı ürünler oİşlem maliyetleri oEnformasyon asimetrisi Bilgi noksanlığı Makroekonomik istikrarsızlık Özel sektör yetersizliği (Bizim gibi ülkelerde) Gelir dağılımı adaleti Baba devlet argümanı (Birey çıkarını her zaman bilemez-Devlet bilir) 10

ROUND 3 Devlet başarısızlığı Sınırlı Bilgi Piyasanın tepkisini ölçememe Bürokrasinin yetersizliği Siyaset kurumunun etkileri Neo liberal yaklaşım- Devlet çıkarların örgütüdür. 3. Round Piyasanın !!!!! 11

ROUND 4 “ Devlet kanun ve düzeni sağlayacak adar güçlü iktisadi hayatı düzenleyemeyecek kadar güçsüz olduğu zaman optimaldir” O halde; Kamu yönetimin kapsamını daralmalı (kadro şişkinliği) Kamu sektörünün kapsamı daralmalı Devlet özel çıkar gruplarının baskısından arınmalı Kural egemenliği Siyasi baskıdan uzak kurullar kurulmalı Round devam ediyor

ROUND 4 Bilgi eksikliği hala devam ediyor Bankacılık alanında fiyat rekabeti – Ahlaki çöküntü (müdahale etsen bir türlü-etmesen bir türlü) SON KRİZE KADAR BU ROUND BERABERE GÖZÜKÜYORDU Ancak, merkez bankalarının sınırsız müdaheleleri, devletin özel sektör bilançolarındaki bir çok olumsuz kalemi/zararı üstlenmesi SON RAUNDU TEKRAR DEVLETİN KAZANDIĞINI GÖSTERİYOR. Acaba şu sonuç çıkar mı? Krizlere devlet müdahele etmeli, yoksa karışmamalı. Daha açıkçası: Karlar sermayedarın, zararlar devletin olmalı. 13

Devletin Ekonomide Rolü ve Kamu Müdahalesi Sorunu 14 Neden devlete ihtiyaç var? Ekonomide kaynak kullanımı açısından büyüyen devlet Gelişmiş ülkelerde genel yönetim harcamalarının GSYH’ya oranı ikinci dünya savaşı öncesi % 20’lerde iken bugün bu oranın % 50’lere yaklaşması Gelişmekte olan ülkelerde de büyüme var ama bu kadar çarpıcı değil

O HALDE KİM BU DEVLET ? Kaynak Kullanımı Üzerinde Rekabet

Devletin Fonksiyonları (DB, 1997) 16

Asil Vekil İlişkisi (Principal/Agent) 17 Kamusal karar alma süreci ve odağında bütçe bir dizi asil vekil ilişkisine dayanmakta Bir çok faaliyete ilişkin karar doğrudan kararı alan kişilerce değil yetki devredilenlerce alınır. Amaçlar çelişmesi ve çıkar çatışması –Bilgi ve yaptırım kapasitesi Sorun; asil vekil ilişkisinin etkinliği

Temsili Demokrasi: Asil Vekil İlişkisi 18

19

KAMU İDARESİ : MÜDAHALE ETME VE YÖNETİM * The World Bank, a.g.e., s. 42

Kolektif Açmaz Sorunu (1) 21 Kolektif açmazlar sorunu: Birey için rasyonel olan tercihlerin toplumsal olarak optimal olmayan sonuçlar yaratması Bütçe süreci ve bir dizi asil vekil ilişkisi Bütçe hakkı…

Kolektif Açmaz Sorunu (2) 22 Fayda ile maliyetin farklılaşması ve faydanın toplumsallaşması Maliyetten kaçınma ve bedavacılık problemi. Bireylerin katkıda bulunmayı başkalarına bırakması. Ahlak kurallarından yazılı yasal düzenlemelere uzanan formel ve enformel kurallar ve devlete kolektif açmazları çözme yetkisi verme.

Bu sorunları aşma (!) 23 Formel ve enformel kurallar Uzlaşma niteliğindeki durumlar Mevcut kurumların optimallığı ve sorunları çözme yeteneği Kurumlar ya da kurallar iş yapma biçimini nasıl etkiler/değiştirir Kamu politikalarının şekillenmesinde kurum ve kurallar ve gücü elinde bulunduranlar

Bu sorunları aşma (!) 24 Devlet bu sorunları çözen bir kurumsal yapı Siyasi ve yönetsel sorumlulukların ne düzeyde yerine getirildiği kurumlara ve bu bu kurumların niteliklerine bağlıdır. Seçilenin kendi seçmenine çıkar sağlaması Devletin yönetim kapasitesinin yüksek olması hem siyasi hem de yönetsel sorumluluklarını yetkinleştirir.

Bu sorunları aşma (!) 25 Kollektif açmazla başlayan süreçte sorunları çözme: Öncelikler oluşturma ve uzlaşma becerisi ile makul bir dengenin sağlanması (siyasi olgunluk düzeyi) Yürütmenin ihtiyari yetkileri ve bunları dizginleyen kurumlar (keyfiyet, siyasi rekabette gücü kullanma gibi) Kamu mallarının üretimine önem verme (tekil çıkarlar ve rantlara kurban etmeme)

Her İşin Başı: Politika Oluşturma, Planlama ve Bütçeleme 26 Yönetimsel Ba ş arı: Ba ş arılı Bir Ulusal Plan ve Strateji Dokümanı Toplumsal tercihlere ve ihtiyaca göre politika olu ş turulması, Olu ş turulan politikaların öncelikler ve kısıtlar çerçevesinde planlara (programlara) yansıtılması Planlanan hizmet programlarının bütçeler ile ya ş ama geçirilmesi Stratejik önceliklere göre da ğ ıtılan kaynakların etkin kullanımı Temel sorunlar: Bu a ş amalar arasındaki ba ğ lantının etkin bir ş ekilde kurulamaması Uygulamanın program ve hedeflerden uzakla ş ması (hesap verebilirlikten uzakla ş ma-kaynakların etkinsiz kullanımı)

II. KAMU MAL İ YÖNET İ M S İ STEM İ VE KAMU SEKTÖRÜ TANIMLARI 27

BÜTÇE VE KAMU POLİTİKALARI 28 Tarih boyunca bütçesel reformların bize gösterdiği, bütçenin kamu sektörü faaliyetlerinin sonuçları üzerinde üç farklı düzeyde bir etkiye sahip olduğu gerçeğidir, bunlar; Düzey 1: Toplam mali disiplin Düzey 2: Stratejik önceliklere göre kaynakların dağıtımı ve kullanımı Düzey 3: Programların gerçekleştirilmesinde ve hizmetlerin sağlanmasında verimlilik ve etkinlik

Kamu sektörünü nasıl tanımlarız? 29 Bir çok kavram var; devlet, kamu sektörü, genel yönetim, merkezi yönetim, bütçe gibi.. Bunların karşılaştırılabilir standart tanımlarına ihtiyaç var.. Farklı ülkelerde farklı dönemlerde bu tanımlar değişebilir, kapsam değişebilir …

Ulusal Ekonomi ve Kamu Sektörü Mali Olmayan Ş irketler Mali Ş irketler Genel Yönetim Kar Amacı Olmayan Kurulu ş lar Hanehalkı Kamu Sektörü SNA93 ve ESA95’e göre ulusal ekonomi be ş alt sektöre ayrılarak analiz edilmektedir. Buradaki temel amaç ekonominin yapısını ve kamu sektörünün bu yapı içinde di ğ er aktörlerle ve kendi arasındaki ili ş kisini görmektir.

31

Ekonomi Politikasının Amaç ve Araçları Arasındaki Çelişkiler AMAÇOLASI SONUÇLAR Yüksek GSYH büyümesi Enflasyonun dü ş ürülmesi İş sizli ğ in azaltılması Dı ş ticaret açı ğ ının dü ş ürülmesi Enflasyonda yükselme, istihdam artışı GSYH gerilemesi yüksek oranlı işsizlik GSYH büyümesi, enflasyonda yükselme İç tüketimde, yatırımda (GSYH’de) düşme 32

Makroekonomik Amaçlar ve Araçlar MAKROEKONOMİK AMAÇLARMAKROEKONOMİK ARAÇLAR Üretimin Artırılması Yüksek ve sürekli bir GSYH büyümesi İş sizli ğ in Azaltılması Yüksek ve sürekli bir istihdam Enflasyonun Giderilmesi Fiyatlar genel düzeyinin istikrarının sa ğ lanması Ödemeler Dengesinin İ stikrarı Dı ş ticaret ve cari i ş lemler dengelerinin ve döviz kuru İ stikrarının sa ğ lanması Maliye Politikası Araçları Kamu giderleri ve vergi araçları Para Politikası Araçları Para arzı ve faiz oranının denetimi Gelirler Politikası Araçları Heterodoks şok önlemler Dışticaret Politikası Açıkları Tarifeler, kotalar, vb. İle dışticaretin caydırılması veya özendirilmesi, kur yönetimi 33

34 Maliye Politikası Para Politikası Finansal Sektör Politikası Faiz Dı ş ı Fazla Bütçe Açı ğ ı Kamu Borcu Politika Faizi Faiz Koridoru Zorunlu Kar ş ılıklar Rezerv Politikası Döviz Depo Piyasası Sermaye Yeterlili ğ i Likidite Yeterlili ğ i Kredi/ De ğ er Düzenlemesi

Firmalar Mal+Hizmet Bedeli Vergi Bankalar Faiz Borç Bütçe Ücret+Faiz Sbv Vergi Borç FaizBorç Hane Halkları FaizBorç Dı ş Dünya Merkez Bankası Faiz Bütçe Gelir Giderleri ve Finansmanı 35

Muhasebat Genel Md. (eri ş im Haziran 2009) 36

37

38

39

ÜLKEMİZDE DEVLET MÜDAHALESİ VE KAMU FİNANSMANI Temsili Demokrasi ve borç sorununun başlangıç noktası olarak ele alınabilir. Planlı Kalkınma Dönemi Kamu Finansmanı Konusu ile İlgilenmemiştir. (Plana göre Bütçe yapılmıştır) 1980 sonrası dönemm siyasi yasakların kalkması ve finansal serbestleşme ile birlikte kamu finansmanı sorunlarını ağırlaştırmıştır.

Kamu Finansmanının Kısa tarihi

Borç bütçe açığından daha hızlı artıyor. Neden? 42

Rekabet Ne Sonuçlara Yol Açıyor? Temsili Demokrasilerin Sorunu 43 Aşırı Harcama Eğilimi Borçlanma Borç problemi TÜRKİYEDE BUNLAR GEÇMİŞTE ÖNEMLİ KAMU FİNANSMANI SORUNLARINA YOL AÇMIŞTIR