Ders 2 Konu: İslam Devleti’nde Yönetim Okuma: Ortaylı, 2007: 53-74 KAY 361 Türk İdare Tarihi Ders 2 Konu: İslam Devleti’nde Yönetim Okuma: Ortaylı, 2007: 53-74

İslam Devleti’nin Tarihi Tarihsel gelişmeler 622’de Medine’ye hicretle başlar Hz. Muhammed ve ilk halife Hz. Ebubekir devrinde Arap Yarımadası’nın fethi Hz. Ömer devrinde Suriye ve Filistin’in fethi Emeviler ve Abbasiler devrinde Ortadoğu, İran, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs’ün fethi Arap dili ve kültürünün yaygınlaşması İranlılar ve Türkler buna direnmişlerdir

Tarihi Gelişmeler 610: Kur’an vahyedilmeye başlandı 622: Medine’ye Hicret 630: Mekke’ye dönüş 632: Hz. Muhammed’in vefatı 632-661: Dört Halife Dönemi (Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali) 661-750: Emeviler 750-1258: Abbasiler

İslam’ın Yayılışı Fetihler Dini Serbesti Tanıma Kültürel Sızma Ticaret Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştlere ehl-i kitap ve zımmi statüsü tanınması Kültürel Sızma Ticaret

Arap Fetihleri 630’da Bizans’tan Filistin ve Suriye 636’da Sasaniler’den Irak 642’de Sasaniler teslim oldu (İran’ın fethi) Kuzey Afrika’da Berberiler ile savaş ve zafer Endülüs’ün fethi Girit, Kıbrıs, Sicilya ve Malta’nın fethi İstanbul’un kuşatılması Çinliler ile Talas Savaşı

Arap Fetihlerinin Nedenleri Askeri bir bütünlük ve üstünlük Otoriter bir örgütlenme Kanbağı ve aşiret dayanışması Bizans ve Sasani ülkelerinde çöküntü ve kargaşa Heterojenlik Harpler, ağır vergiler, zulüm ve soygun Dini baskı Zerdüştlüğün kast sisteminin kaldırılması

Yönetim Sistemi Fethedilen toprakların idarecilerinin kullanılması (vergi, yargı ve asayişte) Sasani aristokrasisi, köy reisleri Rumca ve Aramca bilen Hıristiyanlar

Yönetim Sistemi Halifelik: Peygamberin vekilliği Başlangıçta ne saltanat konusu, ne de ruhani bir makamdı Kureyş ve eşrafın oyuyla seçilirdi Fıkıh bilen, akıllı ve yetenekli, cesur bir erkek Bazı gruplara göre, kötü idare ederse görevden alınabilir 659’da ırsi hükümdarlık Emeviler ile yerleşti Halife adına, otoritesini kabul ederek hutbe okutturup para bastıranın hükümdarlığı onaylanırdı 1924’te kaldırıldı

Dil 8. Asra kadar çok dillilik, birden çok resmi dil Mısır’da Kobtça Irak’da Aramca ve Farsça Şam’da Rumca Kuzey Mezopotamya’da Kaldanca ve Aramca 693’de Arapça resmi dil oldu 8. Asır başında artık Yunanca yaygın olarak kullanılmıyordu Yunanca’dan Arapça’ya tercüme faaliyetinin başlaması İran ve Orta Asya Arapça’nın egemenliğine karşı direndi

Emeviler (661- 750) 660’da Muaviye’nin Hz. Ali’nin hilafetini tanımayarak kendisini halife ilan etmesiyle başladı. Arap ve Kureyş hakimiyeti Arap olanlar ve olmayanlar arasında gerilim Fetihlere en büyük direnç Türklerden 10. Asra kadar direniş 10.-12. Asır arasında İslam’a giriş

Abbasiler (750-1258) Hz. Abbas soyundan gelenlerin hilafeti Arap-Arap olmayan çekişmesinin yatışması Gayri Arap unsurların idareye, orduya ve ilim hayatına girmesi İslam hukukunun gelişmesi 10. Asır’dan sonra Abbasi halifelerinin dünyevi gücü ve otoritesi azaldı Bağdat halifesine rakip halifelerin çıkması Endülüs Emevi hükümdarları da halifelik iddiasında bulunmuşlardır

Eyalet Yönetimi Eski Sasani ve Bizans sisteminin korunması Eski eyalet sınırları ve idare merkezleri çoğunlukla aynı kalmıştır. Uzak bölgelerde halifeyi temsil eden tam yetkili bir vali Dini yönden cemaatin imamı Askeri, mali ve yargı yetkileri Önceleri kadı ve kolluk kuvvetlerinin tayini valinin görevi Abbasi devrinde valinin yanına merkezden atanan kadılar ve maliye memurları (üçlü denge) Merkezileşme az, eyaletler önce yarı, sonra tam bağımsız

Eyalet Yönetimi-2 Eyaletlerin haraç ve cizye vergileri mültezimler eliyle toplanırdı Mültezim payını alır Asker ve memur maaşı ödenir Bayındırlık harcamaları yapılır Artan varsa merkeze gönderilir Valiler zamanla görev yerlerine gitmemeye başladı Absentee landlords (Görev yerine gitmeyen yöneticiler) İltizam sisteminin başlangıcı, suistimal arttı.

Merkezdeki Görevliler ve Bürolar Eski bürokratik örgüt ve kayıt biçimleri korundu Başlangıçta memurların çoğu İranlı, Süryani, Kaldani ve Rum; kayıtlar da bu dillerde idi Daha sonra Arap dili ve Arap memurlar bürolara egemen olmuştur Vezirler (Arapça, “yardım eden”) sistemi: Halifenin yardımcısı ve baş müşavirleri Devlet işlerinin yürütülmesinde uzmanlaşma ofisleri Bakanlık benzeri divanlar

Divanlar Vergilerin toplanması (Divan-ül-harac) Askerlere maaş ödenmesi (Divan-ül-nafakat) Özellikle Abbasi devrinde giderek divanlar çeşitlendi Posta, ulaştırma, istihbarat (Divan-ül-berid) Asker kayıtları, tayin ve terfileri, vs. (Divan-ül-cund) Arazi kayıtları, resmi yazışmalar, devlet mühürleri (Divan-ül-hatem ve’l zimam) Haksızlıklara karşı son temyiz mercii (Divan-ül-mezalim) Sikke basımı (Divan-ül-darb) Bayındırlık işleri (Divan-ül-birr)

İslam Hukuk Sistemi Sorular İslam öncesi gelenekler kayboldu mu? Yeni sisteme uyum mu sağladı? İçtihadlar ve şeri kurallar yüzyıllar boyunca nasıl değişti? Farklı coğrafyalarda farklı içtihadlar İslam hukukuna “fıkıh”, bu meslektekilere “fakih” denir Fıkıh’ın bölümleri İbadet Muamelat (aile, miras, borçlar, evlenme, boşanma, miras...) Ukubat (Ceza)

İslam Hukuk Sistemi Dinsel kuralların kaynakları Vahiy (Allah’ın emirleri) Peygamberin söz ve hareketleri (Hadis ve sünnet) İçtihad- yorum Farklı içtihadlar- farklı mezhepler Zamanla Abbasiler’de örfi hukuk da kullanılmaya başlanmıştır

Vergiler Önceki devletlerde de olduğu gibi bölgesel ve sınıfsal vergi eşitliği yok. Müslümanlar için asıl vergi zekat: 1/40-1/10 Ürün, menkul kıymet ya da ticari eşyadan Arazi Vergileri (Değişen oranlarda) Öşr: Müslümanlardan Harac: Gayrimüslimlerden Cizye, Baş vergisi: Gayrimüslimlerden Yaşlılar, kadınlar, çocuklar, fakirler ödemez Korunma ve askerlikten muafiyet karşılığı

Yargı Teşkilatı Yargı erki hükümdarın görevi Vekaleten yargıçlara devreder. Kadılar önce halife, sonra vali, sonra yeniden halifeler tarafından atanmıştır. Abbasiler’de yargının başı Bağdat’ta Kadı-ül-Kudat

Yargı Teşkilatı Birörneklik az Kararlar mezheplerin esaslarına göre Gayrimüslimlerin davaları kendi mahkemelerinde Memluklar’da her mezhep için bir kadı Camii veya kadının evi, aynı zamanda mahkeme Kadı hem yargıç, hem de maliye, vakıf denetimi ve beledi hizmetler konularında sorumlu Zamanla iltizam sistemi ve yolsuzluk

Şehirler Lojistik yönden kıra bağlı Eski yönetimlerin altyapı sistemlerini (su, ulaşım) devralma Şehir merkezinde mabetler Civar sokaklarda esnaf ve sanatkarlar Loncaların varlığı tartışmalı Zabıta görevi: Muhtesib Çarşıdan sonra dini cemaatlerin oturduğu konut bölgeleri Hamam, mektep, hastahane vb. hizmetler vakıflar tarafından

Vakıflar Roma ve Bizans’taki hayır kurumlarına çok benzer Sürekli bir gelir gerektirir. Menkul veya gayrimenkulle kurulabilir. Yazılı ya da sözlü olarak kurulabilir. Bir kısmı mirasa da konu olabilir. Köleler vakfedilemez.

İslamiyet’in Yönetsel Özellikleri Devlet ve din işleri ayrılmaz (Musevilik gibi). Din, hem devlet, hem de toplum hayatını düzenler. Ruhani bir sınıf yoktur. Ama dini konularda bilgili ve yol gösteren kişiler vardır.