6. EYLEM KİPİNDE ANLAM KAYMASI

Eylemin çekiminde bir kip ya da zaman başka bir kip ya da zamanın yerine kullanılmışsa buna anlam kayması denir. ✓ Yarın şubemizdeki kültür etkinliklerine katılıyoruz, (katılacağız) Bu cümlede şimdiki zamanlı eylem kullanıldığı halde, eylem şu an gerçekleşmemektedir, "katılıyoruz" eylemi gelecek zaman (katılacağız) yerine kullanılmıştır. ✓ Her yıl annesini ziyaret ediyor. (eder) Eylem her yıl yapıldığına göre bu cümledeki şimdiki zaman kipi, geniş zaman kipi yerine kullanılmıştır. ✓ Fatih'in askerleri Haliç'ten kente girer ve kenti ele geçirirler. (girdi) (geçirdiler) Eylem geçmişte yapılmış, "girer", "geçirirler" yerine "girdi", "geçirdiler" eylemleri kullanılmalıydı.

✓ Alacağımız güzel duyumlar halkımızın kararını etkiler. (etkileyecek) Eylem henüz gerçekleşmediğinden geniş zaman, gelecek zaman kipi anlamında kullanılmıştır. ✓ Törene sen de katılacaksın ve bir konuşma yapacaksın! (katıl) (yap) Cümlesindeki gelecek zamanlı eylemler emir kipi yerine kullanılmıştır. ✓ - Seni uzun boylu bir genç aradı. - Oğlum olacak. (olmalı) "olacak" eylemi bu cümlede gelecek zaman yerine değil, gereklik kipi yerine kullanılmıştır. "Beni arasa arasa oğlum arar" anlamında kullanılmış bir eylemdir.

10. EK EYLEM (EK FİİL)

Ek fiil, isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan ya da basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik zamanlı fiile dönüştüren ek hâlindeki fiildir. “i-” fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır. İSMİ YÜKLEM YAPAN EK FİİL 1. Ek Fiilin Geniş Zamanı İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır. Bunlar geniş zaman eklerinin yerini tutar. Üçüncü kişilere "-dir" eki getirilebilir. "öğretmenim, öğretmensin, öğretmen(dir), öğretmeniz, öğretmensiniz, öğretmendirler/ öğretmenlerdir"

Olumsuzu "değil" kelimesi getirilerek yapılır. "yorgun değilim, yorgun değilsin, yorgun değil, yorgun değiliz, yorgun değilsiniz, yorgun değiller" "Öğretmenim yurtdışına gitti." cümlesinde "öğretmen" kelimesi iyelik eki almıştır. "Ben Kadıköy'de öğretmenim." cümlesinde “ek fiil almış ve yüklem olmuştur. Üstümüze doğan bir güneşsin sen. Her taraf bugün bir başka güzel(dir).

Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı Ek fiilin görülen (bilinen) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olunduğunu gösterir. "sevinçli idim, sevinçli idin, sevinçli idi, sevinçli idik, sevinçli idiniz, sevinçli idiler" * Genellikle bitişik yazılır, burada ek fiil daha iyi görülsün diye ayrı yazılmıştır. "sevinçli değildim, sevinçli değildin, sevinçli değildi, sevinçli değildik, sevinçli değildiniz, sevinçli değildiler (değillerdi)" Uyarı: Ek fiilin üçüncü çoğul şekli iki türlü de çekilir: sevinçli değildiler (değillerdi)" Bir güzelin hayranıydım. Dün daha heyecanlıydın. Dayım çok merhametli biriydi.

Ek Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zamanı Ek fiilin öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır. "küçük imişim, küçük imişsin, küçük imiş, küçük imişiz, küçük imişsiniz, küçük imişler" Genellikle bitişik yazılır, burada ek fiil daha iyi görülsün diye ayrı yazılmıştır. "küçük değilmişim, küçük değilmişsin, küçük değilmiş, küçük değilmişiz küçük değilmişsiniz küçük değilmişler (değillermiş)" Suçlanan sadece benmişim. Meğer sen ne çalışkanmışsın. Adam yirmi yıldır evine hasretmiş.

Ben iyi bir okurum. <= Ek fiilin geniş zamanı Hep iyi kitaplar okurum. <= Geniş zaman 1. tekil şahıs eki Benim okurum anlayışlıdır. <= İyelik eki Ek Fiilin Şartı İsimler “-sa, -se” eki alarak dilek-şart bildirdiklerinde ek fiil almış olurlar. Diğer Ek fiil ekleri ismi yüklem yaptığı halde şart kipi ismi yüklem yapmaz. Devamında isim veya fiil mutlaka bir yüklem bulunur. Sadece eksiltili cümlelerde yüklemi olmayabilir. "memnunsam, memnunsan, memnunsa, memnunsak, memnunsanız, memnunlarsa" Olumsuzunda ise ek fiil, "değil" kelimesinden sonra gelir. "memnun değilsem, memnun değilsen, memnun değilse, memnun değilsek, memnun değilseniz, memnun değillerse"

Şahıslar Görülen Geçmiş Zaman Öğrenilen Geçmiş Zaman Dilek-Şart Kipi Geniş Zaman Ben Tüccardım Tüccarmışım Tüccarsam Tüccarım Sen Tüccardın Tüccarmışsın Tüccarsan Tüccarsın O Tüccardı Tüccarmış Tüccarsa Tüccar (dır) Biz Tüccardık Tüccarmışız Tüccarsak Tüccarız Siz Tüccardınız Tüccarmışsınız Tüccarsanız Tüccarsınız Onlar Tüccardılar/Tüccarlardı Tüccarlarmış Tüccarlarsa Tüccardırlar/Tüccar-lardır

BİRLEŞİK ÇEKİMLİ FİİL YAPAN EK FİİL (EK EYLEM) Birden çok kip ekiyle çekimlenerek iki kip anlamı kazanmış fiillere birleşik zamanlı fiiller denir. Fiil kök ya da gövdesi + Basit çekim (haber / dilek kipi) + ekeylem + kişi eki = Birleşik çekimli eylem Fiilin Birleşik Çekimi: Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş fiile ek eylem getirilmesiyle sağlanır. Böylece fiilin kipine yeni bir boyut kazandırılmış olur. Karşı koysaydım eğer, işim bitmişti. Ek eylemler ayrı da yazılabilir: koşsa idim, bitmiş idi.

Hikâye Birleşik Zaman Ek eylemin bilinen geçmiş zaman eki ile yapılır, (idi, -dı, -di, -du, -dü, -ti, -ti...) Basit çekimli fiile, bilinen geçmiş zaman anlamı ekler. * Kuyunun başında toplanmıştık. (Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi) * Gerede pazarından aldıydı. (Görülen geçmiş zamanın hikâyesi) * Duvardan su sızıyordu. (Şimdiki zamanın hikâyesi) * O da gelecekti. (Gelecek zamanın hikâyesi) * O erik erken kızarırdı. (Geniş zamanın hikâyesi) * Biraz zaman tanımalıydın (Gereklilik kipinin hikâyesi) * Olanları bir görseydiniz... (Şart kipinin hikâyesi) * Vaktinde geleydiniz. (İstek kipinin hikâyesi) Uyarı: Emir kipinin hikâye çekimi yoktur.

Rivayet (Söylenti) Birleşik Zaman Basit çekimli bir fiile "-miş"(imiş) ekeylemi getirilerek yapılır. Fiile kesin olmama, başkasından duyulma gibi anlamlar yükler. * Ona güvenmeliymişiz. (Gerekliliğin rivayeti) * Şiiri güya o yazmışmış. ("-miş'li" geçmişin rivayeti) (İnanılmama durumunu güçlendiriyor.) * Bu sokakta oturuyormuş. (Şimdiki zamanın rivayeti) * Duydum, az daha maçı kaybedecekmişsiniz. (Gelecek zamanın rivayeti) * Zaman zaman onu görürmüşsünüz. (Geniş zamanın rivayeti) * İki dakika erken gelseymişiz. (Şart kipinin rivayeti) * Biraz daha açık renk olaymış... (İstek kipinin rivayeti) Uyarı: Emir kipinin ve görülen (di'li geçmiş / bilinen geçmiş) geçmiş zamanın rivayeti yoktur.

Koşul (Şart) Birleşik Zamanı Basit çekimli bir fiile ekeylemin şart biçiminin (-se, ise) getirilmesiyle yapılır. Haber verirseniz geliriz. (Geniş zamanın şartı) Bana masal okuduysan... (Bilinen geçmişin şartı) Teminatı yatırmışsanız ihaleye girersiniz. ("-miş"li geçmişin şartı) O söylüyorsa doğrudur. (Şimdiki zamanın şartı) Alacaksanız gecikmeyin. (Gelecek zamanın şartı) Uyarı: Gereklilik kipi hariç dilek kiplerinin şart birleşik çekimi kullanılmaz. Almalıysan, gitmeliysen, çıkmalıysan...

BİRLEŞİK ÇEKİMLİ FİİL YAPAN Aşağıdaki cümlelerde ek fiil almış sözcükleri bulunuz ve türünü yan tarafa işaretleyiniz. CÜMLELER İSMİ YÜKLEM YAPAN BİRLEŞİK ÇEKİMLİ FİİL YAPAN Sonunda o da yola gelmişti. Kimse onunla konuşmuyordu. Başın dönüyorsa sandalyeye otur. Çekmecede kalemler, silgiler vardı. Paran yoksa giremezsin! Beni sürekli arayan oymuş. Yarın okula gelmeyeceklermiş. Kimi arıyordun?