DENEYSEL ARAŞTIRMA DOÇ. DR. SERDAR ÖZTÜRK

Deney Pozitivist bilime en uygun araştırmalardan birisidir. Daha çok doğa bilimlerinden kullanılır. Sosyal bilimlerde ise PSB’yi benimseyenler sıkça kullanır. Aslında gündelik hayatımızda deney yaparız, ama ne yaptığımızın farkına varmayız. Bilgisayarımız çalışmadığında, telefonumuz çalışmadığında pek çok kontrol gerçekleştiririz. Örneğin cep telefonunuz çalışmadığında neler yaparsınız? Düğmeye yeterince basmamak, bataryanın bitmesi, telefonunuzun suya düşmesi, bataryanın gevşek takılması gibi bir sürü neden olabilir. Siz, dolayısıyla aslında örtük bir hipotezle işe başlıyorsunuz. Bataryayla ilgili hipoteziniz varsa, bataryayı çıkarıp tekrar takıyorsunuz. Çalışırsa sonuç ile hipotezini karşılaştırıyorsunuz. Ya da bataryanın tükendiğinden şüpheleniyorsanız başka bataryayla değiştirip çalışıp çalışmadığını kontrol ediyorsunuz.

Deney için araştırma soruları Örnek sorulardan bazıları şunlar olabilir: Tv’de şiddet içerikli çizgi film izleyen çocuklar izlemeyen çocuklara göre şiddet içerikli davranışlar sergilemeye daha mı meyillidir? Bir romanı okuyan insan ile o roman üzerine çekilen diziyi izleyen insanın algısı arasındaki benzerlikler veya farklılıklar nelerdir? Bu derse gelen öğrenciler ile derse gelmeyen öğrencilerin toplumsal araştırmaya yönelik bakışları arasında farklar var mıdır? Varsa nelerdir? Deneyler, çoğunlukla dar bir kapsamı ya da ölçeği olan konular için en iyisidir. Bu nedenle bir deney için ortalama 50-60 kişi iyi bir rakamdır.

Deneyler mikro araştırmalardır Deneyler, karmaşık ve makro sorunların çözümlenmesine olanak verecek denli kapsamlı değildir. Bu nedenle deney yaparken konunun bu sınırlığını göz önüne almak gerekir. Deney yapılırken önceki deneylerden de yararlanılır. Bazı durumlarda deneyler birbirini tekrar eden boyut kazanır. Sadece küçük değişiklikler, ayarlamalar yapılır. Bu nedenle deneysel araştırmalarda değişiklikler çok azdır.

Deneyin Kısa Tarihi Deneysel yöntem doğa bilimlerinden ödünç alınmış ve psikolojide başlamıştır. 1900 lerden sonra psikolojide yaygın kabul görmüştür. Laboratuvar ortamları yaratılarak psikolojik deneyler yapılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’na kadar toplumsal araştırmaya yerleşti. Bu dönemde dört eğilim deneysel yöntemin büyümesini hızlandırmıştır. Bunlar, davranışçılığın ortaya çıkışı, nicelleştirmenin yayılması, araştırma konularındaki değişiklikler ve pratik uygulama.

1. Davranışçılığın ortaya çıkışı Gözlenebilir davranışları veya zihinsel yaşamın sonuçlarını ölçmeyi vurular. Hipotezlere katı ampirik testler uygulamak için deneysel yöntemi savunur. I. Dünya Savaşı sıralarında bir grup Amerikan psikologun, bilinç hallerinin değil, davranışların, gözlenebilir durumların incelenmesi gerekliliğini savunan psikoloji kuramı akımıdır. Bu yaklaşıma göre psikolojinin bilim haline gelebilmesi için gözlenebilir, ölçülebilir fenomenlerin doğa bilimlerinde kullanılan objektif ve bilimsel yöntemlerle incelenmesi gerekir. Gerek yapısalcıların, gerekse işlevselcilerin kullandıkları iç gözlem yönteminin kullanılması bilime aykırıdır.

Davranışçılık Davranışsal yaklaşım (U-D) psikolojisi olarak da bilinir. Uyarıcının cinsi, şiddeti ve tekrarı ile davranışın türü, kuvveti ve frekansı arasındaki ilişkiyi inceler. Ayrıca, davranışı pekiştiren ödüllendirme koşullarını da ele alır. Harvard Üniversitesi profesörlerinden B.F Skinner, bu konudaki çalışmasıyla ün yapmıştır. Uyarıcı –davranış psikolojisi organizmanın içinde olup biten biyolojik veya bilişsel süreçlerle ilgilenmesi amacı çevredeki uyarıcı koşullarla ortaya çıkan davranış arasındaki ilişkiyi incelemektir. Organizmanın içindeki süreçlerle ilgilenmediği için bu yaklaşıma “boş organizma” yöntemi adını verenler de olmuştur. Öğrenme süreci, çevredeki ödüllendirme koşullarıyla açıklanır.

Davranışçılık U-D yaklaşımı gazete haberi olarak verilen Mehmetşah Demirtaş’ın karısını ve iki çocuğunu öldürmesini, onun içinde yaşadığı çevrenin ödüllendirme koşullarında arar. Mehmetşah belirli bir toplumda yetişmiş ve belirli ödüllendirmelerle koşullandırılmıştır. Karısını ve çocuklarını öldürmek onun içinde bulunduğu koşullar yönünden en ödüllendirici davranıştır. Cezaevindeki dedikodu Mehmetşah’a karısının ne yaptığını bildiren kişi veya kişilerin gözünde küçük düşmek bir erkek olarak yaşamının sonuna kadar namusu lekeli olarak onursuzca yaşamak seçeneklerinin yanında karısını öldürerek namusunu temizlemek Mehmetşah Demirtaş’ın içinde bulunduğu koşullar içinde en ödüllendirici öğrenilmiş davranışlardır

2. Nicelleştirmenin yayılması Toplumsal olguları sayılarla ölçme 1900 ile 1940 arasında büyüdü. Araştırmacılar toplumsal yapıları sayılar olarak ifade edebilecek biçimde yeniden kavramlaştırdı. Zihinsel yeteneğin IQ testiyle ölçülmesi buna örnektir. Zeka testleri yaygınlaştı. Zihinsel yetenekler puanlarla ölçüldü. Bu dönemde istatistik bilimsel araştırmalarda fazla kullanıldı.

3. Araştırma konularındaki değişiklikler Araştırma konuları giderek daha mikro ve ampirik tarza gitmeye başladı. İlk başlarda ampirik toplumsal araştırma raporları araştırmaya katılan insanların adlarını da içeriyordu. İlk denekler profesyonel araştırmacılardı. Daha sonraki raporlar denekleri anonim olarak ele aldı ve yalnızca eylemlerinin sonuçlarını bildirdi. Denekler giderek üniversite öğrencileri ya da okullu çocuklar arasından seçildi. Bu değişiklikler, araştırmacı ile incelenen arasındaki mesafeyi giderek artırdı.

4. Pratik Uygulama Uygulamalı amaçlar içinde gittikçe daha fazla deneysel yöntem kullanıldı. Örneğin zeka testi uygulaması, I. Dünya Savaşı sırasında ABD ordusu tarafından binlerce erkeği farklı konumlarda gruplamak için benimsendi. Taylor, deneysel yöntemin fabrikalarda kullanımını savundu ve işçi verimliliğini artırmak için fabrika koşullarını değiştirmek üzere yönetimle birlikte çalıştı.

Deneysel yöntemin tarihi 1950’ler ve 1960’lar boyunca, araştırmacılar deneysel yöntemi kullanmayı sürdürdüler. Deneyler mantıksal olarak daha katı hale geldi. 1970’lerde araştırmaları değerlendirmek için metodolojik ölçütler daha fazla kullanılır oldu. Görece düşük maliyeti, mantıksal katılığı ve basitliği gibi nedenler dolayısıyla deneysel araştırma halen devam etmektedir.

Rastlantısal Atama Karşılaştırmalar yaparken rastlantısal atamalar yaparız. Örneğin elimizde 60 kişilik bir grup var. Bu grup ortak bir konu etrafında karşılaştırılır. Diyelim grup ikiye ayrılır. Bir gruba slaytla ders anlatılır. Diğer gruba klasik ders anlatma yöntemi uygulanır. Sonra ikisi dersi anlayıp anlamama temelinde karşılaştırılır. Rastlantısal atama, gündelik anlamda değil, istatiksel ya da matematiksel anlamda rastlantısaldır. Gündelik konuşmada rastlantısal dediğimizde, düzensiz, planlanmamış kazara gibi anlamlara gelir. Oysa olasılık kuramında rastlantısal, her bir örnek olayın eşit seçilme şansının bulunduğu bir süreci anlatır.

Rastlantısal atama nasıl yapılır Araştırmacı yazı tura atmak, torbaya numaralar koymak gibi tekniklerle rastlantısal bir süreç yaratır. Örneğin sınıftaki 60 öğrenciyi iki gruba bölmek istiyoruz. İsimler yazılıp bir torbaya konulup seçilebilir. Birinci grup deney grubu, ikinci grup kontrol grubu olabilir. Deney birinci gruba uygulanır, ikinci gruba uygulanmaz. Sonuçlar karşılaştırılır ve hipotez test edilir.

Deney Tasarımı Mantığı Deneylerin Dili: Deneysel araştırmada deneyin uygulandığı insanlara denek denilir. Deneyin yedi bölümü vardır. Her deneyde bu bölümler bulunmayabilir. 1. Müdahale ya da bağımsız değişken 2. Bağımlı değişken 3. Öntest 4. Sontest 5. Deney grubu 6. Kontrol grubu 7. Rastlantısal atama

Deney mantığı Çoğu deneyde, bir araştırmacı bir durum yaratır ya da devam eden bir duruma girer ve sonra onu değiştirir. Müdahale, araştırmacının değiştirdiği şeydir. Terim tıptan, bir doktorun hastalarına bir tedavi uygulamasından ileri gelir. Doktor fiziksel ya da psikolojik bir koşula onu değiştirmek için müdahale eder. Müdahale bağımsız değişkendir ya da bağımsız değişkenlerin bileşkesidir. Örneğin şöyle bir hipotezimiz olsun: “Stres, sınavdaki başarının düzeyini azaltır.” Bunun bağımsız değişkeni, “stres”tir, “başarı düzeyi” ise bağımlı değişkendir. Hipotezi test etmek için kişilere sorular sorulmaz, peki ne yapılır? Grup, rastlantısal atamayla ikiye ayrılır. İlk gruba strestli ortam, ikinci gruba rahat ortam yaratılır.

Uygulama Sizler de bir hipotez geliştirip bağımsız ve bağımlı değişkenleri bulun ve sonra nasıl ölçeceğinizi düşünün. Düşünmekle kalmayın yazın. Yazmakla kalmayın paylaşın bizlerle.

Deney mantığı Deney sırasında bağımlı değişken birden çok ölçülür. Öntest, bağımlı değişkenin müdahale edilmeden önce ölçülmesidir. Sontest ise, bağımlı değişkenin deneysel duruma müdahale edildikten sonra ölçülmesidir. Öntest ve sontest ile ilgili örnekler veriniz. Deneysel araştırmada müdahale edilen grup, deney grubudur. Edilmeyen grup ise kontrol grubudur.

Deney yürütmenin basamakları 1. Deneysel araştırmaya uygun olan hipotez kurun. 2. Hipotezi test edecek bir deney tasarımına karar verin. 3. Müdahaleyi nasıl ortaya koyacağınıza ya da bağımsız değişkene neden olacak bir durumu nasıl yaratacağınıza karar verin. 4. Bağımlı değişkenin geçerli ve güvenir bir ölçüsünü geliştirin. 5. Deneysel ortam yaratın, müdahale ve bağımlı değişken ölçümlerinin bir pilot testini yürütün. 6. Uygun denekler ya da örnek olaylar belirleyin. 7. Denekleri rastlantısal olarak gruplara atayın ve talimatları verin.

Deney basamakları 8. Tüm gruplar için bağımlı değişkenin öntest ölçümü için veri toplayın. (Eğer seçilen tasarımda öntest kullanılıyorsa) 9. Müdahaleyi yalnızca deney grubuna uygulayın. 10. Bağımlı değişkenin sontest ölçümü için veri toplayın. 11. Deneyin gerçek amacı ve gerekçeleri konusunda denekleri bilgilendirerek deney sonrası toplantı yapın. Deneklere neyin gerçekleştirildiğini düşündüklerini sorun. Denekler deneyin bazı yönleriyle ilgili olarak aldatıldıklarında deney sonrası sorgulama yapmak çok önemlidir. 12. Toplanan verileri inceleyin ve farklı gruplar arasında karşılaştırmalar yapın. Gerektiğinde hipotezin desteklenip desteklenmediğini belirlemek için istatistik ve grafikler kullanın.

Klasik bir deney tasarımı Deneyi yapan yeni işe alınmış 6 garsona birbirine özdeş 4 saatlik eğitim veriliyor. Rastlantısal olarak iki gruba bölünüyor ve iki restorana gönderiliyor. Deneyin yapan kişi, bir ay boyunca bütün denekler için bahşiş miktarını kaydediyor (öntest puanı). Sonra, 1. restorandaki 3 deneği (deney grubu) “yeniden eğitiyor”. Deneyi yapan, deneklere bundan sonra kendilerini müşterilere önadlarıyla tanıtmalarını ve yemeği götürürken 8-10 dakika sonra müşterileri kontrol edip, “herşey istediğiniz gibi mi?” diye sormaları talimatını veriyor (müdahale). 2. restorandaki grup (kontrol grubu) kendilerini tanıtmadan veya yemek sırasında müşterileri kontrol etmeden “kalıyor”. İkinci ay boyunca iki grup için bahşiş miktarı kaydediliyor (‘sontest puanı).

Deney Örnekleri “Düşünceler ve Sosyal Baskı”da, Asch’ın (1955) boyun eğme üzerine klasik deneyinde, görsel algılama çalışması için erkek lisans öğrencilerinden bir grup oluşturulmuştur. Yedi deneğe üzerinde dikey bir çizgi bulunan bir kart gösterilmiş ve ardından ikinci bir karttaki üç çizgiden hangisinin orijinaline uyduğunu göstermesi istenmiştir. Gruptaki altı denek, araştırmacının söylediklerine kanmış ve hatalı yanıt vermiştir. Tek “doğru” yanıt veren denek ise, ortak karar bildirmiş olan diğer deneklerin kurnazca baskısına maruz kalmıştır.

Deney Örnekler Ekman ve arkadaşlarının (1987) çalışması, “Duyguların Yüze Yansımasını Ayırt Etmek Konusunda Evrensel ve Kültürel Farklılıklar”, birbirinden tümüyle farklı 10 toplumdan insanların, yüz ifadelerini kültürel açıdan önemli ölçüde benzer biçimde değerlendirdiklerini tespit etmiştir. Gordun’un (1992) araştırması, “Depresyonlu Kadınların Hemşireler Tarafından Tedavisi”, erkek terapistlerce uygulanan geleneksel tedavinin ardından kadınlarda sürekli eylemsizliğe ve kendilerine olumsuz rol biçmelerine eğilimli olduğu varsayımını sınamak için karşılaştırmalı bir tasarımdan yararlanmıştır. Bulgular, hemşirenin yardımcı olduğu orta düzeyde depresyonlu kadınlara sağaltıcı yarar sağladığı yönündedir.

Deney Örnekleri Milgram’ın 1974’te kaleme alınan Otoriteye İtaat, sosyal baskının otoriteye itaat yönündeki gücünü sorgulayarak, Yahudi soykırımının nasıl yapılabileceğini ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Denekler, bir bellek deneyinde sordukları sorulara yanlış yanıt veren “öğrencilere” şiddeti giderek artan elektrik şokları uyguluyor oldukları düşüncesi içine sokulmuşlardır. Muzaffer Şerif ve meslektaşları (1961), klasik bir alan araştırması yapmışlardır. Bu araştırmada Amerikalı ergenlik çağındaki erkek çocuklar, aralarında gelişen ilişkilerin denetlenmesi ve araştırılması için yaz kampında biraraya getirilmişlerdir.

Deney Örnekleri Zimbardo ve arkadaşlarının (1974) yaptıkları araştırmada, “Hasipte Olmanın Psikolojisi: Temel Gereksinimlerden Yoksunluk, Güç ve Patoloji”, gönüllü erkek öğrenciler iki rol-grubuna bölünmüşlerdir: gardiyanlar ve mahkumlar. Üniversite binasının bodrumundaki hayali bir cezaevinde mahkumlar “kişiliklerinden uzaklaştırılmış” ve gardiyanlar askerileştirilmiştir.

Deneyle ilgili filmler Das Experiment (2010) filmi, 1971’deki bir deneyin abartılmış halini anlatmaktadır. Filmde ülke hapishanelerinden birinde psikolojik bir deney gerçekleştirilmektedir. Hapishane bir deney laboratuarına dönüştürülür ve dışarıdan seçilmiş denekler hapishaneye gardiyanlar ve mahkumlar şeklinde yerleştirilir. En başta her şey normaldir, denekler arasındaki ilişkiler dışarıdaki hayatın bir devamı gibidir. Ancak roller benimsenmeye başladıkça ve kimlikler kabul edildikçe mahkum ve gardiyan olarak ayrılmış denekler arasında sorun çıkmaya başlar. Gardiyanlar kendilerine verilmiş gücün etkisinde kalarak kontrollerini kaybetmeye başlarlar. Karşılaştıkları ise gerçek bir mahkum tepkisidir. Her şey bilim insanlarının istediği gibi olsa da, bu deney bir süre sonra tamamen raydan çıkacaktır.

Dalga filmi Die Welle - Dalga 2008 Rainer Wegner, öğrencilerinin ilgisizliği üzerine, dikkatlerini çekmek için bir deney yapmaya karar verir: Öğrencilerinden kendisini liderleri olarak kabul etmelerini ve kendisine Mr. Wegner diye hitap etmelerini ister. “Disiplin aracılığıyla güç” sloganını seçer, bir logo yaratır ve gizli bir işaretle iletişim kuran bu gruba “The Wave” adını verir. Grup giderek kontrolden çıkar ve kısa sürede farklı boyutlara ulaşır.

Ödev Bu iki filmi önümüzdeki ders için izleyin. Deneysel yöntem açısından tartışın.