20-Yapı bilgisi yapım ve çekim ekleri Erciyes üniversitesi Türkçe öğretmenliği Türkan YİĞİT

Yapı bilgisi Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Dilimizi kullanışlı hale ekler getirir. Ekler kelime hazinemizin genişlemesini sağlar. Ekler aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade edilmesini sağlar.

İsim Çekim ekleri Hal(Durum) ekleri. İyelik ekleri. İlgi zamiri-ki. Çokluk eki. “mi” soru eki. Ek fiil ekleri. Tamlama eki.

Fiil Çekim Ekleri Haber kip ekleri. Dilek kip ekleri. Şahıs ekleri. Olumsuzluk eki “ma/me”. Soru eki “mi” Ek fiil

Yapım Ekleri İsimden isim yapım ekleri. İsimden fiil yapım ekleri. Fiilden isim yapım ekleri. Fiilden fiil yapım ekleri.

Çekim ekleri Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklerdir. Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmez. Kök ve gövde halindeki ekler ancak diğer kelimelere bağlanır. Çekim ekleri ikiye ayrılır.bunlar; İsim ve fiil çekim ekleridir.

İsim çekim ekleri İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelir. İsimlerin diğer kelimelerle ilişki kurarak cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir. Bunlardan ilki hal ekleridir.

Hal ekleri YALIN HALİ İsmin yalın halde bulunmasıdır. ağaç., kitap. Okul,çanta, öğretmen gibi… -i belirtme hal eki Fiildeki işten hareketten etkilenen varlığı belirtir. İsmi cümlede belirtili nesne görevinde bulundurur. Ev-i gördüm,okul-u boyadılar,gül-ü koparmayın gıbı.

-i belirme hal eki (devamı) İsmi fiile bağlar. Çocuklar-ı buradan kim alacak? Türkçede iki tane –i eki vardır -i iyelik eki;(onun) kalem-i -i belirtme hal eki;kalem-i (kimin kalemi?)

-E Yönelme Hal Eki İsimleri fiillere bazen de edatlara bağlar. İsmin belirttiği kavrama dönme yöneliş söz konusudur. Oku-a git, ev-e dön. Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar değişik anlam ilişkileri kurar. Eklendiği kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olurlar.

-De Bulunma Hal Eki İsimleri fiillere bağlar; Ev-de oturma, yurt-ta kaldı, okul-da öğren Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yaparlar. Yapım eki görevi yapar; Sözde ermeni soykırımı vb.

-Den Ayrılma/Uzaklaşma Hal Eki İsimleri fiillere bağlarlar;okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor vb. Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; örneğin; Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.

-ce eşitlik hal eki İsimlere ve isim soylu sözcüklere gelir Bu eki alan sözcükler cümlede zarf tümleci ve yüklem görevinde bulunur. örneğin; ben-ce , okul-ca , sert-ce Gibi benzerlik anlamı katar. örneğin; çocukça davranışları vardı.

-ce eşitlik hal eki (devamı) Birliktelik beraberlik anlamı katar örneğin;bu kararı sınıfça aldık Küçültme sınırlandırma anlamı katar. Örneğin;oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu. Çokluk abartma anlamı katar. Örneğin;evinde yüzlerce kitabı var.

-le vasıta hal eki -ile edatı kaynaklıdır. “i” düşürülerek kullanılır. Ünlü ile biten kelimelerde araya y kaynaştırma harfi gelir. örneğin; masa-y-la Ünsüzle biterken –la, -le seklindedir. örneğin; kalem-le Birliktelik anlamı katar. öğrencileriyle geziye gitmişti Ve bağlacı görevinde kullanılır. annemle kardeşim buraya geldiler.

İyelik Ekleri İsim ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini ait oldukları kişileri belirten eklerdir. örnek; kitab-ım kitab-ın kitab-ı kitab-ımız kitab-ınız kitab-ları

İyelik ekleri(devamı) İsim tamlamasında tamlanana gelir. örneğin; şevk akşamında endülüs üç defa kırmızı… aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir… Bazen yer bildiren zamirlerden sonra gelerek belirtme görevinde bulunur. örneğin; burası, ötesi , şurası… İyelik eklerinden sonra hal ekleri gelebilir. örneğin; baba-m-a soracağım, kardeş-i-n-i arıyormuş

İlgi zamiri -ki Belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir. örneğin; benim kalemim – benimki Türkçede üç tane “ki” vardır. “ki” bağlacı Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır. Türkçe değil farsça bir bağlaçtır.Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır. ÖRNEĞİN;bir şey biliyor ki konuşuyor. Atatürk diyor ki…

İlgi zamiri –ki (devamı) 2.”-ki” ilgi zamiri Ek halindeki tek zamirdir. Büyük küçük ünlü uyumu kurallarına uymaz sadece “-ki” hali vardır. “ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenir, bitişik yazılır ve bir ismin yerini tutar. ÖRNEKLER; senin kalemin -seninki

İlgi zamiri –ki (devamı) 3.”ki” yapım eki: İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir. Zaman bildiren eklerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken –”-de” hal ekiyle birlikte kullanılır. Sadece –ki az da olsa –kü şekilleri vardır. ÖRNEĞİN; Bu yılki sınav , dünkü maç, masadaki kitaplar.

-ler çoğul eki Cins isimlere gelerek onların çoğul seklini yapar. Aile anlamı katar –gil ekinin yerine kullanılır. ÖRNEK; Yarın Ahmetlere gideceğiz. Abartma anlamı katar. O gün dünyalar benim olmuştu. Saygı ve alay anlamı katar. Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar. Müdür bey döndüler mi?

“Mİ” soru eki Hem isimlere hemde fiillere getirilir. Her zaman kendinden önceki kelimelerden ayrı yazılır. Büyük ve küçük sesli uyumuna uyar. Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır. Vurguyu kendindn önceki kelimeye aktarır. ÖRNEKLER; Seni çağıran by çocuk muydu? Sular mı yandı? neden tunca benziyor mermer? Salı mı? Sen mi? Ölü mü? Sen misin? (isme gelen) Gelecek misin? ( fiile gelen)

Ek fiil İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, ek halindeki fiildir. “imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır.genellikle bitişik yazılır. Dört kipe göre çekimi vardır. Geniş zaman -miş li geçmiş zaman -di li geçmiş zaman Şart kipi

geniş zaman İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır. Üçüncü kişilere –dir ekii getirilir. “insanım, insansın, insandır, insanız, insansınız, insandırlar.” ben bir küçük kelebeğim. Her taraf bugun bir başka güzeldir.

2. Dili geçmiş zaman Ek fiilin bilinen geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olduğunu gösterir. “idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler” ÖRNEKLER; Bu güzelin hayranıydım. Dün daha heyecanlıydın. Merhametli biriydi.

3.Mişli Geçmiş Zaman Ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanının çekimidir. “imişim , imişsin, imiş, imişiz, imişsiniz, imişler” ÖRNEKLER; suçlanan ben –imiş-im Meğer sen ne çalışkan-mış –sın

4.Şart kipi Eklendiği isimlerle yan cümlecik kurar ve temel cümlenin şartını bildirir. “isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler” ÖRNEKLER;elbise ucuzsa hemen alalım. Maaşlar düşük, giderlerse oldukça fazla. Ek fiilin olumsuzu ek fiilden önce “değil” kelimesi getirilir. ÖRNEKLER;birinci değilim, değilsin, değil, değiliz, değilsiniz, değiller.

Tamlama eki Bu eklerden tamlayan eki; ilgi ekidir. İlgi eki –in ekidir. bahçe-nin gülü

FİİL ÇEKİM EKLERİ Haber (bildirme ) kipleri: Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir. gel-miş (duyulan geçmiş zaman) oku-du ( duyulan geçmiş zaman) gid-iyor (şimdiki zaman) yata-cak (gelecek zaman) şimdi gel-ir (geniş zaman)

FİİL ÇEKİM EKLERİ(devamı) B)DİLEK kipleri: Zaman anlamı yoktur. örnekler: gider-se-m gelmem (dilek –şart kipi) Biraz daha otur-a-y-ım(istek kipi) Artık git-meli-yi-m(gereklilik kipi) Bunları da oku-sun(emir kipi)

Şahıs ekleri Fiillerde kip eklerinden sonra gelerek hareketi kimin yaptığını belirtir. geliyor-um çalışmalı-sın yaptı okusa-k üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler

Yapım ekleri İsim yada fiil kök yada gövdelerine gelerek onlardan başka isim yada fiil türeten eklerdir. Eklendiği sözcüğün yapısını da türünü de değiştirir. Her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş yada gövde denir.

İsimden isim yapım ekleri -lik: kömür-lük, göz-lük -lı: şehir-li, para-lı -sız: para-sız, bilet-siz -cü: göz-cü, sanat-çı -çe: türk-çe , ingiliz-ce -daş: çağ-daş, vatan –daş -üncü: üç-üncü, ikin-ci -şın: sarı-şın -sal:kum-sal, kadın-sal -cağız: kadın-cağız,çocuk-cağız -cık: azı-cık -tı: hırıl-tı, cıvıl-tı

İsimden fiil yapan yapım ekleri -la: su-la, taş-la -al: çok-al, dar-al -l: doğru-l, sivri-l -a: kan-a, yaş-a -ar: mor-ar, sar-ar -da: fısıl-da, gürül-de -at: yön-et, göz-et -ımsa: az-ımsa, benim-se -kır: fış-kır, hay-kır -laş: şaka-laş, dert-leş -sa: su-sa, garib-se

Fiilden isim yapan yapım ekleri -ca: düşün-ce, eğlen-ce -acak: giy-ecek, yak-acak -ak:yat-ak, kaç-ak -ga: böl-ge, bil-ge -gan: çalış-kan, unut-kan -gi: sev-gi, bil-gi -gın: yor-gun, bez-gin -ıcı: yap-ıcı, gör-ücü -ım: say-ım, seç –im -ınç: sev-inç, gül-ünç -ış: otur-uş, gül-üş -ıt: yak-ıt, ölç-üt, -ma: gül-meyi severim, otur-mayı bil -mak: gel-mek, git-mek -ti: belir-ti, kızar-tı

Fiilden fiil yapan yapım ekleri -dır: gül-dür, yap-tır -ala: kov-ala, sil-kele -er: gid-r-er, çık-ar -imse: gül-ümse, an-ımsa -in: gez-in, sev-in -r: kaç-ır, iç-ir -üş: gör-üş, gül-üş -t:uza-t, kork-ut -l:sev-il, kır-ıl

kaynaklar www.turkceciler.com www. Egitimcinin_yeri.com/Ders-notları/cekim_ekleri Öss hazırlık türkçe konu anlatımlı kitaplar