İzak Atiyas Sabancı Üniversitesi Fayda Maliyet Analizi İzak Atiyas Sabancı Üniversitesi

FMA’nin tipleri Öncül (ex-ante): Proje hayata geçirilmeden önce Proje yapılsın mı yapılmasın mı? Ardıl (ex-post): Proje uygulandıktan sonra Öğrenme; buna benzer projeler hakkında bilgi üretme Proje uygulanma süreci içinde: Ör: Projeye devam edilsin mi? Aynı proje için öncül ve ardıl değerlendirmenin karşılaştırılması FMA iyi yapılmış mı?

Maliyet Etkinliği Analizi Farklı projeler maliyetler temelinde karşılaştırılır Veya belirli bir miktarda hizmetin üretilmesi veri alınır, farklı projelerin o hizmeti üretme maliyetleri karşılaştırılır

FMA aşamaları Amacı belirle Kısıtları belirle Mali, yönetsel, bölüşüme ilişkin ve diğer kısıtlar Proje seçeneklerini sırala “Hiçbir şey yapmama” seçeneği dahil Etkileri ve göstergeleri listele Etkileri (girdi ve çıktıların fayda ve maliyetleri) nicel olarak hesapla Örnek: yol projesinde can kaybındaki azalış Etkileri parasallaştır Fayda ve maliyetlerin şimdiki değerini bul Her alternatifin net beklenen değerini bul Duyarlık analizi yap (belirsizlik) Bölüşüm ve eşitliğe ilişkin sonuçları değerlendir Tavsiyede bulun Net beklenen değeri en yüksek olan proje (riski hesaba kattıktan sonra)

FMA ve refah ekonomisi FMA kıstası: Net bugünkü değer (NBD) > 0 Refah ekonomisindeki önemli kriterlerden biri: Pareto etkinlik kıstası Eğer herhangi bir politikanın (projenin) net şimdiki değeri sıfırdan büyükse, o zaman o politikanın uygulanmasını Pareto-etkin kılacak bir “yan-ödeme” (transfer) kümesi vardır. Bunun için faydaların “tüketicilerin vermeye razı olduğu en yüksek fiyat” (willingness to pay, WTP), maliyetlerin ise “fırsat maliyeti” üzerinden hesaplanması gerekli Not: fırsat maliyeti de o girdi için başkalarının “vermeye razı olduğu en yüksek fiyat”dır Öte yandan, WTP mevcut gelir dağılımını veri alır, ondan bağımsız değildir. Gelir dağılımı önemli ise NBD>0 doğru kıstas olmayabilir NBD>0 kıstası P=MC varsayımı altında doğru kıstastır. Eğer fiyatlar marjinal maliyete eşit değilse bu kıstası kullanmak yanlış olabilir.

Piyasa fiyatları ve FMA FMA çoğu kez piyasa fiyatlarının olmadığı veya fırsat maliyetlerini doğru yansıtmadığı ortamlarda kullanılır. Saf kamusal mallar Dışsallıklar Proje çıktısının piyasa fiyatlarını değiştirecek kadar büyük olduğu durumlar Miktar kısıtlarının olduğu durumlar Tekel vs. (piyasa fiyatları marjinal maliyetlere eşit değil) Bu durumda piyasa fiyatlarının yerine fırsat maliyetlerini doğru yansıtan “gölge fiyatların” kullanılması gerekir

Kaynak dağılımı etkisi – bölüşüm etkisi Projenin kaynak dağılımına etkisi net fayda veya maliyet özelliği taşır Bölüşüm etkisi ise gruplar veya kişiler arası transfer niteliğindedir, fayda veya maliyet teşkil etmez Ancak toplumsal refah ölçütü bölüşüme önem veriyorsa, o zaman bölüşüm etkisi de göz önünde bulundurulur

Piyasası olmayan malların değerlenmesi

Kamusal mallara değer biçilmesi İki temel yöntem: Ortaya çıkan tercihler (revealed preference) Belirtilen tercihler (stated preferences) Ortaya çıkan tercihler: Tüketici davranışlarından bu hizmete ne kadar fiyat ödeyebileceği bulunmaya çalışılır Örnek: kamu eğitim hizmeti için özel okullara verilen para; temiz çevre için gayrimenkul fiyatlarının karşılaştırılması Belirtilen tercihler: Anket yoluyla belirlenebilir Anket ciddiye alınmayabilir Bedavacılık Eğer sunulan hizmet bir ara mal ise, malın değeri yarattığı ek çıktı ve sağladığı maliyet tasarrufu ile hesaplanabilir

Dışsallıklara değer biçilmesi Dışsallıklarda temel sorun: özel fayda ve maliyetlerin toplumsal fayda ve maliyetlere eşit olmaması Dışsallıktan kurtulmak için ödemeye razı olduğu fiyat Dışsallığı kabul etmek için istedikleri tazminat (willingness to accept) Tazminat gelir düzeyinden daha az etkilenir, o anlamda daha iyi bir gösterge olabilir Temel yöntemler: İlgili piyasa yöntemi Olası değerleme yöntemi (anket vs) Doz-etkisi yöntemi (etken ile etki arasındaki ilişkiyi ölçme) Eşik değeri: örneğin olumsuz dışsallığı yok etmenin maliyetini ölç, faydanın daha yüksek olup olmadığı siyasi düzeyde belirlensin

“Büyük” projeler: Fiyatların değiştiği ortamlarda FMA Eğer proje büyük ise fiyatları veri almak doğru olmaz Bu durumda fayda ve maliyeti doğru hesaplamak için projenin fiyatları ne kadar etkileyeceğini de hesaba katmak gerekir Örnek: proje sonucunda piyasa fiyatları düşecekse, o zaman fayda bu fiyat düşüşünün yaratacağı ek tüketici artığını da içermeli Bu da esnekliklerin hesap edilmesini gerektiriyor İdeal olan: Talep fonksiyonunun tahmin edilebilmesi Bu mümkün değil ise gözlemlenen fiyat-miktar değişikliklerinden bir esneklik hesabı yapılabilir. Talebin doğrusal olduğu varsayılabilir Basitleştirici varsayım çok ama fiyatların değişmeyeceğini varsaymaktan iyidir

Vergi ve sübvansiyonlar Vergi ve sübvansiyonların olduğu durumda alıcı fiyatını (vergi dahil) kullanmak lazım satıcı fiyatını (fiyat eksi vergi) mı? Çıktı: Eğer proje yeni çıktı yaratıyorsa o zaman vergi sonrası fiyat (tüketicilerin ödemeye razı olduğu fiyat). Eğer proje çıktının yerini alıyorsa (displacement) o zaman çıktıyı tasarruf edilen kaynakların değeri üzerinden hesaplamak gerekli: rekabetçi piyasada bu fiyat eksi vergidir. Girdi: Girdi bu proje için üretiliyorsa, o zaman fiyat eksi vergi ve sübvansiyonlar. Eğer projenin kullandığı girdi başka faaliyetlerden çekiliyorsa o zaman girdi için toplumun ödemeye razı olduğu fiyat yani vergi (ve sübvansiyon) dahil fiyat. Karma durumlarda ağırlıklı ortalama

Kamu fonlarının maliyeti Vergilendirme götürü? (lump-sum) değildir Kamu finansmanı vergi ile karşılanıyorsa vergilendirmenin neden olduğu dara kaybının hesaba katılması Pratikte bunu yapmanın yolları: ıskonto haddini yüksek tutmak veya NBD pozitif ama küçük olan projeleri reddetmek Bu rakam çok yüksek olabilir (Avustralya için %25 hesaplanmış) Kullanıcı ücreti ile finanse ediliyorsa gerekli olmayabilir

İşgücü girdisinin değerlenmesi Eğer başka faaliyetlerden işgücü çekiliyorsa o faaliyetlerin işgücüne vermeye razı olduğu ücret (vergi dahil ücret) Eğer yeni istihdam yaratıyorsa, işçinin eline geçen ücret (brüt ücret eksi vergiler) Eğer işsizlik varsa: O zaman işsizlik sigorta ücreti artı boş zamandan vazgeçmenin maliyeti (işsizlik sigortası ile brüt ücret eksi vergiler arasında bir yerde)

Sabit maliyetlerin yüksek olduğu durumlar Atıl kapasite varsa fiyatlar marjinal maliyete eşitlenebilir. Ancak talep artışı bir süre sonra kapasite kısıtı doğurabilir. Bu durumda fiyatlar sabit maliyetleri hesaba katmazsa proje zarar eder Fiyatlama teknikleri: Ortalama maliyet (projenin finansal olarak zarar etmemesini sağlar) Tayınlama ve tıkanıklık– etkin bir yöntem olmayabilir (bazı kullanıcılar tıkanıklığı gidermek için daha yüksek fiyat vermeye razı, bazıları ise belirli bir fiyat karşılığı kullanmamayı tercih edebilir. Tayınlama altında bu potansiyel refah artışı göz ardı edilir) Tepe yükü fiyatlaması (peak-load pricing): Talebin tepe yaptığı zamanlar fiyata sabit maliyetler eklenir, talebin düşük olduğu zamanlarda ise fiyat değişken maliyetlere eşitlenir

İkincil etkiler Projenin “dolaylı etkileri” nasıl ele alınmalı? FMA projenin “artan” (incremental) fayda ve maliyetleri üzerine odaklaşır. Artan fayda ve maliyetler, projenin gerçekleşmemesi durumunda meydana gelecek durum ile karşılaştırmayı gerektirir. Bu yüzden “çarpan” etkilerini abartmamak lazım İkincil etkiler özellikle büyük projelerde önemli olabilir. Bu projeler sonucunda başka sektörlerdeki fiyat ve maliyetler etkilenebilir. Bu durumda kısmi denge analizi yerine genel denge analizi daha doğru bir yöntem olabilir Hesaplanabilir genel denge modelleri

Değerleme Yöntemleri

Piyasa bilgilerini kullanma Piyasa WTP hakkında bir çok bilgi barındırır Talep fonksiyonları tüketicilerin ödemeye razı olduğu fiyatı gösterir Piyasaların etkin çalıştığı durumlarda varlıkların piyasa değeri, bunların gelecekte beklenen gelirlerini yansıtır Bir çok etki kendini üretkenlik artışı olarak gösterebilir, bunar da piyasa verilerinden türetilebilir

Ortaya çıkan tercihler (Revealed Preference, RP) yöntemi Genel olarak piyasalar kişilerin tercihleri hakkında önemli bilgiler verebilir Örnek: seyahat zamanının tasarrufunun değeri Eğer zamandan tasarruf çalışma zamanını arttırıyorsa, o zaman tasarrufun değeri brüt ücret artı genel giderler için bir katkı olarak hesaplanabilir Buradaki mantık: harcanan zamanın değerinin işverenin o zaman için harcamaya razı olduğu paradır. Bu da brüt ücret ve genel giderleri (ofis mekânı, emeklilik, diğer giderler) içerir Kişilerin işe gitmek için kullandıkları ulaşım biçimleri de zamanın değeri hakkında bilgi verebilir (örnek. Ankara-istanbul arası uçak veya otobüs) Zamandan tasarruf serbest zaman olarak kullanılacaksa, zamandan tasarrufun değeri farklı olabilir.

RP: Hedonik fiyat çalışmaları Örnek: gayrimenkul fiyatları Fiyat = f (Yapı, Erişim, Çevre) Burada çevre değişkeninin katsayısı (hava kirliliği göstergesi olabilir) hava kirliliğinin değeri olarak ele alınabilir. Mincer denklemleri: Ücretler ile eğitim arasındaki ilişkinin tahmininde kullanılır. Eğitim değişkeninin katsayısı eğitimin doğrudan değeri olarak ele alınabilir Hedonik ücret modelleri iş güvenliğinin değerini ölçmek için de kullanılabilir Ücret = f (ölümcül ve ölümcül olmayan kaza olasılıkları, sosyo ekonomik göstergeler) Hedonik denklem yaklaşımı, mal veya hizmetlerin değerini tüketicilerin gerçek seçimlerinden kalkınarak hesaplar

RP: Seyahat Maliyeti çalışmaları Genellikle eğlence/dinlenme hizmetlerinin değerini ölçmek için kullanılır Ziyaretçi anketleri Örnek: Doğal park ücreti değiştikçe yılda kaç kere ziyaret edersiniz. Araç kullanım maliyetleri ve seyahat zamanı maliyetlerini içermeli Varsayım: seyahatin bir tek hedefi var. Birden fazla amacı varsa seyahat maliyetleri bölüştürülmeli

T= ziyaret sayısı, x bölgesinden gelen ziyaretçi için tüketici artığı = 0.5(cN-cX)

RP: Koruyucu harcamalar Tüketici herhangi bir olası tehlikeden kendini korumak için ne kadar para harcıyor? Veya meydana gelen bir zararı ortadan kaldırmak (varlıkların değerini restore etmek) için ne kadar ara harcıyorlar Örnekler: Binaları temizlemek için yapılan harcamalar (Taksim?) Duman detektörleri İçme suyu temizleme harcamaları

Örnekler Eğitim – ücret artışları Polis koruması - hedonik gayrimenkul fiyatı çalışmaları Sağlığın değeri – ücret çalışmaları, koruyucu harcamalar, harcama tasarrufu Çevre kolaylıkları (“amenities”) – hedonik gayrimenkul fiyat analizleri Yangına karşı koruma – hedonik gayrimenkul fiyat analizleri, harcamalardan tasarruf

Belirtilen Tercih (SP) Yöntemleri Olası değerlendirme yöntemi (contingent valuation) Temel yaklaşım: tüketicilere herhangi bir mal veya hizmet için en fazla ne kadar ödeyeceklerini anketler yolu ile sormak. Tüketiciler bu tür bir soruya hemen cevap veremiyorlar. Çeşitli yöntemler kullanmak gerekebilir. Açık müzayede yöntemi: belirli bir fiyattan başlayıp, ödemeye razı olamayacağı fiyata kadar yükseltmek. Temel sorunlardan biri: Ankete katılanlar doğru cevap vermeyebilir. Cevapların ne kadar sağlıklı olduğu bazı testlerle ölçülebilir Örnek: gelir düzeyi arttıkça fiyatlar da artmalı

SP: Seçimlerin modellenmesi Ankete katılanların belirli alternatifler arasında seçim yapması sağlanır. Alternatifler temelde (maliyet dahil) belirli özelliklerden oluşur. Dolayısıyla ankete katılanların farklı özellik paketleri arasında seçim yapması istenir (en fazla 4-5 özellik) Seçme (katılımcının 2 alternatif ve statüko arasında seçim yapması istenir) Sıralama 1-10 arasında değerlendirme Katılımcının yaptığı seçimlerden ödemeye razı olduğu fiyat ekonometrik yöntemlerle türetilebilir

Hangi yöntemleri kullanmalı? Dünya Bankası (1996): En kolay yöntem en yararlısı. Genellikle üretimdeki değişiklikler, koruyucu harcamalar, veya sağlık üzerindeki etkiler İngiltere Hazinesi: sırasıyla piyasa verileri, RP ve SP yöntemleri Handbook: Kaliteli kullanıldıkça ve sınırları bilindikçe hepsi yararlı olabilir

Risk ve belirsizlik

Risk ve belirsizlik Risk: değişkenlik var ancak değişkenliğin olasılık dağılımını kestirmek mümkün Belirsizlik: Değişkenliğin olasılık dağılımını kestirmek mümkün değil Genellikle iktisatçılar değişkenliğin dağılımını ortaya çıkarmaya çalışırlar Riskli seçimlerde temel mesele: Risk özellikleri farklı projeler arasında seçim nasıl yapılmalı? Örneğin iki proje, A ve B Beklenen değerler: A < B Varyans A < Varyans B Bu durumda seçim nasıl yapılmalı?

1. strateji: varyansı unut, seçimini sadece beklenen değer üzerinde (risk-tarafsız strateji) Risk-tarafsız stratejinin tanımı Beklenen değer: EV = P1Y1+ P2Y2+ … PnYn Eğer risk dağıtılabiliyorsa (spreading) veya portföy çeşitlenmesi ile toplam risk azaltılabiliyorsa (risk birleştirme, risk pooling) o zaman risk-tarafsız strateji anlamlı olabilir Risk-tarafsız strateji altında seçim kuralı: Beklenen NBD en yüksek olan proje

Kamu sektöründeki projelerin riskleri bağımsız olmayabilir (örneğin faiz haddindeki veya milli gelirdeki artışlar hepsini etkileyebilir) Eğer fayda veya maliyet tüm ülkeye yayılıyorsa o zaman her bir kişi üzerindeki risk daha küçük olacaktır. Fayda veya maliyet belirli gruplar üzerinde yoğunlaşıyorsa risk daha yüksektir. Proje sayısı yükseldikçe risk azalabilir Eğer risk önemli ise o zaman risk-tarafsız strateji uygun değildir.

Beklenen değer ile belirlilik eşdeğeri eşit veya yakın olabilir mi? Eğer riskten kaçınma durumu varsa o zaman beklenen değer değil belirlilik eşdeğeri (certainty equivalent) üzerinden yapılmalı Beklenen değer ile belirlilik eşdeğeri eşit veya yakın olabilir mi? İddia küçük ise Riskler bağımsız ise Proje sayısı çok yüksek ise toplam risk azalabilir Değil ise? Toplumların belirlilik değerini hesap etmek mümkün değil. O zaman ne yapmalı?

Riski göz önünde bulundurmanın yöntemleri Duyarlılık analizleri Temel parametrelerin değerleri hakkında daha kötümser varsayımlar yapmak. Eğer projenin NBD hala pozitif ise o zaman başka analize gerek yok. Eğer projenin NBD sıfırın altına düşerse o zaman parametrelerin bunu doğuran kritik değerlerini ortaya çıkarmak. Eğer kritik parametre sayısı 1-2 ise, kötümser senaryonun ihtimali hakkında çıkarımda bulunmak. Eğer kritik parametre sayısı daha yüksek ise çıkarımda bulunmak daha zor.

Iskonto haddini yükseltmek Tam risk analizi Kritik parametre sayısı yüksek olunca kullanılabilir Parametre değerlerini rastsal olarak seçmek ve her seçimden sonra NBD’ni bulmak Bunu çok kere tekrarlamak böylece projenin NBD’nin olasılık dağılımını çıkarmak Iskonto haddini yükseltmek Genelde duyarlılık analizine göre daha az tercih edilmesi gereken bir yöntem. Özel sektör kullanıyor ancak FMA’nde fazla kullanılmaz Iskonto haddindeki değişiklikler hem gelecekteki faydaları hem gelecekteki maliyetleri etkiler Bazı durumlarda ıskonto haddini yükseltmek değil azaltmak gerekebilir (örneğin esas belirsizlik gelecekteki maliyetler ile ilgili ise)

İyimserlik sapması Yaygın En iyi çareler: duyarlılık analizi ve öngörülerin arkasındaki varsayımları açıkça ortaya koymak

Karar verme kıstasları

FMA temel kıstası: NBD NBD = B0-C0 + (B1-C1)/(1+r) + (B2-C2)/(1+r)2 + (B3-C3)/(1+r)3+ … Burada B fayda, C maliyet, r ıskonto haddi

FMA kıstası: İç getiri oranı Bir projenin nakit akışının bugünkü değerini sıfıra eşitleyen projenin nakit getirilerinin bugünkü değerini, nakit harcamaların bugünkü değerine eşitleyen faiz oranıdır Karar kıstası: iç getiri oranı ıskonto oranından büyük ise projeyi kabul et, değilse kabul etme İç getiri oranı (İGO) ıskonto oranından büyük ise NBD > 0.

NBD ve İGO projeleri farklı bir biçimde sıralayabilir NBD ve İGO projeleri farklı bir biçimde sıralayabilir. İGO yakın gelecekteki faydaları daha yüksek olan projeleri tercih eder. NBD kuralı daha doğru olan kuraldır.

FMA kıstasları: Fayda Maliyet Oranı Faydanın bugünkü değerinin maliyetin bugünkü değerine oranı Faydayı negatif maliyet olarak yazarsanız o zaman oran değişiyor halbuki böyle bir değişikliğin kıstası değiştirmemesi lazım NBD kıstası tercih edilecek kıstas