MIS Overview 23. Ulusal Bilişim Kurultayı 7-10 Kasım 2006 Sheraton Kongre Merkezi-Ankara SON- KULLANICI GELİŞİMİ VE BİLGİSAYAR DESTEKLİ SON-KULLANICI PROGRAMCILIĞI End-User Development and Computer-Aid End-User Programming N.Kaya KILAN Başkent Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü Ankara SON-KULLANICI GELİŞİMİ

MIS Overview 23.Ulusal Bilişim Kurultayı 7-10 Kasım 2006 Sheraton Kongre Merkezi- Ankara SON- KULLANICI GELİŞİMİ VE BİLGİSAYAR DESTEKLİ SON- KULLANICI PROGRAMCILIĞI

MIS Overview SON KULLANICI GELİŞİMİ BİLGİSAYAR DESTEKLİ SON KULLANICI PROGRAMCILIĞI Kurumların temel yapısında iç-bilişim ağlarının (intranets) yaygınlaşması ile, Son-Kullanıcı yöneliminin etkinliği ve işlevselliği öne çıkıyor. Bu bağlamda Son-Kullanıcı Bilgi İşlemi (End-User Computing) ve Son-Kullanıcı Gelişimi (End-User Development) başlıkları ile tanıtılan iki konu gündeme geliyor. Temel problem, bugünün son-kullanıcısına günlük işlemlerini yürütmede yardımcı bilişimsel bir kişisel destek yöntemi geliştirme gereği gibi görünüyor. Uzman olmayanlar için, Bilgisayar Destekli Son- Kullanıcı Programcılığı geliştirmesi önerisi ağırlık kazanıyor. SON-KULLANICI GELİŞİMİNİN GETİRDİKLERİ

MIS Overview Son Kullanıcı Kavramı 1990’ların ortalarında değişim, kurumsal yapıda yerel iç-bilişim ağı yapılanması ve küresel ağların hızlı yayılması ile iş uygulamalarını kökünden değiştiriyor olması idi. Bütüncül, paylaşımlı bilişim teknolojisinin peşinden sürüklediği en önemli değişim, yeni uygulama ve işletim süreçlerinin yarattığı Son-Kullanıcı İşlemi ve ona bağlı sorgulardır. 1980’li yılların ikinci yarısında, son- kullanıcının araya girme yaklaşımı zorunlu oldu. İstemci+Sunucu yapıları son-kullanıcıyı yalnız bıraktı. SON KULLANICI GELİŞİMİ İstemci+Sunucu Yapıları

MIS Overview Son-Kullanıcı Takımı Bu kaçınılmaz değişim yaratıcısı; üretimsel bilgiye sahip olma ve onu yaratıcılık, işlevsel gelişme ve başarı için kullanma-Bilişim ve İletişim Çağı olduğunu yakınsatan gerçektir. Küresel değişim ve bütünleşme getiren bu Üst-bilgi çağında, çalışanların %2 kadarı tarımda, %10 kadarı endüstride ve geri kalanının Üst-bilgi Çalışanı (Knowledge Worker)1 olacağından kesin söz ediliyor.1 Oluşmakta olan Üst-bilgi çağının, yaratması beklenençalışanların büyük kümesine biraz yakından bakıldığında, %75 kadarının bilgi işleme alanının tanımladığı Kullanıcı Takımından oluşacağı kolaylıkla söylenebilir. Üst-bilgi Çalışanı (Knowledge Worker) : Çalışma ortamında öncelikle bilgi işleme ya da geliştirme ve yaratıcı bilgi kullanımı ile işlev sürdüren kişi anlamındadır.. Üst-Bilgi Çalışanları

MIS Overview SON- KULLANICI ilk yıllarında, klavye ve ekrandan kurulu girdi/çıktı (terminal-uç) donanımının yayılmaya başlaması ile, bu donanımın önünde oturabilen kişi Uç- Kullanıcısı adını almıştır. 1980’li yılların ikinci yarısından sonra; İç-bilişim ağı (intranet), dış-bilişim ağı (extranet) ve Internet üzerinde paylaşımlı ağ sunucuları üstünde, tüm iş süreçleri işlevlerini içine alan bütünleşik bilişim sistemlerinin gelişmeye başlaması ile, bütüncül etkinliği yaratan, bireysel etkinlik önem kazanmaya başlıyor. Diğer bir değişle ayrı uzmanlık birimlerde iş yürütümünü klavye başında sürdürenler için yeni işlev ve görevleri ile yaratılan kişi Son-Kullanıcı sözcüğü ile karşımıza çıkıyor. Uç- Kullanıcısı

MIS Overview İnsan-Makine Etkileşimi Son-Kullanıcının rol aldığı, İnsan-makine etkileşiminin. İnsan-uygulama süreçlerinde verimlilik ve kullanılabilirlik; teknoloji, sağlık, psikoloji, fiziksel ve zihinsel beceri, iletişim, işlevsellikle bağıntılı karmaşık bir içerik taşıyor. Bu çalışma alanı bilimsel yaklaşım yönünden, Birleşik Devletlerde İnsan-Faktörü Mühendisliği (Human- Factor Engineering) ya da İnsan-Mühendisliği (Human Engineering) tanımları ile, Avrupa ve diğer ülkelerde Ergonomi Bilimi (Ergonomics Science) konusu ile tanıtılıyor. Kuşkusuz, sayısal teknolojiler ve iletim ağları önünde kişinin, bir sanal arayüz aracılığı ile iş ve işlev paylaşımı; verimli, yetkin ve sağlıklı kullanım öğeleri ile ergonomiyi, sorgulamayı gerekli görüyor. Yeni bilişim teknolojileri ergonomik tasarımı; deneysel modelleme yolu ile geliştirmeyi amaçlayan çalışmaları sürdürenler Bilişimsel Ergonomi (Computational Ergonomics) bu yaklaşımlardan doğmuştur. Bu yaklaşımın içeriği verimli uygulanabilirliğe yönelik olmalıdır. Ergonomi

MIS Overview Yeni Mühendislik Uzmanlık alt dalları  Konun etkileyici etmenleri arasında; Örneğin; Kullanılabilirlik Mühendisliği (Usability Engineering),  Güvenirlik Mühendisliği (Safety Engineering),  Güvenlik Mühendisliği (Security Engineering),  Son-Kullanıcı Yazılım Mühendisliği (End-User Software Engineering) inceleme ve çözümleme alt uzmanlık konuları Bilgisayar Mühendisliğinin ilgi alanı içine girerek disiplinler arası olama özelliğini biraz daha genişlettiği kolaylıkla görülüyor. Sayısal Uzmanlıkta Genişleme

MIS Overview Son Kullanıcı Arayüzü İnsan-makine arsındaki iletişim, fiziksel arayüz ya da programlama teknikleri ile yazılım öğelerinden oluşan Yazılımsal Arayüz (software interface) aracılığı ile sağlanmaktadır. Tarihsel gelişime baktığımızda, Toplu İşletim Arayüz 1945–1968, Komut Satırı Kullanıcı arayüzü 1969–1983 ve Grafiksel kullanıcı arayüzleri ve sonra Web arayüzü, Kişiselleştirilmiş web arayüzü vb. Ayrıca, 1990’li yıllarda bireyselleşme eğilimleri içinde yazılım evlerinin Kolay Kullanılır (User-friendly) uygulama programları ve kişisel bilgisayarlar aracılığı ile bireye yakınlaşma yöntemleri geliştirdiğini görüyoruz. Geçmiş yıllarda Bilgisayar-İnsan Etkileşimi ( Human Computer Interface), olarak ele alan konu, bugün kimi bilim kurgu çevrelerinde Doğrudan Canlı Arayüzü (Direct Netural Interface) tamlaması ile niteleniyor. Son-Kullanıcı İletişim Ortamı

MIS Overview 4GL Dilleri Yordama Yönelik (Procedural Oriented) Son-Kullanıcı Dilleri Çok kullanıcılı bütünleşik bilişim sistemlerinin yaygınlaşması, ve istemlerinin hızla artmaya ve değişmeğe başlaması, yazılım araçları geliştiricilerini yeni programlama yöntemleri geliştirmeye götürmüştür. Örneğin, Dr. James Martin’nin Programcısız Uygulama Geliştirme (Application Development Without Programmers, 1984) isimli kitabında tanıttığı 4. Kuşak Programlama dillerinin ve Rapor Geliştiricilerin, çıktı türetmeye yönelik yazılımların uzmanlara ve özellikle Son-Kullanıcılara uygulama değerlendirmede ve bilgi üretmede, önemli kolaylıklar getirdiği bir gerçektir. Bu başlangıçla getiren yeniliklerin geliştirdiği son-kullanıcı etkileşimi : Son-Kullanıcı Devrimi ( End-User Revolution) olarak değerlendiriliyor. (E.W. Martin, 2002) 4GL Dilleri Yordama Yönelik –Procedural Oriented Diller gibi Bilgisayarın nasıl işlem yapacağının tanımı değil de, ne yapmasının istendiğini tanımlamaya yönelik Son- Kullanıcı dillerini tanımlar. Bu yaklaşımın geliştirlmesi zorunludur. Çoğunlukla bir hazır program paketini kullanmayı sağlar. Örneğin Matematik/ Geometri/ İstatistik alanında yaygın kullanılan Mathematica, Matlab, Veri erişim ve değerlendirmede kullanılan SQL, FOCUS, Oracle-Reports, Veri tabanı Dilleri gibi.. Ayrıca özel amaçlı uygulamalar için geliştirilen Prolog, OPS5 ve Mercury Dilleri çok tanınan 4. Kuşak Dil ailesindendir. Programcısız Uygulama Geliştirme

MIS Overview Son-Kullanıcı Gelişimi Bilgisayara dayalı kurumsal uygulamalarda, insan öğesinin küçük bir bölümü Bilgi Sistemi Uzmanları ve ana bölümünü ise, her basamaktaki üst yöneticiler, yöneticiler ve çalışanlar oluşturur. Amerika Birleşik Devletlerinde yapılan bir istatistiğe göre, son-kullanıcı sayısı 55 Milyonu aşmakta ve her yıl %12 artmaktadır (Burnett, 2003). Son-Kullanıcının işi ile ilgili uygulamayı, Son-Kullanıcı bilgi işime araçlarını kullanarak, bilişim uzmanlarının desteğini almaksızın ya da tanımlı bir desteğini almaksızın yerine getirmesini sağlamaktır. Bu yeni olgu, Son-Kullanıcı Gelişimi (End-User Development) olarak anılmaktadır. Değişim Avrupa Topluluğu çalışmalarında; “ Yazılımı geliştirmek ya da kendi çözümüne uyarlamak için uzman olmayan kullanıcının giriştiği uğraş ve kullandığı tekniklerin tümü” olarak tanımlanıyor. (Chaffey D.,1999, Martin W., 2002) Çok kullanıcılı orta ve büyük ölçekli kuruluşlarda Son- Kullanıcıya yol gösterme, yardım sağlama ve sorunlarını çözümleme destekleri için, Bilgi Masası (Information desk) ya da Yardım Masası (Help Desk) gibi yardım birimlerinin kurulmasının zorunlu olduğunu da görüyoruz. Ancak, son kullanıcı gelişimi ayrı bir yöntem olarak algılamalıdır. üst yöneticiler, yöneticiler ve çalışanlar

MIS Overview Son Kullanıcı Bilgi İşlemi Son-Kullanıcı İşlemi İş hayatında, bilgi sistemi uzmanı olmayanların bilgisayar uygulamalarından yararlanırken kullanma gereksinimi duyduğu her tür kaynak, araç, işlem, yöntem ve bilgi Son Kullanıcı Bilgi işlemi (End-User Computig) kapsamındadır. Açmak istersek; işlem yürütme, veri girişi, rapor hazırlama ve sorgulama-yanıtlama, istatistiksel çözümleme, bilgi alış/verisi, belirli bir uygulama programını işletip yanıt verme ve sonuç alma, web sayfası geliştirme, web sayfasını kişileştirme gibi klavye başındaki işlemlerin tümü Son-Kullanıcı İşlemi dir.

MIS Overview Son-Kullanıcı Programcılığı Bunların yanında, bir kez gereksenen yeni istem çözümleri için, programlama girişimini Son-Kullanıcı Programcılığı kapsamakta görülür. Kuşkusuz, açıklarla bezenmiş bu yaklaşım yeni yöntemsel girişimler beklemektedir ! Kimi çalışmalar: Örneğin Berkeley Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliğinden Dey ve Sohn: Girdi-çıktı ve koşul tanımlamasını grafiksel bir sayfa üzerinde “ hiç kod yazmadan” tanımlayıp işletecek ICAP System adını verdikleri bir Son-Kullanıcı ortamı geliştirmişler. Çalışanlar için: ICAP Son-Kullanıcı Dili

MIS Overview Bilgisayar Destekli Son-Kullanıcı Programcılığı Günümüzde kullanıcı, uygulama programının nasıl kullanılacağını diğer bir deyişle, tanımlanmış işlemlerin yürütümünü öğrenmekle başlıyor. Kimi kullanıcılar çizelgeleme yazılımlarının verdiği olanakları, kimileri ise sorgulama dillerini öğrenme çabasında. Çoğunlukla da istediğini gerçekleştirmede güçlükle karşılaşıyor. konusunda kolaylıkla kullanabileceği genel yöntem arıyor. C++ ya da Java gibi bir programlama dillerini öğrenmeye giriştiğinde alt bilgi yetersizliği zorluklar çıkarıyor. Görsel Programlama dillerinde kolaylıklar bulsa da, derleme sonuç alma sorun olabiliyor. Özel iş alanları ile ilgili mühendis, doktor, grafik tasarımcısı, gibi çalışanların kendi alanlarında ki özel geliştirme istemleri bir çok yönü ile daha kolaylıklı yazılımlar bulunabilmesine karşın; ticaret, işletme, pazarlama, satış, muhasebe, genel yönetim konularında güncel işlemler ile orta yönetici sorunlarındaki gereksinmelerini karşılamak daha karmaşık ya da güç belki de olanaksız olabiliyor. Son-Kullanıcı Programcılığı

MIS Overview Bilgisayar Destekli Son-Kullanıcı Programcılığı. Bu alanda yapılan çalışmaların temel konusu; “ Programcı olmayan kullanıcıların programlama önerisini nasıl tanımlayacağı, sonucu nasıl çözümleyeceği ve bu amaçla hangi tür kavramsal yapıları ve araçları kullanacağında “ düğümlenmektedir. Bir örnek: Cambridge Univ. Bilgisayar laboratuarından A.F.Blackwell : “Data-direct programming” çalışması yeni bir Son-Kullanıcı dili öneriyor. Son-Kullanıcı Programcılığı Çabaları

MIS Overview Bilgisayar Destekli Son-Kullanıcı Programcılığı Tanım çizelgesi: find one of the following:, a)either the sequence “0” b) or the sequence “0044” followed by the sequence “1223” followed by on of the these characters: “3” 0r “5” or “6” followed by at least one, possibly more, of he following: -any one of these characyers: any one from “0” to “9”  ve gibi Cambridge Univ. Bilgisayar laboratuarından A.F.Blackwell “Data-direct programming” çalışması yeni bir Son-Kullanıcı dili öneriyor. Son-Kullanıcı Programcılığı: Data-direct Programming

MIS Overview Son-Kullanıcı Gelişimi Bilgisayara dayalı kurumsal uygulamalarda, insan öğesinin küçük bir bölümü Bilgi Sistemi Uzmanları ve ana bölümünü ise, her basamaktaki üst yöneticiler, yöneticiler ve çalışanlar oluşturur. Amerika Birleşik Devletlerinde yapılan bir istatistiğe göre, son- kullanıcı sayısı 55 Milyonu aşmakta ve her yıl %12 artmaktadır (Burnett, 2003). Son-Kullanıcının işi ile ilgili uygulamayı, Son-Kullanıcı bilgi işime araçlarını kullanarak, bilişim uzmanlarının desteğini almaksızın ya da tanımlı bir desteğini almaksızın yerine getirmesini sağlamaktır. Bu yeni olgu, Son-Kullanıcı Gelişimi (End-User Development) olarak anılmaktadır. Değişim Avrupa Topluluğu çalışmalarında; “Yazılımı geliştirmek ya da kendi çözümüne uyarlamak için uzman olmayan kullanıcının giriştiği uğraş ve kullandığı tekniklerin tümü” olarak tanımlanıyor. (Chaffey D.,1999, Martin W., 2002) Çok kullanıcılı orta ve büyük ölçekli kuruluşlarda Son-Kullanıcıya yol gösterme, yardım sağlama ve sorunlarını çözümleme destekleri için, Bilgi Masası (Information desk) ya da Yardım Masası (Help Desk) gibi yardım birimlerinin kurulmasının zorunlu olduğunu da görüyoruz. Ancak, son kullanıcı gelişimi ayrı bir yöntem olarak algılamalıdır. üst yöneticiler, yöneticiler ve çalışanlar

MIS Overview Son-Kullanıcı Yazılım Mühendisliğ i Bir çok araştırmacı, geliştirme çalışmasında konuya yön vermek için Son-Kullanıcı Yazılım Mühendisliği (End-user Software Engineering) ayrılmış alan yaklaşımından birlikte yararlanmayı kaçınılmaz görüyor. Temel amaç, kimi yazılım mühendisliği ve programlama dilleri kazanımlarından esinlenerek, en az eğitim ve en kapsamlı yarar gereksinimi karşılamak. Kimi çalışmalar, özel alanlara özgü de olsa, açık kaynak kodlu, esnek, kalıp tasarımlı, seçenek ayrımlı, güncel yazılım ortamlarına uyumlu, veritabanı gibi veri kaynaklarına ve kimi destek yazılımlarına kolay erişimli bir son-kullanıcı dili geliştirme yaklaşımları gerçekleşme yolunda ilerliyor.. Son-Kullanıcı Programcılığı

MIS Overview “Kız-Kulesi“ Son-Kullanıcı Dili Örneğin kimi araştırmacılar Effiel Programlama Dilini son-kullanıcıların gereksinmeleri için uyarlamayı tasarlıyor. ?????????????????? Gelişmiş ülkelere ve Avrupa Topluğuna uyum sağlayabilmek için; Türk bilişimcileri ve araştırmacıları Türkçe konuşan Son-Kullanıcılar için Kız-Kulesi Son-Kullanıcı Dili’ni geliştirme çalışmasını tasarlamada geç kalmamalıdır. ????????????? sınıf MERHABA_SONKULLANICI yerinegetir gc.satır_oluştur ( “Merhaba Kız Kulesi Dili” ) gc. yeni _satır_yaz son Son-Kullanıcı Programcılığı

MIS Overview Son-Kullanıcı Gelişimi Kaynaklar Beth M.et.al., An End-User Development Perspective on State-of-Art, Techical Report, TR-05-03,Computer Science,Virginia, 2004 Tech.USA Burnett M., et al., Software Engineering for End-User Programmers, 2003, Dept.o f CS, Oregon, USA Burnett M., et al., Software Engineering With Assertions in Spreadsheet Paradigm, 2003, Dept. of CS, Oregon, USA Chaffey D., et al., Business Information Systems, 1999, Prentice Hall, USA Costabile et al., Domain-Expert Users and Their Needs of Software Development, DI-Univerta di Bari,Italy Çağıltay K., Acartürk C., İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve ODTÜ’de Yürütülen Çalışmalar. 2005, ODTÜ, Donald A., Philosophy of Human-Computer Interaction, 2001, Bloomington USA Gupta U., Information Systems, Prentice hall 2005, USA Lamb R., Davidson E., Understanding Intranets in the Context of End User Computing, 2003, University of Hawaii, Dept. of IT Management Lee D., ve Mehandjiev N., End User Development, 2001, IST Program, Italy Loudon K., Loudon J., Management Information Systems, 2006, Prentice Hall,USA Martin E., W., et al., Managing Information Technology, 2002, Prentice Hall, USA Kız-Kulesi Son-Kullanıcı Dili

MIS Overview Bilgisayar Destekli Son-Kullanıcı Programcılığı Kız-Kulesi Son-Kullanıcı Dili DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER N. KAYA KILAN Başkent Üniversitesi, Bilgisayar Müh. Bl. SORULARINIZ ?