Kriz öncesi ve kriz verileri Gelişen ülke ekonomileri Yıl başı – 27 Ekim arasında YTL’deki dolara karşı düşüş %46.5 oldu

©Vefa Tarhan 2

ABD Finansal Sektörü

©Vefa Tarhan 4

©Vefa Tarhan 5

©Vefa Tarhan 6

Yakın Geçmişin Türkiye Ekonomisi 7

2002-2006 Dönemininin Ekonomik Başarı Listesi On senelerdir yüzde 80’lerde seyreden enflasyon tek haneli rakamlara düşürüldü 2001’de -%9.5 olan büyüme hızı 2002-2006 döneminde ortalama olarak %7.5 olarak gerçekleşti (kümulatif büyüme hızı %34 oldu) özelleştirmeden elde edilen gelirler 2006 sonu itibarıyle 18 milyar doları aştı 2001’de çok cüzü bir rakamı temsil eden doğrudan yatırımlar 2005’de 10 milyar dolar, 2006’da 20 milyar dolardı. (2007’de 22 milyar) 2001 sonunda 19 milyar dolar olan Merkez Bankası döviz reservleri 2008’de 80 Milyar dolara yükseldi Bankacılık sektöründe önemli yapısal reformlar yapıldı ©Vefa Tarhan 8 8

Başarıların Temel Nedenleri Politik İstikrar Dünyada Son 15 Yılda “Ekonomik Lâle Devri” ve Düşük enflasyon volatilite Düşük faiz ve özsermaye maliyeti Yüksek büyüme hızı 2001 Reformlarının Meyvesi Mali Disiplin ©Vefa Tarhan 9 9

Başarıların Başarısızlıkları Enflasyon haricindeki makro başarılar yeteri kadar mikro seviyeye indirilemedi Yüksek büyüme hızı işsizlik oranını indirmedi Resmi Oran 1995: %7.6, 2000: %6.5 Son 3 yılda %10’larda kemikleşti İhracat yerine ithalât boyutlu büyüme Büyüme finansmanı: Tasarruf? Cari Açık? Doğrudan yatırımların tanımı ©Vefa Tarhan 10 10

Çözüm Bekliyen Kronik ve Yeni Problemler İşsizlik vergi reformu ihtiyacı kayıt-dışı ekonomi Cari açık Sermaye piyasalarında sıcak paranın hakim durumu Özel sektörün döviz borcu Aşırı değerli YTL ©Vefa Tarhan 11 11

Ekonomik Politika Ekonomik politikalar statik olamaz, dinamik olmak zorunda Üstelik 2001 yapısal reformlarının mirası tükendi Belirli bir süre sonra faydasını yitiren politikaların yeniden design edilmesi gerekir Yapısal reformlar bir duraklama devrine girdi Uzun soluklu yeni ekonomik politikaya ihtiyaç var Türkiyenin notu doğrudan yatırımları çekici seviyede değil ©Vefa Tarhan 12 12

Ekonominin “yumuşak karnı” İkiz cari açık ve açığın finansmanı problemleri Yeterince gelişmemiş sermaye piyasaları Sıcak paranın hakimliği (hisselerin %70’i, tahvillerin %34’u) ve ürkekliği Gerçek doğrudan yatırımlara ihtiyaç Özel sektörün döviz borcu Aşırı değerli YTL Tasarruf düşüklüğü, yüksek tüketici kredisi Bu problemler birbirinden tamamen bağımsız değil ©Vefa Tarhan 13 13

Cari Açık 2001 $3.760 Milyar (GSYH’ya oranı: %1.9) 2003 -$7.515 (%2.5) 2004 -$14.431 (%3.7) 2006 -$31.893 (%6.1) 2007 -$37.753 (%5.7) 2008 yıl sonu tahmini; $50 ile $60 Milyar arası Cari açığının en önemli nedeni Dış Ticaret dengesi ( ihracat – ithalat) 2001 ile 2007 arası Dış Ticaret dengesi: -$3.363, -6.390, -13,489, -22.736, -32.988, -40.941, -$46.705 Milyar. ©Vefa Tarhan 14 14

Ekonominin Niçin Cari Açık Problemi Var? İthalata bağlı ihracat Ithalatın %76’sı ara mallar (hammadde), %10’u tüketim İhracat rekor kırıyor ama ithalat da rekor kırıyor. %Ihracat artışı = %ithalat artışı →cari açık sabit mi kalıyor? (Ekimde ihracat 32 aydan sonra ilk kez geriledi dövizdeki yükselişe rağmen. Neden? 2007 Ocak Mayıs-2008 Ocak Mayıs: İthalat: $53.283 $70.567 (%32.4) İhracat: $71.420 $98.792 (%38) Dış Ticicaret Açığı:$18.137 $28.225 (%55.6) İhracat/ithalat:%74.6 %71.4 ©Vefa Tarhan 15 15

Cari Açığın Nedenleri YTL’nin yüksek değeri ihracatı cezalandırıp ithalatı teşvik ediyor Dövizin ucuz olması ithalatın üretim girdilerine bağlılığını artırıyor Emtia-enerji-gıda fiyatları Türkiye son 5 yılın gıda malı ithalatı: $22B Niçin Türkiye ABD’nin orta-batısı gibi dünyanın gıda anbarı olamasın? ©Vefa Tarhan 16 16

Cari Açık Nasıl Finanse Edilir? Doğrudan Yatırımlar Portföy yatırımları (“sıcak para”) Özel sektörün döviz kredisi Bankacılık sektörünün döviz kredisi Reserv varlıklarlarda değişmeler (resmi reservler ve IMF kredileri) Ödemeler dengesinde bir de “net hata ve noksan” kalemi var ©Vefa Tarhan 17 17

Ocak-Haziran 2007: $19.273 Milyarlık Cari Açığın Finansmanı Net Doğrudan Yatırımlar : $10.953 Milyar Banka Kredileri: -$5.987 (ödeme) Reel sektör Kredisi: $14.458 Net Port. Yat. (sıcak para)$5.993 TCMB ödemeleri: -$0.518 Devlet ödemeleri: -$0.296 Hata/Noksan: $3808 Net Denge (reserv. ek) $9138 ©Vefa Tarhan 18 18

Ocak-Haziran 2008:$27.347 Milyarlık Cari Açığın Finansmanı Net Doğrudan Yatırımlar : $5.852 (-%46.6) Banka Kredileri: $1.656 (-5.987) Reel sektör Kredisi $21.295(%47.3) Net Portfoy Yatırımları: $1.646(-%72.5) TCMB ödemeleri: -$0.657 Devlet ödemeleri: -$0.888 Hata/Noksan: $3853 Net Denge (res. kullanım) -$2.296 ©Vefa Tarhan 19 19

Ocak-Haziran (2007-2008) Özet Cari açık %42 artış Dış Tic. Açık %41 artış Reel kesim kredi %47 artış Sıcak para %72 düşüş Doğru. Yat. %47 düşüş Bankalar borç ödemeden kredi almaya dönmüş Tehlike çanları: Cari açık gittikçe büyüyor Tehlike çanları: Cari açık doğr. Yat. ve port. Yat. Yerine gittikçe krediyle finanse ediliyor ©Vefa Tarhan 20 20

Cari Açık Problemi (Genel Yaklaşım) Kur politikası: Kısırlaştırılmış kur müdaheleleri? İthalat azaltıcı ihracat çoğaltıcı tedbirler İthalat bağlantısı yüksek ihracat politikası Montaj sanayii? - Işçilik maliyeti:emek-yoğun ihracat sektörlerinde problem: girdi maliyeti – Düşük? Yüksek? Değer katkısı yüksek ihracat politikası-Örnek:Tekstil-Tasarım, Ar-Ge (Hindistan: Ilaç Ar-ge, jenerik ilaç imalatı, IT) Ekonominin mukayeseli avantaji nerede? Rekabet gücünü, ve ekonomik istikrarı artırıcı politikalar Uzun vadede: Eğitim kalitesi ©Vefa Tarhan 21 21

Cari Açığın Finansmanı Problemi (Genel Yaklaşım) Gittikçe artan cari açığın finansmanı sürdürülemez Bilhassa kredi ile finanse edilmesi sürdürülemez Doğrudan yatırımlar: Ama politik ve ekonomik istikrar şart Sıcak Para ürkek Sermaye piyasalarının geliştirilmesi Tasarruf artıran politikalar- finansal ürünler ©Vefa Tarhan 22 22

Geçmişte kullanılan cari açık finansman kaynakları Bunlar ilerde kullanılabilecekmi? ©Vefa Tarhan 23

Özel sektörün Döviz Borcu 2008 ilk çeyreği itibariyle reel kesim döviz borcu: Kısa vade: $24.8 Milyar Orta-Uzun vade: $ 87.1 2001: 7.6(kisa) + 22.6 = $30 Milyar Finansal Kesim (2008 ilk çeyrek): Kısa Vade: $15.2 Milyar Orta-Uzun vade:$45 Toplam özel kesim:$172 ($40 Kısa) son rakam $191B Kamu: $74.3 TCMB: $16.7 ÜlkeToplam $ borcu:$263 Milyar 172/263 =özel %65 ©Vefa Tarhan 24 24

Reel Kesimin Döviz Borcu TCMB bu konuda endişe duymaya başladı İlk kez “Finansal Kesim Dışındaki Firmaların Döviz Varlık ve Yükümlülükleri” tablosunu yayınlıyor İlk çeyrek sonu firmaların Uzun vadeli varlıkları: $80.332 Milyar Yükümlülükleri: $154.584 Açık: $73.752 Mil. 2007 son çeyrek açığı: $60.979 ilk çeyrek : $42.513 Yani kur riski bir yılda %73 arttı Bu borç karşılığı ne gibi teminat veriliyor? Şirket özsermayesi (Hisse senetleri)? AB bazlı kriz geliyor: Bu nedenle bilhassa şimdi tüm firmalar doviz pozisyonlarını düzgün tutmak zorunda ©Vefa Tarhan 25 25

©Vefa Tarhan 26 26

Döviz Borcunun Yurtiçi-Yurtdışı Kaynakları $154.5 Milyarlık yükümlülüklerin $139’u nakdi krediler $15.6’si ithalat borcu $139 nakdi kredinin $52’si yurtiçi $87’si yurtdışı kredisi $52 yurtiçi kredisinin $39’u bankalardan ($24 döviz, $15’i dövize endeksli kredi). $39’un $16’sı kısa vadeli Yurtdışından $87 Milyar kredi ($64’un vadesi 1 yıldan fazla, $22’si 1 yıldan az) Şirket Kur riski 2003’den bu yana 4’e katlandı Döviz fiyat artışının firma, banka, sıcak para kaçışına etkisi? Ek risk:LIBOR-Fed-funds farkı 8/2008’de 11 şimdi 88 baz ©Vefa Tarhan 27 27

Hazine/Tüketici Borcu / Ek Konu Borç stoku Temmuz sonunda 345.8 Milyar YTL 241.5 YTL cinsinden, 103 Milyar YTL döviz bazlı, Tüketicinin Banka Borcu 111 Milyar YTL Tüketici kredisi 93.2 Milyar YTL Konut kredisi 37 Milyar Kredi Kartı 31.4 Milyar Bir-iki diğer konu: Gıda: G7 ekonomilerinde aile bütçesinin %15%’i Gelişen ülkelerde %30-40 (Hindistan: 60%) Gıda+enerji tabii daha da yüksek ©Vefa Tarhan 28 28

Sermaye Piyasasının Geliştirilmesi Tasarruf oranı%17, gelişmiş ülke ortalama %30 Üstelik bu tasarrufun tümü mali sektöre girmiyor Pazarların derinleşmesi ve yaygınlasması Sermaye piyasası sıvı: yük bankaların sırtına biniyor Mali sektörün %80’nini bankalar oluşturuyor Özel sektörün tahvil piyasalarından dışlanması Arz:Yeni finansal ürünler - opsiyonlu tahviller? Talep: vergi teşvikli emeklilik ve sağlık fonları? Fayda hem piyasalara hem de devletin emeklilik yükümlüğüne ©Vefa Tarhan 29 29

Aşırı Değerli YTL Big Mac, IPOD, FEER endeksleri, PPP YTL %15-%45 aşırı değerli? Bazı özel tahminler daha da yüksek Yüksek (reel) Faiz-Düşük kur Döviz bazlı hazine ihalelerinde artış? Carry Trade Emtia/enerji fiyat düşüş,ekonomik durgunluk enflasyon hedeflerindeki revize, faiz indirimlerini tetiklemeli Kısırlaştırılmış kur müdahalesi? YTL problemleri: cari açık, özel sektör $ borcu ©Vefa Tarhan 30 30

Problemler Bağlantılı Ucuz döviz,ithal. boyutlu ihrc. → Cari Açık Ucuz döviz,serm. Piy. → özel kesim $ borcu Gelişmemis Serm. Piyas. → düşük tasarruf Yüksek faiz, carry trade → ucuz döviz Ekonomik - Politik istikrarsızlık → kredi ile finanse edilen cari açık Ucuz döviz, sıcak para, özel kesim $ borç → kur risk kırılganlığı ©Vefa Tarhan 31 31

Problemlerin Birbiriyle Bağlantılı olması… Bir bakıma çözümü kompleksleştiriyor Ama bir başka açıdan kolaylaştırıyor Bir konunun çözümü – örneğin aşırı değerli TL Birden fazla problemi çözecek: cari açık, sıcak para riski, özel kesim $ borcu Politikalar hem kısa-orta vadeyi hedeflemeli Kur politikası, tasarruf oranı, katma-değerli ihracat Hem de uzun vadeyi: Eğitim, AR-Ge, mukayeseli avantajlı ürün-servislerin belirlenmesi ©Vefa Tarhan 32 32

Küresel kriz ekonomiyi etkilemeye başladı 2. Çeyrekte GSMIH sadece %1.9 arttı (ilk çeyrekte bu rakam %6.7 idi) 2005’de %19.7 büyüyen inşaat sektörü 2007’de sadece %5 büyüyebildi. Yıllardır ihracatta payı %56-57 seviyesinde olan AB ülkelerin bu yılın ilk yarısındaki payı %50’ye düştü. AB reel sektörü sıkıntı içinde olmaya devam edeceğinden (AB’nin 2008 büyüme hızının %1 olacağı tahmin ediliyor) bu bölgeye yapılan ihracatların daha da azalacağı muhakkak ©Vefa Tarhan 33 33

Krizin hissedilmekte olan etkileri Yılın ilk 8 ayında doğrudan vergilerin %9.7 artmasına karşılık KDV vergisinin %2.3 gerilemesi iç talepteki durgunluğun bir göstergesi Nitekim tüketim harcamaları 2. çeyrekte sadece %2.8 arttı Anketler üretim ve siparişlerin azaldığını, stokların arttığını gösteriyor Yılın ilk 8 ayında şirket kuruluşları sadece %0.43 artarken, kapanışlar 2007’nin ilk 8 ayına oranla %63’lük bir artış gösterdi 2. Çeyrekte özel sektör yatırım harcamaları sadece %0.6 arttı, makine ve teçhizat harcamaları ise %2.7 küçüldü ©Vefa Tarhan 34 34

Son veriler… Ocak 2008 – 23 Ekim İMKB getirisi -%54 TL bazında -%67 dolar bazında ©Vefa Tarhan 35 35

©Vefa Tarhan 36 36

Küresel krizin ekonomiyi etkileme kanalları Ekonomimizin 2001’e oranla çok daha sağlam bir temelde olduğu bir gerçek Ancak buna rağmen yepyeni ve olumsuz gelişmelerin de ortaya çıkmış olduğunu da kabul etmek zorundayız. Benim görüşümce bu küresel kriz bu yeni problemler kanalıyla ekonomiyi etkileyecek. Bu kanalları şu sekilde sıralamak mümkün: Cari açık problemi, cari açığın finansmanı problemi, ve Özel sektörün dış borç problemi, kredi konusunda global güvensizlik problemi ©Vefa Tarhan 37 37

Kriz etki kanalları Bitmeyen Kısır Döngüler: Tüketimdeki düşüş ve kredi musluğunun kapanması / maliyetinin artması → yatırımlarda düşüş→işsizlikte artış→tüketim, yatırım azalması Döviz borçlarının servisinde yaşanacak zorluk→bankacılık sistemine etkisi→Kredilere etkisi→Yatırım, tüketimde düşüş, işsizlikte artış Cari açığın finansmanını problemi→yatırım, tüketim düşüşü, işsizlik artışı ©Vefa Tarhan 38

Döviz son günlerde neden değer kazanıyor? YTL yıllarca yerçekimi kanunlarını ihlal etti Bu durumun ilelebet devam etmesi beklenemezdi Sıcak paranın kaçışı? Özel sektörün döviz borcu konusunda endişe duyup döviz toplaması? Her iki neden? ©Vefa Tarhan 39 39

Döviz değerlerindeki gelişmeler cari açığı hangi yönde etkiler? Zor bir soru Fiyatlar açısından ihracatı çoğaltıp ithalatı azaltması, cari açığı olumlu yönde etkilemesi gerekir Ancak, fiyata rağmen ihracat daralabilir – ihracatımızın %50’si AB ülkelerine AB ükeleri ekonomileri durgun olacak belki de daralacak ihracatımız ithalat kaynaklı ihracatımız girdi maliyetlerini karşılamıyor ihracat artarsa ithalat da artabilir Girdi maliyetleri – enerji fiyatları düştü ancak dolar pahalandı Dolayısıyla son gelişmelerin cari açığa net etkisi belirsiz ©Vefa Tarhan 40 40

Döviz değerlerindeki gelişmeler cari açığın finansmanına etkisi? Malesef bu konuda iyi haber yok Doğrudan yatırımlar – Olumsuz Sıcak para – olumsuz Özel sektorun döviz kredisi bulabilmesi – olumsuz Bankaların döviz kredisi bulması – olumsuz Ükenin cari açığını finanse edebilmesi icin büyük bir tehlike kaynağı Ayrıca, YTL kredilerinde de zorluk (faiz, yenilememe, geri cağırma) basladı Tüm bu faktörler reel sektörü çok zor günlerin beklediğini gösteriyor ©Vefa Tarhan 41 41

Özel sektörün döviz borcu –Finansal kesim Bankaların sermaye oranları sağlıklı olmasına rağmen finansal sector için büyük bir tehlike kaynağı $191 Milyar dolar döviz borcu $60 Milyarı kısa vadeli Faiz ödeme güçlüğü Ana para ödeme güçlüğü Bu şirketlerin YTL kredileri de var Dövizkredisini ödemekteki güçlükler YTL kredilerine de taşacak Finansal sector için bir tehlike kaynağı ©Vefa Tarhan 42 42

Özel sektörün döviz borcu –Reel kesim Kredinin servisinde yaşanacak güçlükler Kredi fiyatlarındaki artış İç ve dış kaynaklı kredilerin donması Reel sector için çok olumsuz İşşizlik, İşsizliğin tüketime ikincil etkisi vs. aşılması zor bir kısır devre ©Vefa Tarhan 43 43

Küresel kriz… Bu nedenlerle ve bu kanallarla Cari açık, cari açığın finansmanı, döviz bazlı kredi, kredi maliyetlerindeki artış, kredinin donması Sanıyorum finansal sektörü Daha da önemlisi reel sektörü olumsuz olarak etkileyecek Bu gerçeği kabul etmek ve krizin etkisini asgari seviyede tutatacak tedbirler alınmalı Teşhiz edilmeyen hastalık tedavi edilemez ©Vefa Tarhan 44 44

Krizden Korunma Yolları: Kısa Vade IMF ilişkisi Mevduat sigortası Para politikası Reel sektör problemleri birinci planda olmalı Faiz indirimleri, enflasyon korkusu? Sermaye piyasasının geliştirilmesi Bir Kriz önleyici bir fonunun kurulması ©Vefa Tarhan 45

Krizden Korunma Yolları: Uzun Vade İlerde krizlerin daha sık olacak Uzun vadede çözüm “yumuşak karnın” adeleye dönüşmesi ihracat politikası – mukayeseli avantajımız olan ürün ve hizmetlerin belirlenmesi Gıda fiyatları artmaya devam edecek– Tarım büyük fırsat Tarımda büyük altyapı yatırımları yapılmalı Eğitim politikası – genç ve eğitilmiş bir nüfusumuz mu var yoksa genç ve diplomalı bir nufusa sahibiz? Dünya çapında üniversiteler – araştırma kavramı nedir? Tüm üniversitelerin YÖK’ün denetimine ihtiyacı var mı? ©Vefa Tarhan 46

©Vefa Tarhan 47 47

©Vefa Tarhan 48 48

ABD Reel Sektörü 49

©Vefa Tarhan 50 50

©Vefa Tarhan 51 51

©Vefa Tarhan 52 52

©Vefa Tarhan 53 53