2005-2006 Bahar Yarıyılı BA408 Subtropik İklim Meyve Türleri 1.Hafta 14 Şubat Tanışma, Giriş, Nar yetiştiriciliği 2.Hafta 21 Şubat Yenidünya yetiştiriciliği 3.Hafta 28 Şubat Turunçgiller yetiştiriciliği 4.Hafta 07 Mart Turunçgiller yetiştiriciliği 5.Hafta 14 Mart Turunçgiller yetiştiriciliği 6.Hafta 21 Mart Turunçgiller yetiştiriciliği 7.Hafta 28 Mart Tahminen I.Arasınav 8.Hafta 04 Nisan Trabzon Hurması 9.Hafta 11 Nisan İncir yetiştiriciliği 10.Hafta 18 Nisan Tahminen bölüm gezisi 11.Hafta 25 Nisan Zeytin yetiştiriciliği 12.Hafta 02 Mayıs Zeytin yetiştiriciliği 13.Hafta 09 Mayıs Kivi yetiştiriciliği 14.Hafta 16 Mayıs Tahminen II. Arasınav 15.Hafta 23 Mayıs Uygulama sınavı

Sub(alt)tropikler (Nakasone ve Paull 1998) Tropikler, sub(alt)tropikler ve ılıman iklimlerin kesin ayrımı, iklimi etkileyen pek çok faktörden dolayı pratik değildir. Alt-tropikler, her iki tropik ile 40°enlem arasında yer alır. Yazları tropiklerden daha sıcak ve kışları daha serindir. Genellikle nem daha düşük ve yüksek enlemlerde gün uzunluğundaki değişim daha çoktur. Alt-tropiklerin sınırı, en soğuk ay için ortalama 10°C isotherm (eş sıcaklık)’dir. Bu 10°C isotherm, 23°30’ – 40° enlemleri arasındaki hemen hemen Çin’in yarısı, Japonya’nın dörtte üçü, Güney Kore’nin tamamı, ABD’nin güney yarısı, Avustralya’nın güney yarısı, Yeni Zelanda’nın kuzey adası ve Arjantin ve Şili’nin yarısından çoğunu içine alan ılıman iklimlerdeki geniş kara kütlelerini kapsamaz (Şekil 1). En soğuk aylar boyunca sıcaklığı deniz seviyesinde nadiren 15-18°C’nin altına düşen bölgelerde çalışan bahçeciler, don için tahmin edilen 4 / 7°C’ye kadar düşen kış sıcaklıkları ile bölgelerin tropikal sınıflandırılmasını kabullenmekte zorluk çeker.

Türkçe Latince Anavatanı (Ülkümen’e göre Soylu 1990) İncir Ficus carica Anadolu Zeytin Olea europaea Anadolu, Suriye Nar Punica granatum Anadolu, G.Kafkasya Trabzon hurması Diospyros kaki D.Çin, Kore, Japonya Yenidünya Eriobotrya japonica Çin Kivi Actinidia deliciosa Yeni Zelanda Çay Camellia sinensis Hindistan, Sri Lanka Keçiboynuzu Ceratonia siliqua Anadolu, Suriye Koca yemiş Arbutus andrachne Anadolu

Türkçe Latince Anavatanı (Ülkümen’e göre Soylu 1990) Turunçgiller Ağaç kavunu Citrus medica Hindistan Mandarin C.reticulata Koşinşin, G.Çin Şadok C.grandis Hindistan Altıntop C.paradisi Hint Adaları Portakal C.sinensis Koşinşin, G.Çin Limon C.limon Hindistan, Himalaya Laym C.aurantifolia Hindistan Turunç C.aurantium Doğu Hindistan Bergamot C.bergamia Doğu Hindistan Üç yap. portakal Poncirus trifoliata K.Çin, Japonya

BB408 Subtropik İklim Meyve Türleri Zeynel Dalkılıç 14.02.2006 Nar BB408 Subtropik İklim Meyve Türleri 14.02.2006 Özgüven,A.I. ve C.Yılmaz. 2000. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Nar Yetiştiriciliği. TÜBİTAK, TARP, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 15 s. http://www.tubitak.gov.tr/togtag togtag@tubitak.gov.tr

Nar 1. Bitki Sistematiğindeki Yeri 2. Kültür Tarihi 3. Anavatanı, Dünya Üzerindeki Yayılışı 4. Ekonomik Önemi 5. Dünyada ve Türkiye’de Üretimi ve Ticareti 6. Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri 7. Pomolojik Sınıflandırması ve Bazı Önemli Çeşitler 8. Döllenme Biyolojisi 9. Ekolojik İstekleri 10. Çoğaltılması 11. Bahçe Kurulması 12. Bahçede Yıllık Bakım İşleri 13. Derim (Hasat) 14. Meyvesinin Muhafazası 15. Verim

1. Narın Bitki Sistematiğindeki Yeri Takım : Aile : Cins : Punica Tür : Punica granatum L.) “Çarşıdan aldım bir tane, eve geldim bin tane.”

2. Narın Kültür Tarihi Eski mısır, Yunan, Roma efsanelerinde Mısırlılar nar suyundan şarap Ağacın kabuğundan bağırsak parazitlerini düşürücü ilaç Çiçeklerinden kırmızı boya Bereket ve verimliliği simgeleyen kutsal meyve

3. Narın Anavatanı, Dünya Üzerindeki Yayılışı Güneybatı Asya, Güney Asya, Yakındoğu, Ortadoğu, İran, Afganistan, Güney Kafkasya, Anadolu Dünya Üzerindeki Yayılışı: ABD, Arjantin, Azerbaycan, Çin, Fas, Filistin, Hindistan, Irak, İspanya, İsrail, İtalya, Kıbrıs, Mısır, Pakistan, Peru, Özbekistan, Suriye, Suudi Arabistan, Şili, Yugoslav Cum., Yunanistan, Tacikistan, Tayland, Tunus, Türkmenistan Türkiye’deki Yayılışı: Güneydoğu Anadolu, Akdeniz, Ege

4.1. Narın Ekonomik Önemi İlaç, boya, mürekkep, yağ, hayvan yemi, tanen, pektin, sirke AIDS’e karşı kullanılan yiyecekler arasında Japon patentli ilaçlar içerisindeki 9 bitkiden birisi İçerdiği flavanoidler güçlü antioksidanttır. Ömrü uzatır, kalp hastalığı ve kansere iyi gelir.

4.2. Nar Meyvesinin Kimyasal Bileşimi (Hasad 2006) 100 g tanede 100 g tanede Kalori (cal) 63-78 Protein (g) 0.05-1.6 Vit. A (IU) (karoten) iz Yağ (g) 0.9 Thiamine (mg) B1 0.003 Karbonhidrat (g) 15.4-19.6 Riboflavin (mg) B2 0.012-0.03 Ca (mg) 3-12 Niacin (mg) 0.180-03 P (mg) 8-37 Vit. C (Askorbik asit)(mg) 4.0-4.2 Fe (mg) 0.3-1.2 Sitrik asit (mg) 0.46-3.6 Na (mg) 3 Borik asit (mg) 0.005 K (mg) 259

5.1. Dünyada Nar Üretimi ve Ticareti Dünya üretimi 800,000 t Türkiye üretimi 56,000 (1997) İspanya, Tunus, Türkiye ihracatçı

5.2. Türkiye’de Nar Üretimi (Hasad 2006) Yıl Ağaç (adet) (1000) Üretim (t) (1000) Meyveli Meyvesiz 1972 945 164 17.5 1977 1300 300 29.0 1982 1440 350 33.5 1987 1790 528 44.0 1992 2200 485 50.0 1996 2350 520 56.0

6. Narın Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri Nar meyvesi iri, küresel, üstten hafif basıktır. Olgunlukta kaliks segmentleri tarafından taçlanır. 5-14 cm çapındadır. İçi tohumla dolu olup, derimsi yapıda bir kabukla kaplıdır. Kabuk 1-5 mm kalınlığında beyazımsı sarı, sarı yeşil veya kırmızı renklidir. Meyvenin yenen kısmı danelerden oluşur. Taneler zar şeklinde kabuk uzantılarıyla ayrılmış odacıklara yerleşmiştir. Sapa bağlanan bölümde bir göbek, sonra 2-5 adet alt odacık ve 5-8 adet üst odacık bulunur (Onur 1988)

6. Narın Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri (devam) Odacıkları ayıran zar kısımlarında kabuk daha ince, alt ve üstte daha kalın ve etli yapıdadır. Daneler bu etli kısma gömülü durumda bağlıdır. Daneler ince bir zar, pulp ve tohumdan oluşur. Renkleri beyaz-sarıdan, pembe, kırmızı ve koyu kırmızı mora kadar değişir. Tohumlar köşeli ve serttir. Bazı çeşitlerde tohum kabuğu (testa) sert değildir ve nar daneleri yenilirken tohumlar ağızda fark edilmez. Bu tip narlara “çekirdeksiz” adı verilmektedir (Onur 1988).

6. Narın Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri (devam) Nar genellikle Nisan sonu-Haziran başı arasında çiçeklenmektedir. Çiçeklenme periyodu yaklaşık 1- 1.5 ay kadar sürmektedir. Bu çiçeklenme süreci ardından ağaç üzerinde çoğunlukla iri meyvelerin yanında, geç açan çiçeklerden oluşan küçük meyveler de yer almaktadır. Meyve olgunlaşması ise genellikle Ağustos sonu ile Kasım ortasına kadar sürmektedir.

7.1. Narın Pomolojik Sınıflandırması Çeşit Kaynak Kabuk rengi Dane rengi Sertliği Tat Hicaznarı Alanya Kırmızı-sarı Koyu kır. Orta Ekşi-tatlı Çekirdeksiz Anamur Kırmızı-sarı Pembe kır.Yumuşak Tatlı Silifke Aşısı Silifke Kırmızı Kırmızı Yumuşak Ekşi-tatlı Lefan İskenderun Sarı-kırmızı Pembe Orta Ekşi-tatlı Katırbaşı Dörtyol Sarı-kırmızı Kırmızı Orta Ekşi-tatlı Aşı Nar ? Sarı-pembe Pembe Orta Tatlı Fellahyemez Ceyhan Sarı-pembe Pembe Yumuşak Tatlı Gevrek Nar Ayalık Açık pembe Pembe Yumuşak Tatlı İzmir 8 İzmir Pembe Kırmızı Sert Tatlı İzmir 1445 İzmir Pembe Pembe Yumuşak Tatlı Kara Ayvalık Pembe Kırımızı Sert Tatlı Çevlik ? Sarı-kırmızı Pembe Sert Tatlı

7.2. Nar Çeşitleri 07 N 08 Hicaznar, 33 N 16 Silifke Aşısı, 33 N 26 Çekirdeksiz (VI), 33 N 24 Beynarı, 01 N 03 Fellahyemez II, 26/3 Çekirdeksiz, Suruç, İzmir 1, 2, 8, 10, 12, 15, 16, 23, 26, 29, 1261, 1264, 1265, 1267, 1445, 1453, 1465, 1479, 1483, 1499, 1513

8. Narın Döllenme Biyolojisi Erdişi (+ monoik ?) X=? Tozlanma böcek / rüzgar ile olur? Ödev: Narın döllenme biyolojisi nasıldır? Araştırınız.

9. Narın Ekolojik İstekleri: İklim, Toprak Tropikte her-dem yeşil, sub(alt)tropikte kışın yaprağını döker. Yazın uzun ve sıcak, kışın ılık ve yağışlı olmasını ister. Soğuklama ihtiyacı yok gibidir. Meyvesini olgunlaştırabilmesi için yüksek sıcaklık toplamı ister. Kışın -10°C’ye dayanabilir. Geç çiçek açtığı için ilkbahar geç donlarından zarar görmez. Geç olgunlaşan çeşitlerde meyve sonbahar erken donlarından etkilenebilir. Çiçeklenme 50-70 gün, vegetatif gelişme 180-215 gün, meyve gelişmesi 120-160 gündür. Şiddetli rüzgarlı alanda rüzgarkıran oluşturulmalıdır. Diken ve dalların sürtünmesi ile meyve kalitesi düşer.

9. Narın Ekolojik İstekleri: İklim, Toprak (devam) Yıllık ortalama 500 mm yağış yeterlidir. Yazın yağış meyve kalitesini bozar. Olgunluğa yakın dönemde yağış çatlamaya neden olur. Derin, drenajı iyi, alüviyal toprak en uygundur. Kumlu, killi, kireçli toprakta da yetişebilir. Tuzluluğa orta derecede dayanıklıdır.

10. Narın Çoğaltılması Odun çeliği, yeşil çelik, tohum Zeynel Dalkılıç 14.02.2006 10. Narın Çoğaltılması Odun çeliği, yeşil çelik, tohum Tohumdan çıkan bitkiler ismine-doğru olmaz, açılım gösterir. Yeşil çelikler, vegetasyon periyodunun sonuna doğru alınır. Sisleme serasında köklendirilir. Odun çelikleri, 0.6-1.2 cm kalınlıkta, 20-25 cm uzunlukta hazırlanır. Bir önceki yılın sürgünleri veya dip sürgünlerinden alınır. 5.0-7.5 cm’lik bölümü dışarıda kalacak şekilde köklendirme masasına veya çelik tavasına dikilir. Dipte yaralama yapmaya veya bitki büyümeyi düzenleyici madde kullanmaya ihtiyaç duymaz. Köklenen çelikler, köklendirme masasından plastik torbalara şaşırtılır.

11.1. Nar Bahçesi Kurulması: Yer, Çeşit Bahçe Yerinin Seçimi: Sub(alt)tropik bölgede yetişir. Drenajı iyi, aşırı rüzgar almayan, kışın sıcaklığın 10°C’nin altına düşmediği, toprağı aşırı alkali olmayan yer tercih edilir. Çeşit Seçimi: Ege ve Akdeniz Bölge’lerinden seleksiyon ile elde edilen çeşitler

11.2. Nar Bahçesi Kurulması: Dikim 6.0 x 6.0 m kuvvetli büyüyen çeşitlerde, güneşlenme ve havalanmanın yetersiz olduğu yerde 2.5 x 4.0 m, 3.0 x 4.0 m kapama nar bahçesinde. Ağaçlar birbirini gölgelerse etek dallar kuruyarak bitki yüksek taç oluşturabilir. Fidanlar kışın yaprak dökümünden, ilkbaharda yaprak açılıncaya kadar dikilebilir. Odun gözleri erken sürdüğünden ilkbahar dikiminde geç kalınmamalıdır. Kışı soğuk olmayan yörede sonbahar dikimi tercih edilir. Neden?

12.1. Nar Bahçesinde Yıllık Bakım İşleri: Sulama Uzun süre kuraklığa dayanabilir. Sulanırsa daha kuvvetli gelişir ve bol ürün verir. Yazın yağış bol ve düzenli olursa ağaç iyi büyür ancak meyve yumuşamaya ve düşük taşıma ve depolama kapasitesine eğilimli olur. Her seferinde aynı miktarda olacak şekilde sulama yapılmalıdır. Yaz sonu-sonbahar başında yeterli toprak nemi sağlandığında meyve çatlama riski azalabilecektir. Damla veya alttan yağmurlama sulama sistemleri kullanılabilir.

12.2. Nar Bahçesinde Yıllık Bakım İşleri: Gübreleme Öncelikle yaprak analizi yapılmalıdır. İyi yanmış çiftlik gübresi verilmelidir. İlk yıllarda 10-15 m3/da, ileriki yıllarda 25-30 m3da. Sonbahar-kış aylarında kök çevresine verilip çapa ile toprağa karıştırılır. Bakla, fiğ ile yeşil gübreleme yapılabilir. Genç ağaç 50-100 g, verim çağında 225-450 g saf N ister. Kış sonu ve haziran olmak üzere iki seferde verilebilir. Aşırı N’lu gübre sürgün gelişiminin çok artarak meyvenin geç olgunlaşmasına, kalitenin azalmasına ve bitkinin soğuktan zarar görmesine neden olur. Genç ağaç 75-125 g, verim çağında 100-200 g P ister. Kışın taç izdüşümüne 20-30 cm derinliğe verilir. Genç ağaç 20-40 g, verim çağında 75-150 g K ister. Zn eksikliği görülebilir. ZNSO4 uygulanabilir.

12.3. Nar Bahçesinde Yıllık Bakım İşleri: Budama Ağaçlar çalı, tek gövdeli, çok gövdeli şekilde budanabilir. Çalı: Doğal haline bırakılırsa çalı formunda gelişir. Çalı formu ticari yetiştiriciliğe uygun değildir. Budama yapılmadığında ağaç kuvvetli gelişir ve verime geç başlar. Tek gövde: Fidanlar, doğası gereği bol miktarda dip sürgünü verir. Bunların uzaklaştırılarak tek gövde korunmalıdır. Çanak (vazo, goble) sistemine yakın terbiye sistemi izlenmelidir. Tepe alınmalıdır. Çok gövdeli yetiştiricilik: 5-6 gövde olacak şekilde budama yapılır. Yine tepe alınmalıdır. Genellikle 2.-3. yıldan itibaren verime başlar. Ekonomik verim 5.-6. yıldan sonra alınabilir. Obur dalların tepesi vurulmalıdır. Taç içinde öncelikle kurumuş ve hastalıklı dallar kesilerek seyreltme yapılmalıdır. Bir yıllık dalda kısır çiçeklerin iki yıllık dalda verimli çiçeklerin bulunduğu dikkate alınarak budama uygulanmalıdır.

12.4. Nar Bahçesinde Yıllık Bakım İşleri: Hastalıklar Yumuşak çürüklük: Rhizopus arrhizus, R.stolonnifer, mantar Gri küf: Botrytis cinerea (Botryotinia fuckeliana, eşeyli formu), mantar Alternaria alternata, mantar Penicillium sp., mantar

12.5. Nar Bahçesinde Yıllık Bakım İşleri: Zararlılar Yaprak bitleri Nar beyaz sineği Unlu bit Kabuklu bit Kırmızı örümcek Harnup güvesi Akdeniz meyve sineği Toprak altı zararlıları Sıçan

13. Narda Derim (Hasad) Tam çiçeklenmeden 5-7 ay sonra derim olgunluğuna gelir. Eylül-kasım arasında, makasla kesilerek, meyve sapı kısa bırakılmalıdır. Nar klimakterik göstermeyen bir meyvedir (Ben-Arie ve ark.’na göre Yılmaz 2005). Olgunluk kriterleri genellikle çeşide özgü şeker/asit oranı, kabuk ve dane rengidir. Çeşide özgü optimum şeker/asit dengesine, dane ve kabuk rengine erişmesine bağlıdır. Erken derimi, meyvenin kalitesini düşürmektedir. Tam olgunluğu beklemek ise yetiştiriciyi meyve çatlaması ile karşı karşıya bırakmaktadır.