BİLİMSEL PROJE SUNUMU NASIL YAPILIR? Yrd.Doç. Dr. Nilgün YENİCE

Bilimsel Proje Nedir? Bilimsel proje, bilimsel yöntem kullanılarak bir deneyin, araştırmanın, koleksiyonun ya da bir buluşun sunuluşudur. Bir kişinin, ilgilendiği bir konu hakkında araştırma yapmasını, araştırma sonuçlarını bir raporla düzenlemesini ve en sonunda tüm bulgularını sınıfta ya da bir yarışmada sunmasını içerir. Gerçekte tüm bilim adamları bu şekilde çalışırlar. Bilimsel yöntemi kullanarak araştırma yaparlar, araştırmalarının sonucunu da makaleler yazarak bilimsel dergilere gönderirler ya da sempozyumlarda sunarlar. Böylece fikirlerini paylaşırlar ve yeni bilimsel bilgiler yayılır.

Araştırmalar bilimsel projelerin ve bilimsel proje yarışmalarının yaratıcılığı uyandırdığını ve yaratıcı düşünmeye özendirdiğini, kişiliği ve mantıksal düşünmeyi, problem çözme ve iletişim yeteneğini geliştirdiğini, bilimsel yöntemle gerçek yaşamı ilişkilendirmeyi öğrettiğini ve toplumdaki buluşçu ruhu ateşlediğini gösteriyor. Özellikle ülkemizin toplumumuzu yeni bin yıllara taşıyacak bilim adamlarına gereksinimi var. 

Bilimsel proje hazırlayarak eğlenebilir ve birçok konuda bilginizi arttırabilirsiniz. Ne kadar çok bilgili olursanız her türlü problemin üstesinden gelebilirsiniz. 

Bilimsel projenizi nasıl sunacaksınız? Bilimsel çalışmaların önemli bir yönü de; fikirleri, bilgileri ve sonuçları iletmektir. Bilim adamları buluşlarını bilimsel makale ve dergilerde yazarlar ve bilimsel toplantılarda sunarlar. İyi bir sunuş yapmayı öğrenmek, bilim adamları ya da bir fikri insanlara iletmek isteyen herhangi biri ya da genç bir mucit için değerli bir beceridir. Sunuş, proje boyunca harcadığınız zaman ve emeğin son ürünüdür, proje ve seyirciler arasındaki iletişim ya da bilimsel proje yarışmasına katılacaksanız jüri ile sizin aranızdaki iletişimdir.

Stant, deney, model, rapor, özetle proje boyunca aldığınız notların olduğu günlüğünüzün yer aldığı masa ile proje adı altında, proje amacının, varsayımının, yöntemin, bilginin, grafik, şekil ve fotoğrafların belirli bir düzenle bulunduğu panodan oluşur.

Başarılı Bir Stand İçin… Stand, seyircilerin kolayca anlayabileceği şekilde düzenlenmelidir. Tüm bölümler birbirinden ayrı durmalıdır. Planlılık ve düzenlilik ilkesini uygularsanız sonuç başarılı olur. Karışık bir stand seyircilerin aklını karıştırır. Materyalleri panoya dikkatlice tutturunuz. Masanızdaki materyallere dikkat ediniz. Masadan yanlışlıkla düşmeyecek şekilde yerleştiriniz.

Eğer deney yapacaksanız, deney şartlarını sağlayınız. Panonuzdaki yazıların okunabilir olmasına dikkat ediniz. Yazı karakterini seçerken açık ve net olmasına özen gösteriniz. Standınızda nasıl sunuş yapacağınızı önceden planlayıp size gereken alanı ayarlayınız. Yeriniz dar ya da geniş olursa bir takım güçlükler yaşayabilirsiniz. Konu başlığınız panonuzun en belirgin yanıdır. Standınıza bakıldığında ilk dikkat çekici olan projenizin adı olsun.

Genellikle bilimsel proje yarışmalarında sunuş, jürinin değerlendirmesini etkileyen önemli faktörlerden biridir. Çünkü sizin sunuşunuz sadece jüri için değil herhangi bir seyirci için projeye ne kadar hakim olduğunuzu gösterecektir. Jürinin ya da herhangi bir seyircinin ilk izlenimi nasıl olsun istersiniz? Projenizin planlanması ve düzenlenmesi başarılıysa her şey yolunda demektir.

Bu planlamayı ve düzenlemeyi seyircilere yansıtmak istiyorsanız, yine iyi bir planlama ve düzenleme yapılmalıdır. Masada ve panoda yer alacak materyalleri belirli bir düzenle sergileyiniz. Masada deney ya da model, rapor, özet ve günlük yer almalıdır. Panoda projenin adının altında solda amacınız, varsayımınız, sorunuz ya da merak ettiğiniz konu, kullandığınız yöntem, ortada bilgiler, resim, grafik ve fotoğraflar, sağda ise sonuç ve değerlendirme sırayla yazılmalıdır.

Sunuşunuzu eğlenceli ve etkili yapabilirsiniz. Seyircileri projenize daha yakından bakması için standınıza davet edin. Seyircilerin projenizi incelemesi, özet bilginizi ya da raporunuzu okuması için teşvik edin. Yaptığınız iletişimle profesyonel bir iş yaptığınızı hissettirin.

Renkler ve resimler dikkat çeker. Bir ya da iki renk kullanınız Renkler ve resimler dikkat çeker. Bir ya da iki renk kullanınız. Bazen çok renkli standlar insanları şaşkına çevirebilir. Kontrast renkleri kullanmak “örneğin siyah ile beyazı, kırmızı ile yeşili” daha etkili olabilir. Renkleri projenizin içeriğini yansıtmak için de kullanınız. Bitkilerle ilgili bir proje için; yeşil, hava ya da suyla ilgili bir proje için; mavi kullanabilirsiniz.

Fosforlu renkler dikkat çeker ama projenizin ciddiyeti azalabilir. Bazı renkler bir araya gelince hoş bir görüntü olur, ama bazıları da bir araya gelince zevksiz bir görüntü ortaya çıkabilir. Koyu renkleri kullanırken dikkatli olunuz. Standınız az ışık alan bir yerde olursa, seyirciler sunuşunuzu görmekte güçlük çekebilir. Panonuza projenizi açıklayacak resimler yerleştirebilirsiniz.

İlk izlenimin önemli olduğunu biliyoruz. Projenizin başlığı seyircileri kendine çekecek özellikte olmalıdır. Belirli bir uzaklıktan görülebilmelidir. Sözlü sunuş! Kişisel görünümünüzden ve kendinizden emin olun. İyi bir görünüş karşınızdakine güven verir.

Gülümseyin. Gülümseyerek ve rahat davranarak karşınızdakileri de rahatlatın. Projenizin her şeyini siz biliyorsunuz. Karşınızdakiler projenizi merak ediyor, incelemek ve bilgi almak istiyorlar. Unutmayın, onlara her şeyi siz anlatabilirsiniz. Seyircilerin gözlerine bakın. Araştırmanız hakkında önemli bilgileri söyleyin. Ne, neden ve nasıl yaptığınızı, ne bulduğunuzu ve nasıl değerlendirdiğinizi standınızdaki malzemeleri kullanarak anlatın.

Kendinize konuşma kartları hazırlayabilirsiniz Kendinize konuşma kartları hazırlayabilirsiniz. Nasıl sunuş yapacağınızı, standınızdaki hangi malzemeleri, nerede kullanacağınızı belirleyiniz. Ama unutmayın, seyirciler merak edip, sorular soracaklardır. Yine unutmayın, bu projeyi siz yaptınız, her türlü soruya cevap verebilirsiniz. Eğer şimdiye kadar projenizde bilimsel yöntemi kullanıp, proje boyunca notlar alıp, raporunuzu iyi bir şekilde hazırlayıp, planlı ve düzenli çalıştıysanız ve bir de standınızı iyi ve özenli bir şekilde düzenlediyseniz başarılı olacaksınız.

Bilimsel proje raporu nasıl hazırlanır? Rapor seçtiğiniz konu hakkında yaptığınız her türlü araştırmanın özetidir. Başlangıçtan bitişe, bütün projenin toplanan ve gözlenen bilgilerini içerir.  Rapor kolay anlaşılır ve düzenli olmalıdır. Konuyla ilgisi olmayan bir kişi raporunuzu okuduğunda, sırayla neyi neden ve nasıl yaptığınızı, sonunda ne bulduğunuzu ve nasıl değerlendirdiğinizi anlayabilmelidir.

Bilimsel projenizi bir stand düzenleyerek, seyircilere sözlü olarak sunacaksanız rapor standınızdaki yazılı sunumuzdur.  Eğer projeniz boyunca düşündüğünüz, planladığınız ve yaptığınız her şeyi düzenli olarak yazdıysanız, yani günlük tuttuysanız rapor yazmak çok kolaydır.  Mümkünse raporunuzu bilgisayarda yazın ve bir dosyada sunun. Genellikle raporlar 5-30 sayfa uzunluğundadır. Satır aralarında boşluk bırakılır.

Bilimsel raporlar şu bölümleri içerir: Başlık:  Başlık bölümü 2 şekilde düzenlenebilir. Eğer projenizle bir yarışmaya girecekseniz, jürinin objektif değerlendirme yapması için, başlık bölümünde sadece projenizin adı yer alır. Eğer projeyle yarışmaya girmeyecekseniz projenizin adı, sizin adınız soyadınız, ünvanınız ve projenin başlangıç-bitiş tarihi başlık bölümüne yazılır. 

2. İçindekiler: İkinci bölüm raporunuzdaki ana başlıkları ve bunların bulunduğu sayfaları bildirir.

3. Özet:  Bu bölümde projeniz ana hatlarıyla çizilir. Özet bir sayfadan fazla olmaz. Her şey bir sayfayı geçmeyecek şekilde, kısa ve öz olarak açıklanır. Projenin adı, amaç, kurulan varsayım, kısaca kullanılan metot ve bulunan sonuçlar yazılır. Genellikle özetin bir kopyası jüri üyelerine verilir. Bu şekilde jüri üyelerinin yapacağınız sunuş hakkında bir fikri olur. 

4.Giriş: Giriş bölümü bu projeyi neden seçtiğinizi ve projenin amacını ifade eder, araştırmanızla ilgili varsayımınızı bildirirsiniz. Projenizi seçmenin bir nedeni vardır. Bu merak ettiğiniz ve hakkında soru sorduğunuz bir konudur. Sorduğunuz soruyu araştırarak cevaplamaya çalışırsınız. Sorunun cevabını önceden tahmin etmek ile siz bir varsayım kurmuş olursunuz.

5.Yöntem-Araştırma: Eğer projeniz deney içeriyorsa, deneyin amacını, kullandığınız malzemeleri, deneyin yapılışını madde madde yazmalısınız. Eğer projeniz araştırma ise, konuyla ilgili bilgiler vermelisiniz.

6.Sonuç-Değerlendirme: Deney yaptıysanız, bulduğunuz sonucu, varsayımınızın doğrulanıp doğrulanmadığını, soru sorduysanız, cevabını bildirirsiniz. Bulduğunuz sonuç hakkında değerlendirme yaparsınız. Araştırma yaptıysanız araştırmanın sonucunu ve değerlendirmesini yazarsınız. Bu bölümde de tablolar, şekiller, grafikler, resim ve fotoğraflar kullanabilirsiniz.

7.Kaynaklar: Projeniz boyunca kullandığınız tüm kaynakları bu bölümde yazmalısınız. Kaynaklar kitap, dergi, ansiklopedi gibi yazılı olabilir. Yazılı kaynaklarda kaynağın adı, yazarları, kaynağı hangi kurumun bastığı ve basım tarihi bildirilmelidir. Cilt ve sayfa numarası da konulmalıdır. Kaynak olarak internet kullandıysanız, internet adresini belirtmelisiniz.

Bilimsel proje hazırlarken bazı ipuçları: Bilimsel proje yarışmaları, sergileri, bilim şenlikleri, eğlenceli ve öğreticidir. Aşağıdaki ipuçları bilimsel proje hazırlarken sizlere yardımcı olacak ve öğrenirken eğlenmenin yolunu gösterecektir. Yapacağınız her şeyi not alın. Amacınız nedir, ne yapacaksınız, nasıl yapacaksınız ve diğer soruları, tüm düşünceleriniz kayıt etmelisiniz. Bir defteri günlük şeklinde kullanabilirsiniz. Bu şekilde çalışma sonunda her şeyi daha iyi toparlar, raporunuzu daha iyi yazabilirsiniz. 

Ayrıca hata yaparsanız, kolayca notlarınızdan hatanın nerede olduğunu anlayabilirsiniz. Topladığınız tüm belgeleri de bir dosya içinde saklayınız. Bunu projenizi sergilerken davetlilere de sunabilirsiniz. İlgilendiğiniz konuları belirleyiniz ve yazınız. Ama hangisini seçeceksiniz? Bilimsel proje büyük bir çaba gerektirdiğinden, en çok merak ettiğiniz ya da uğraşırken güzel zaman geçirebileceğiniz bir konuyu seçiniz. Bu şekilde ilgilendiğiniz konu hakkında daha çok şey öğrenebilirsiniz.

Projenizi yapmak ve anlamak için, her türlü yardım ve desteği alın, ama gerçekleştirirken ya da çalıştırırken tek başınıza uğraşın. Eğer kendiniz gerçekleştirir ve çalıştırırsanız, yolunda giden ya da gitmeyen işleri daha iyi anlarsınız. Projenizi daha iyi kavrar ve daha iyi sunarsınız. 

Projenizi başlatmak için son ana kadar beklemeyiniz Projenizi başlatmak için son ana kadar beklemeyiniz. Proje, konunuz hakkında uygun malzeme toplamak, deney ya da maket yapmak ve yaptığınız deneyi ya da maketi çalıştırmak gibi basamaklar içerir. İyi bir projede tüm bunları yapabilmek zaman gerektirir. Zamanınızı iyi kullanın. Unutmayın, bazen defalarca denemeniz, projenizde bazı yerleri değiştirmeniz gerekebilir. 

İyi bir projenin karmaşık olması gerekmez. Bir projeyi sergilerken, en önemli nokta, sizin projenize hakim olmanızdır. Karmaşık proje iyi bir proje demek değildir. Projenin konusu ne olursa olsun, projenin iyi olmasını sizin çalışmalarınız, konuyu nasıl ve neden seçtiğiniz, amacınız, bilimsel yöntemi uygulamanız, nasıl çalıştığınız, raporunuz, projeyi sunuşunuz belirleyecektir.

Eğer projeniz sizin varsayımınızı yani ön tahmininizi doğrulamıyorsa üzülmeyin. Bu güne kadar önemli bilimsel çalışmaların bazıları, baştaki ön tahminin reddedilmesi ya da bu tahmine karşı çıkılması ile ortaya çıkmıştır. Çalışmanın sonunda, “Benim amacım şu olmasına rağmen, ben ön tahminimi doğrulayamadım, çalışmalarımı tekrar gözden geçireceğim ve çalışmalarıma şu noktadan yeniden başlayacağım” şeklinde bir sonuç çıkabilir. Bu da bir sonuçtur ve sizin ön tahmininizi doğrulayamamanız sizin çalışmanızın başarısını etkilemez. Projeniz hala iyi bir projedir. 

Bazen sizin aklınıza gelen ilk proje en ilginç proje olabilir Bazen sizin aklınıza gelen ilk proje en ilginç proje olabilir. Bu, iş erken başlamanıza neden olur. Ve basamakları uygulayarak güzel bir sonuca ulaşırsınız. Ayrıca bir projeye başlayıp, her sene çalıştığınız projeyi geliştirebilir, o konu hakkında uzmanlaşabilirsiniz. Ve siz bir yola girdiniz mi, bir başladınız mı önünüzde sonsuz yollar olacaktır. Bazen bu yol inişli çıkışlı olacak, bazen sağa ya da sola dönecek, bazen yol bitecek ve siz geri dönüp tekrar başlamak zorunda kalacaksınız.

Bilimsel proje hazırlamanın basamakları Bilimsel proje çalışması merak ve gözlem ile başlar. Çevremizde pek çok varlık var ve çevremizde pek çok değişiklik oluyor. Bu varlıkları ve değişiklikleri merak ederiz. Gökyüzü nasıl oluşmuş? Neden mavi? Gökyüzünde neler var? Geceleri yıldızlar parlıyor, ama her gece aynı yıldızlar olmuyor. Neden? Yıldızlar nasıl yer değiştiriyor? Sonra merak ettiklerimizle ilgili gözlemler yapmaya başlarız ve kendimizi bilimsel proje hazırlarken buluruz. Ama yaptığımız çalışmanın bilimsel olması için yapmamız gerekenler, sırasıyla uygulayacağımız basamaklar vardır. Bunlar: 

1. Projenin konusunu seçmek Projenizi ilgilendiğiniz, üzerine düşündüğünüz, merak ettiğiniz konular üzerine seçin. Aklınıza pek çok fikir gelebilir. Bunları not edin. Hemen karar vermeyin. Bunların arasında sizin en güzel yapabileceğinizi, en merak ettiğinizi seçin. Bu proje sadece sizin seçeceğiniz konuda bilgili olduğunuzu göstermeyecektir. Unutmayın, sizin bir sorunuz var. Bu sorunun cevabını vermek için bilimsel bir proje hazırlıyorsunuz. 

2. Bilgi toplamak Projenin konusunu belirledikten sonra konunuzla ilgili kitaplardan, dergilerden, internetten, insanlardan ve kurumlardan bilgi toplayınız. Bilginin yazılı olması gerekmiyor. Konunuzla ilgili fotoğraf, asetat, saydam, model, afiş ve bulabileceğiniz her türlü malzemeyi toplayınız. Projenizi en iyi nasıl sunabileceğinizi düşününüz. 

3. Bilimsel yöntem Sizin bir sorunuz, merak ettiğiniz bir konu var. Projenizin amacı nedir? Ne bulmaya çalışıyorsunuz? Sorunuzun cevabı ne olabilir? Varsayımda yani ön tahminde bulunun. Varsayımınızı gösterecek deneyler nasıl olabilir, hangi malzemeleri kullanabilirsiniz, hangi ölçümleri yapabilirsiniz?

4. Kontrollü deney yapmak ve sonuçları kaydetmek Tasarladığınız deneyi kontrollü olarak yapınız. Kontrollü olarak ve belirli bir işlem sırası izlenerek laboratuarda tekrarlanan gözlemlere kontrollü deney denir. Deneyi yaparken tüm gözlemlerinizi, tüm düşünceleriniz not ediniz. Tüm notlarınız, çalışmanız bittikten sonra her şeyi toparlamanızı kolaylaştıracak, ayrıca eğer bir hata yaparsanız, hatanızın nerede olduğunu gösterecektir.

4. Kontrollü deney yapmak ve sonuçları kaydetmek Hata yapmaktan korkmayın. Bugün bilimin bize gösterdiği buluşlar ve keşifler uzun uğraşların sonunda, tekrar tekrar deneme ve yine yılmadan tekrar deneme ile gerçekleşmiştir. Bilim sabır ve özveri gerektirir. Bundan da korkmayın. Eğer bilimsel yöntemi doğru şekilde uygularsanız mutlaka bir sonuca ulaşırsınız. 

5. Grafikler, Tablolar, Çizimler, Modeller Bulduğunuz sonuç nedir? Sonuçlarınızı grafikler, tablolar, çizimler yolu ile gösteriniz. Bulduğunuz sonucu gösterecek maketler (modeller) de yapabilirsiniz.

6. Yaptığını Göster Çalışmanız basit ve düzenli olmalı ama bir şeyin aynısı olmamalıdır. Yaptığınız maket, deney insanların anlayabileceği şekilde düzenlenmelidir. Ayrıca yaptığınız çalışmaya eğlence de katabilirsiniz. Bunu, renkleri kullanarak, insanları şaşırtacak, eğlendirecek düzenlemelerle yapabilirsiniz.  

7. Rapor Yazma  Projenizin öyküsünü anlatınız ne yapmak istediniz ve nasıl yaptınız? Bilimsel bir projenin raporu da belirli kurallara ve belirli sıraya göre yazılır. Bu kurallara ve sıraya uymalısınız.

8. Sunuş  Bilimsel bir projenin mutlaka sunuşu yapılır. Siz de projenizi arkadaşlarınıza, öğretmenlerinize, ailenize, jüriye ve tanımadığınız pek çok insana sunacaksınız. Bu yüzden heyecanlanmamak elde değil. Projeyi sunuş pratikleri yapın. Bir arkadaşınıza, ailenize, öğretmeninize sunun, bunu bir kez yaptıktan sonra daha rahat edeceksiniz. Ayrıca unutmayın konunuzu en iyi siz biliyorsunuz. Çok uğraştınız, emek harcadınız, şimdi sizin bildiğiniz bilgileri diğer insanlarla paylaşma zamanı geldi. Her şey çok güzel olacak. 

Bilimsel Yöntem Bilimsel düşünmenin en iyi yolu, bilimsel yöntemi uygulamaktır. Böylelikle neden-sonuç ilişkileri daha kolay anlaşılır. Bilimsel yöntemin çeşitli aşamaları vardır:

İlk Gözlem Bir şeyler dikkatimizi çeker ve onun ne olduğunu merak ederiz. Bir şeyler görürüz ve nasıl olduğunu merak ederiz. Bir şeyleri nasıl ve neden işlediğini merak ederiz ve sorular sorarız. Örneğin “Dünyanın şeklinin elipsoit olmasının nedeni nedir?”

Bilgi Toplama Öğrenmek istediğimiz konu ile ilgili araştırma yaparız. Kitaplara, ansiklopedilere ve internete bakarız. Büyüklere ve uzmanlara sorarız. Bir dedektif gibi bilginin izlerini ararız. Örneğin “Dünya kutuplardan basık, ekvatorda şişkincedir.” “Dünya kendi ekseni etrafında döner.” “Dünya 4,5 milyar yıl önce oluştu.” “Dünya ilk zamanlar toz ve gaz bulutuydu.”

Hipotez Kurma (Varsayımda Bulunma) Sorduğumuz sorunun cevabını ya da cevaplarını düşünürüz ve bunları sıralarız. Ve deneyle sınanabilecek aşamaları olan bir durum yaratırız, yani hipotez kurarız (varsayımda bulunuruz) Birden fazla hipotez kurabiliriz. Örneğin “Dünyanın şeklinin elipsoit olmasının nedeni dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesidir.”

Hipotezi Sınamak İçin Deneysel Yöntem Tasarlama Hipotezi sınamak için bir deney tasarlarız. Ne yapacağımızı sırayla belirleriz. Bu sıralama deneysel yöntemdir. Örneğin “Bir dosya kâğıdından 1 cm eninde 4 adet şerit kesilir. Bu şeritler yıldız şeklinde yerleştirilir. Ve tam ortadan zımbayla tutturulur. Açıkta kalan uçlar birleştirilir ve bir şişten geçirilir. Ve böylece esnek bir top yapmış oluruz. Bu kâğıttan esnek top dünyanın ilk halini, toz ve bulut halini simgeler. Şeritlerin geçirildiği şiş ele alınarak döndürülür. Ne oluyor? Gözlenir.

Araç ve Gereçleri Toplama Deneyde kullanacağımız tüm araç ve gereçleri bir araya getiririz, gerekirse bazılarını hazırlarız. Örneğin: Kağıt, makas, cetvel, kalem, zımba, şiş

Deneyi yapma ve sonuçlarını kaydetme Deney yapılır ve sonuçlar gözlenir, gözlenen sonuçlar kaydedilir. Bu sonuçlar kullanılan madde miktarı, deneyin ne kadar sürede olduğu, deneyin sonunda ne gibi değişiklik olduğu şeklinde verilerdir. Deney sırasında olan tüm olaylar, gözlemler açıklamalar şeklinde yazılmalıdır. Uygulanan yöntemin sırasıyla uygulanıp uygulanmadığı önemlidir. Bu yüzden deney sırasında aldığımız tüm notlar bize ışık tutar. Eğer bir hata yaparsak bu notlar sayesinde hatamızı kolaylıkla anlayabiliriz.

Hesaplamalar  Eğer elimizde sayısal sonuçlar varsa, bunları bazı matematiksel işlemler ile değerlendirmemiz gerekir. Tablo da yapılabilir. Ortaya çıkan sonuç basit çizimler yoluyla gösterilebilir. 

Sonuç Artık soruya geri dönmenin zamanı geldi. Yaptığımız tüm bu çalışmalar, araştırmalar, deneylerle hipotezimiz sınandı mı? Tekrar tüm yaptıklarımızı bir araya getirelim ve değerlendirelim. Eğer yaptığımız deney hipotezimizi sınamadı ise, nerede yanlış olabileceğini araştıralım. Yöntemimizi ya da kullandığımız araç ve gereçleri değiştirmek durumunda kalabiliriz. Tekrar tekrar deneyelim.

Sonuç Eğer bir şey bulamadıysak önemli değil, çünkü, yine de bir şeyler öğrendik. Bilim sadece cevabı bulmak değildir. Bir şeylerin işlemediğini görmek, gerçekte biraz bir şeyler bilmektir. Unutmayalım, yaptığımız deneyler planladığımız gibi gitmezse bu durum cevabı bulmamıza önemli bir adım olabilir. Bu da bize yeni ufuklar açacaktır. Sorular yeni sorulara, bu da bizi yeni hipotezlere götürecektir

DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM…