Türkiye’de Yolsuzluğun Önlenmesi İçin Etik (TYEC) 2010: Makaleler Çerçevesi TÜRKİYE’DE YEREL DÜZEYDE İMAR, ARAZİ VE PLANLAMA ETİĞİ SORUNLARININ GÖRÜNÜMÜ Yrd. Doç. Dr. Gökçen KILINÇ Doç. Dr. Hüseyin ÖZGÜR Yrd. Doç. Dr. Fatma Neval GENÇ

Makale İçeriği 1- Yerel yönetimlerde imar ve planlama etiği konusundaki öncü çalışmalar 2- İmar ve Planlama etiği: Uluslararası literatürde ne olduğu 3- Türkiye’de imar ve planlama etiğinin görünümü 4- Türkiye’de etik dışı imar ve planlama karar ve uygulamalarına neden olan faktörler 5- Planlama etiği konusunda daha fazla çalışma

Amaçlar Türkiye’de yerel yönetimlerde planlama karar ve eylemlerinde ortaya çıkan etik sorunların çeşitli kaynaklarını Türkiye’ye özgü olarak ortaya koymak, sistematize etmek ve planlama etiği alanındaki uluslararası literatürle ilişkilendirmek. Türkiye’de yerel yönetimlerde etik sorunların görünümünü (nelerden ibaret olduğunu ve nasıl tespit edilebileceğini) belirgin hale getirmek. Etik sorunları hangi alanlarda nasıl gözlemleyip belirleyebileceğimize dair tespitlerde bulunmak. Planlamaya müdahil olan birey, çıkar grupları, kurumlar ve karar alıcıların gelişmiş bir sosyal sorumluluğa ve yüksek etik duyarlılığa sahip olması için –yukarıdaki amaçlar ve izleyen hedefler çerçevesinde-- öneriler geliştirmek.

Hedefler Planlamaya müdahil olan aktörleri tespit etmek. Planlama sürecindeki ekonomik, sosyal ve politik etkenleri ve baskıları etik bağlamda incelemek. Türkiye’de planlamanın kurumsal ve yasal yapısının yol açtığı etik sorunları ve bu sorunların görünümünü tespit etmek. Planlı ve altyapılı arazi kıtlığı, doğal büyüme eşikleri gibi yerel düzeydeki planlamanın arazi bağlamlı nedenlerini irdelemek. Çevre (environmental), arazi (land) ve koruma (protection) etiği kavram ve uygulamalarının Türkiye’de ve yerel düzeyde planlama etiği ve sorunlarıyla ilişkisini ortaya koymak. Yerel düzeydeki seçilmişlerin, teknokratların ve diğer kamu görevlilerinin daha gelişmiş etik anlayış ve uygulamalara sahip olmasının önündeki engelleri tespit ve analiz etmek.

Planlamada etik neden önemlidir? Öncelikle planlama günlük hayatımızı etkileyen uygulamaları içerdiği için önemlidir. İkincisi, etik değerler plancıların kimliklerini, tercihlerini ve kamu görevlileri olarak yükümlülük ve uygulamalarını oluşturan hususlar olduğu için önemlidir. Üçüncüsü, kurumsal uygulamalar uygulayıcıların kendi rolleri ve amaçları hakkındaki görüşleri şekillendirdiği için önemlidir. Dördüncüsü, etik söylemler planlama kurumlarının ilkelerini belirlemeyi sağladığı için önemlidir. (Campbell, Marschall, 1998, 2001);(Ploger, 2004)

Planlamada etik: Önemi ve çerçevesi Bazı planlama çalışmalarının planlamanın son derece etik bir konu olduğunu ve plancıların uygulamaya ve çözümlerin seçimine ilişkin etik ikilemlerle mücadele ettiklerini kabul etmelerine rağmen (Hendler, 1995; Mandelbaum ve diğerleri 1996), planlama çalışmaları değer ve referans çerçevesi olarak neyin etik olduğu konusunda deneysel ve kavramsal araştırmalardan yoksundur. Planlamada etik değerlerin evrensel ve yerel yönleri olduğu varsayımından hareket etmek gerekmektedir. Planlamada etik tartışmaların ve söylemlerin kavramsal ve teorik yanı olduğu kadar pratik ve uygulamaya dair yönleri arasında denge kurmak ihtiyacı bulunmaktadır.

Planlamada etik neden önemlidir? “İyi yaşam” - “yaşanabilir bir kent” “Kentsel sorumluluk”, “Ötekileşme” ve “yabancılaşma” “Eşitlik” ve “adalet” konularının hepsi plancıların gündelik olarak karşılaştıkları ve uygulamadaki sonuçları itibariyle etik sorun teşkil edebilecek hususlardır. Plancılar ve politikacılar etik bir önyargıyla karşılaşır karşılaşmaz, derhal o etik önyargıyı ya da yaygın kanıyı, bir çatışma kaynağı olarak tecrübe ederler. Politikacılar ve plancılar “ortak çıkarlar”dan veya “gerekli çözümler”den bahsetmeye çalıştıklarında yüksek düzeyde sıkıntı yaşarlar. (Ploger, 2004: 49-50).

Türkçe literatürde planlama ve imar etiği temel sorunlar Kentsel rant çarpık kentleşmeye yol açar. Çarpık kentleşme eşitsizliğe neden olur ve kamu yararına aykırıdır. (Tekeli 1991) Çıkar grupları, kişiler veya siyasetçiler yerel yönetimler ve meclisler üzerinde baskı uygularlar. Bu baskılar sonucu plancılar planlama sürecinin etkisiz ve önemsiz aktörleri haline gelir. (Keleş, 1993) Plan değişikliklerinden halk ancak uygulama aşamasında haberdar olmaktadır. Bu durum itiraz ve halkın katılımı için geç kalınmış bir süreçtir. (Çukurçayır, 2007) Türkiye’de yapılaşmaya dair hukuki çerçeve koruma kaygılarını ana amaçları arasında barındırmaz. Bu nedenle, belediyeler koruma sorunlarına ciddi olarak eğilmezler (Ekinci, 2007).

Türkiye’nin imar ve planlama sisteminde gözlenen etik sorunlar ve açmazlar Türk planlama sisteminde denetim mekanizmaları ve planlama aktörlerinin eylemleri birbirinden büyük ölçüde kopuk/ayrıktır. Kişisel çıkarlar yerel yönetimler ve plan kararları üzerinde baskı yaratırlar. Türkiye’de belediyeler kentsel gelişmeyi yönlendirmek için plan tadilatları yoğun biçimde kullanmaktadırlar. Birçok belediye meclisinde gündem konularının yaklaşık dörde üçü imarla ilgili konulardır. Özellikle hızlı şehirleşmenin gözlendiği büyükşehir belediyelerinde plan tadilatları başta olmak üzere sıklıkla verilen planlama kararlarıyla önemli değer artışı, rant, değer aktarması ve kârlar elde edilmektedir.

GİRİŞ ETİK SORUNLARIN GÖRÜNÜMÜ

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Çarpık kentleşme (Özgür ve Azaklı: Kuşadası) Arsa değerlerinin yüksekliği Konut üretiminin zorlaşması Kentsel donatılarda eksiklik (yeşil alanlar vs.) Boşluksuz ve yağ lekesi şeklinde büyüme (Tekeli) Gecekondulaşma, çarpık yapılaşma, yoğun yapılaşma Kaçak yapılaşma, kaçak katlar Tapu ve kadastro sorunları, hisseli tapu, tapuda zilyetlik ve sahiplik sorunu

Etik sorunların görüntüsü -2: mafya, pahalılık, tadilat Arazi mafyalarının varlığı, etkisi ve aktivitesi Yolsuzluk, kayırmacılık, kleptokrasi Çok sayıda plan tadilatı Sit, tarihi önem ve koruma alanlarının imara açılması veya imar haklarının artırılması Tarihi ve kültürel mirasın, çevresel değerlerin, tarım topraklarının korunamaması Sürdürülebilir gelişme sorunu Tarım topraklarının, hassas ekosistemlerin, orman ve makiliklerin ve sulak alanların kaybı Ekolojik çeşitliliğin ciddi ölçüde zedelenmesi Su kaynaklarının tükenmesi, kirlenmesi, kullanım çatışması

Etik sorunların görüntüsü -3: Afet, boşluksuz büyüme Doğal afetler (hatalı yapılaşma) Doğal afetlere dayanıksızlık (sel, deprem, toprak kayması) Kaçak yapılaşmış alana altyapıyı ve ulaşım-çöp toplama gibi kentsel hizmetleri sonradan sunmanın pahalılığı ve teknik zorlukları İnşaat malzemeleri israfı, kalitesiz inşaat malzemesi kullanımı (ya yıkılırsa) Yeni ihtiyaçlar için arazi bulma ve kamuya yönelik kullanımlarda araziyi genişletme sorunları Şehir içinde birbiriyle uyumsuz arazi kullanımları Çitlenmiş siteler (gated communities)

Etik sorunların görüntüsü 4: Çevre, koruma Kentsel donatılarda eksiklik (yeşil alanlar vs.) Sosyal donatılar için arazi bulma sorunları Boşluksuz ve yağ lekesi şeklinde büyüme (Tekeli) Ekolojik ve çevre sorunları, doğal hayatın ciddi olarak zarar görmesi Koruma ve sürdürülebilirlik ilkelerinin imar, koruma ve revize planlarına yeterince yansımaması Özürlü ve özel ihtiyacı olan vatandaşlara yönelik donatıların kentte geliştirilememesi Planlama dışı mesleklerden (mimar) planlara planlama uzmanıymış gibi gösterilen ilgi Rant ve gelir peşinde koşan belediyelerin ana yollar boyunca mücavir alan ve yeni arazi kazanımı

Etik sorunların görüntüsü 5: Planlar ve Plancılar Yolsuzluk, kayırmacılık, kleptokrasi Ranta göz yumacak personelin işe alınması ve yükseltilmesi eğilimleri (diğerlerine de-motivasyon) İşyerinde imarla ilgili işlerde çalışanlar arasında sürtüşmeler İmar planlarının ve revizyonlarının ihale süreci sorunları İmar planlarında aleniliğin zedelenmesi Plancılık mesleğinin yeterince gözde meslek olamaması Değişik amaçlı ve düzeylerdeki planlar arası çatışma Planlama ile ilgili yetkilerin Bakanlıklarda (merkezde) toplanması ve yetki savaşı (Çevre ve Orman Bak. örneği)

Etik sorunların görüntüsü 6: Hemşehriler boyutu Kent-kır eşiğindeki araziler köklü sahipleri aleyhine ve yakın gelecekteki değerinin hayli altında el değiştiriyor Sosyal donatılara ayrılan yerlerin azlığı, kısıtlanması ve kent içinde dengesiz dağılımı Kentin içinde ve çeperindeki bazı boş arazilerin sahipleri aleyhine yeşil alan ve sosyal donatı alanı haline gelmesi Yapılaşmaya uygun olmayan alanların imara açılması Sınırlı yapılaşmaya açılacak arazilerde yoğun, yüksek katlı yapılaşma (deprem riski, sıvılaşma, görüntü, hava akımı) Sürekli kat artışları (istemi ve gerçekleşmesi) Yetkisiz ve ehliyetsiz kişilerin emlakçılık yapması Aleni plan kararlarına ulaşmada zorluklar Belediye seçilmiş ve bürokratlarının imara dair artan taleplerle aşırı yoğunlaşan gündemi

Etik sorunların görüntüsü 7: Yerel siyaset Belediye meclislerinin esnaflaşması (Muharrem Varol Bandırma) Belediye meclislerindeki üyelerin profili Sema Erder ve Nihal Köksal: İstanbul) Belediye ve İl özel idaresindeki komisyonlar arası dengesizlik (imar komisyonu öncü) Belediye ve diğer yerel yönetim birimlerinde planlama ile ilgili işlerde çalışanlara karşı ayrımcılık (hemşehricilik, cinsiyet, sosyal statü) Yerel siyasete ve meclislere plan, rant, imar konuları hakim olurken birçok önemli hizmetin elyordamıyla yürütülmesi Sebepsiz zenginleşme Meclis üyelerinin kararlarında öncelikler sorunu ve ahlaki zaafiyet

ETİK SORUNLARIN GÖRÜNÜMÜ: GENEL ETİK SORUNLARIN GÖRÜNÜMÜ: DETAYLAR

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Çarpık kentleşme Özgür, 2002, basılı sempozyum bildirisi: Kuşadası örneği Haphazard urbanization/urbanisation (daha çok Endonozya, Filipinler örnekleri var)

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Arsa değerlerinin yüksekliği İstanbul Dünyanın en pahalı şehirlerinden Arsa değerleri İMKB’den, altından, dövizden ve genel fiyat seviyesinden (enflasyondan) daha hızlı mı artıyor? Arsanın toplam inşaat (ev, işyeri) maliyeti içindeki yeri (başka ülkelerle karşılaşatırmalı olarak) bu maliyet kıyılar, büyükşehirler vs. Değişiyor mu_ Arazileri hatta eski fabrika, işyeri ve konut yapı stoku bulunan yerleri müteahhide 1’e 3 veya yarı yarıya kat karşılığı vermek Özelleştirmeye konu olan (Denizli Sümerbank, Ankara Et ve Balık Kurumu) gibi arazilerin AVM ve lüks konut amaçlı kullanımı Koç Üniversitesi Beykoz ormanları olayı, Bilkent Üniversitesi arazisi ve çevresinde konutlar İstanbul’da orman içinde ve su havzalarında siteler, çiftliklerin dönüşümü (Hatice Kurtuluş doktora tezi) Kıyı kentleşme: Toprak Karaman – çeşme,

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Konut üretiminin zorlaşması İmarlı arsa sahiplerinin dahi kaçak bina, tamirat ve kat artışına başvurması Türkiye’deki konut açığının yeni finansman, inşaat teknikleri ve yapı malzemelerine dair gelişmeler ve genelde inşaat firmalarının Türkiye ekonomisi ile Dünya çapındaki yerine rağmen devam ediyor olması En büyük kentlere ve çanakkale-Alanya sahilindeki arazilere yoğun talep dolayısıyla kaçak yapılaşma, yoğun yapılaşma, tapu ve sahiplik sorunları, sosyal donatı ve altyapı eksiklikleri Kıyılarda ve büyükşehirlerde tapu ve belediyelerde rüşvet örnekleri

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Kentsel donatılarda eksiklik (yeşil alanlar vs.) Dünya ve şehircilik standartları ile karşılaştırılınca yeşil alanl miktarları, bunların kent içnde dağılımı, pasif ve yoğun yeşili olan gerçek yeşil alanların durumu Kaldırımların ve cadde kenarlarının araç parkı olarak kullanımı Trafo koyacak, köprü ayağı yerleştirecek (Konak Varyant Hatay), yaya veya araç battı-çıktı veya üst geçit yapacak mekanın bile kavşaklarda veya yol üzerlerinde bulunamaması Evlerin, apartmanların arasında hatta alt katlarında konumlanan trafolar ve bunlara karşı açılan davalar, itirazlar, haberler Çocuk oyun alanlarının, özürlü ve yaşlılara yönelik mekanların neredeyse hiç olmayışı Otoparkların yetersizliği, otobüs duraklarının yol içinde kalışı Bisiklet ve yaya yollarının, bisiklet park alanlarının yetersizliği Dar kaldırımlar, karanlık sokaklar, caddeye dayanan apartmanlar,

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Boşluksuz ve yağ lekesi şeklinde büyüme (Tekeli) Denizli’de 276metre kesintisiz ve 8 katlı apartmanlar, apartmanlar arası çok küçük sokaklar Deprem, yangın ve sel gibi doğal afet durumunda müdahale etme sorunları: Olay yerine ulaşamama, binarın birbiri üzerine yıkılması, yangında kolayca sıçramalar, çadır kurulamaması, yemek ve yardım malzemesi dağıtacak uygun mekanların acil durumlarda bulunamaması Sonradan ihtiyaç duyulan kentsel kullanımlar ve artan okul ihtiyacı veya genişletme ihtiyaçları için arazi bulamama sorunları

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Gecekondulaşma, çarpık yapılaşma, yoğun yapılaşma Kemal Kartal. Kentlileşme araştırması 2. kuşak ve sonraki gecekondu sahipleri masum degil: artık bir kısmı barınma ihtiyacını karşılamaktan çıkıp ticarete dönüşüyor

Etik sorunların görüntüsü -1: mafya, pahalılık, tadilat Kaçak yapılaşma, kaçak katlar Kendi arazisine bile yapılan kaçak katlar Hisseli tapulara yapılan kaçak yapılaşmada kaçak olmanın verdiği yaralanma ve öldürmelerle sonuçlanan aile içi anlaşmazlıklar

ETİK SORUNLARIN GÖRÜNÜMÜ: DETAYLAR HUKUKSAL ÇERÇEVE

Türkiye’de Planlama ve Planlama Etiğiyle İlgili Sorunların Hukuki Çerçevesi Kentsel gelişme ve arazi kullanımıyla ilgili kanunlar İmar Kanunu (Kanun No: 3194) Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun (Kanun No: 5366) Toplu Konut Kanunu (Kanun No: 2985) ve Toplu Konut İdaresi’nin Yetki ve Sorumluluklarında Değişiklik (Kanun No: 5162) Turizm Teşvik Kanunu (Kanun No: 2634 & 4957) Gecekondu Kanunu (Kanun No: 775) İmar Affı Kanunları (Kanun No: 2805, 2981, 3290, 3366) Tarım Reformu Kanunu (Kanun No: 3083) ve Tarım Arazilerinin Korunması ve Kullanılmasına Dair Yönetmelik

Planlama sistemi- hiyerarşisi - yetkili kurumlar