TÜRKİYE’DE KORUMA VE KENT PLANLAMA TARİHİ 1950-2007 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ ŞEHİR VE BÖLGE PLANLAMA BÖLÜMÜ ŞEHİR YENİLEME KORUMA DERSİ Doç. Dr. İclal Dinçer

TÜRKİYE’DE KORUMA VE KENT PLANLAMA TARİHİ Birinci Dönem: Osmanlı İmparatorluğundan Cumhuriyet Dönemine Aktarılanlar: 1850-1930 İkinci Dönem: Modernizmin Simgesi Ankara’dan Yayılan Yeniden Yapılanmalar: 1930-1950 Üçüncü Dönem: Değişen Ekonomik Politikalar ve İstanbul’dan Yayılan Gelişmeler: 1950-1980 Dördüncü Dönem: Küreselleşme ve Yeniden Yapılanma Dönemi: 1980- 2007

TÜRKİYE’DE KORUMA VE KENT PLANLAMA TARİHİ Dört dönemin incelemesindeki ana başlıklar: Dünyada ve Türkiye’deki toplumsal ve ekonomik gelişmeler Dönemlere hakim olan koruma ve planlama kavramları Ülkedeki kurumsallaşma düzeyi: kurumlar ve yasalar Bir sonraki döneme aktarılanlar

Değişen Ekonomik Politikalar ve Değişen Ekonomik Politikalar ve İstanbul’dan Yayılan Gelişmeler 1950-1980

Dünyada ve Türkiye’deki Toplumsal ve Ekonomik Gelişmeler SAVAŞ SONRASI DEĞİŞEN ULUSLAR ARASI İLİŞKİLER Türkiye-ABD ilişkilerinin güçlenmesi Liberal ekonomik politikalar uygulama isteği Tarımda modernizasyon–ulaşım ilişkilerinin güçlenmesi KIRDAN KENTE GÖÇ Konut ve işyeri talebinin kent mekanına yansıması YAP-SAT DÜZENİNDE APARTMANLAŞMA KENT MERKEZLERİNDE SÜZÜLME KENT ÇEPERLERİNDE SANAYİLEŞME ve GECEKONDULAŞMA Toplumsal siyasal ve ekonomik bunalım ve dönemin bitişi 1980 ASKERİ MÜDAHALESİ

Döneme Hakim Olan Koruma ve Planlama Kavramları 1950’li yıllar: MENDERES DÖNEMİ “İSTANBUL İMAR OPERASYONLARI” 1960’lı yıllar: GENİŞ KAPSAMLI - RASYONEL PLANLAMA ANLAYIŞI DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI BEŞ YILLIK KALKINMA PLANLARI İMAR VE İSKAN BAKANLIĞI BÖLGE PLANLAMA ÇALIŞMALARI 1970’ li yıllar: NAZIM PLAN BÜROLARI İLK METROPOLİTEN ALAN PLANLAMA ÇALIŞMALARI DEMOKRATİK BELEDİYECİLİK ANLAYIŞI ve İLK UYGULAMALAR

Döneme Hakim Olan Koruma ve Planlama Kavramları 1960’lı yıllar: VENEDİK TÜZÜĞÜ - 1964 Anıtsal yapının çevresinin de korunması UNESCO- ICOMOS - 1965 Uluslar arası Anıtlar ve Sitler Konseyi 1970’li yıllar: Avrupa Konseyi Avrupa Mimari Miras Yılı - 1975 Amsterdam Bildirgesi - 1975 Sit kavramı ve farklı sit alanlarının tasnifi Anıtsal ve sivil yapılarda grup kavramı PASİF KORUMA ANLAYIŞI

Kurumlar ve Yasalar GEEAYK’ın KURULMASI - 1951 “Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu” Bakım ve onarımları için “ilmi mütala” veren kurul Anıtsal yapının tek başına korunması anlayışı KAT MÜLKİYETİ KANUNU - 1956 Tarihi kent merkezlerindeki tek ailelik konutların yık-yap sürecinde apartmana dönüşmesi İMAR KANUNU - 1956 Bütüncül planlama ve planlama hiyerarşisi kavramları Analiz-sentez-karar verme süreçlerinin yasaya girmesi Anıtsal yapıya yaklaşma mesafesi kavramı ve GEEYK’a gönderme

“İMAR VE YOL İSTİKAMET PLANLARININ TANZİM Kurumlar ve Yasalar “İMAR VE YOL İSTİKAMET PLANLARININ TANZİM TARZLARI …” YÖNETMELİĞİ - 1969 İLK KEZ “PROTOKOL BÖLGESİ” TANIMI = ÖZEL KOŞULLAR “YAPI DÜZENİ KORUNACAK MEVCUT KONUT ALANLARI” TANIMI “1956 İMAR KANUNUNA EK MADDE 6” –1972 KIYI ALANLARININ KORUNMAYA ÇALIŞILMASI (Ek 7-8) ANITSAL VE SİVİL YAPILAR İLE BÜTÜNLÜK OLUŞTURAN “ÇEŞME ESKİ SOKAK VE MEYDANCIK”LARIN KORUMA ALTINA ALINMASI ESKİ ESERLER KANUNU - 1973 KENTSEL, ARKEOLOJİK, DOĞAL “SİT” KAVRAMLARI SİVİL YAPILARDA 1.-2.3.4. GRUP KAVRAMI TESPİT-TESCİL-BAKIM-ONARIM TANIMLARI SİT ALANLARININ PLANLANMASINDA GEEAYK’IN GÖRÜŞÜ

Değerlendirme: 1950-1980 TOPLUMUN VE YÖNETİCİLERİN KENTSEL DOKUYU KORUMA BİLİNCİNİN ÇOK ZAYIF OLDUĞU DÖNEM KENTLERİN TARİHİ DOKULARININ VE KENT ÇEPERLERİNİN KORUNMASINA YÖNELİK GÜÇLÜ BİR ÖRGÜTLENMENİN OLMAMASI 1970’Lİ YILLAR İLE BİRLİKTE KIRDAN KENTE GÖÇÜN ARTMASI VE KENTLERİN KAÇAK YAPILAŞMA SORUNU İLE YAŞAMAYA BAŞLAMASI TARİHİ KENT MERKEZLERİNİN ÜST GELİR GRUBU TARAFINDAN TERK EDİLMESİ VE DÜŞÜK GELİR GRUPLARI TARAFINDAN KULLANILMAYA BAŞLAMASI İLE KÖHNEMENİN HIZLANMASI

Değerlendirme: 1950-1980 GEEYAK IN 1970 YILINDAN SONRA SİT ALANLARINI İLAN ETMESİ VE SİVİL YAPILARI DA TESCİL ETMEYE BAŞLAMASI ÇOK SAYIDA KENTİN İLLER BANKASI ARACILIĞIYLA “GELİŞME” İMAR PLANLARININ HAZIRLANMASI SİT ALANLARININ PLANLANMASI - DÜZENLENMESİ YÖNÜNDE HENÜZ TALEP VE İSTEĞİN OLMAMASI SİVİL YAPILARIN BAKIMI VE ONARIMI İÇİN KAYNAĞIN AYRILMAMASI

Yeniden Yapılanma Dönemi Küreselleşme ve Yeniden Yapılanma Dönemi 1980- 2007

Dünyada ve Türkiye’deki Toplumsal ve Ekonomik Gelişmeler YENİ EKONOMİK VE SİYASAL POLİTİKALAR Dışa açık, ihracata dönük üretim Teknoloji kullanımının yaygınlaştırılması Dünya ile ekonomik ve kültürel ilişkilerin yoğunlaşması ULUS DEVLET ANLAYIŞI YERİNE YARIŞAN KENTLER / BÖLGELER Kentsel rantların yükselmesi Kent topraklarına baskının artması Tarihi çevreleri korumanın kolaylaşması X zorlaşması

KÜLTÜR ve TABİAT VARLIKLARINI KORUMA YASASI - 1983 Kurumlar ve Yasalar KÜLTÜR ve TABİAT VARLIKLARINI KORUMA YASASI - 1983 Sit alanlarının- tescil derecelerinin yeniden tanımlanması KTVK Kurullarının oluşturulması İMAR AFFI YASASI – 1984 Önceki af yasalarından farkı: bu yapıların sadece af edilmesi değil ıslah adı altında dört kat imar hakkı verilmesi İMAR YASASI –1986 Plan yapma ve onama yetkisinin merkezi yönetimden yerel yönetimlere geçmesi

Kurumlar ve Yasalar BOĞAZİÇİ YASASI – 1983 TOPLU KONUT YASASI –1983 Boğaziçi’ne ön görünüm-geri görünüm-etkileme alanı tanımlarının getirilmesi ve özel yönetim kurulması TOPLU KONUT YASASI –1983 Toplu Konut İdaresi aracılığıyla konut yapımına kaynak aktarımı ve kent çeperlerinin formunun değişmesi TURİZM TEŞVİK YASASI–1992 Bakanlık tarafından ilan edilen turizm ve ticaret bölgeleri ile kentlerde yaratılan yanlış yapılanmalar: Park Otel vb. KIYI YASASI - 1992 Kıyı yağmasının önüne geçilmeye çalışılması fakat yasanın çıkış amacının bozulması

KENTSEL DÖNÜŞÜM Döneme Hakim Olan Koruma ve Planlama Kavramları GENİŞ KAPSAMLI RASYONEL PLANLAMA ANLAYIŞININ ELEŞTİRİLMESİ POSTMODERNİZM EKOLOJİK PLANLAMA KENTSEL DÖNÜŞÜM KENTSEL KORUMA KENTSEL SAĞLIKLAŞTIRMA KENTSEL YENİLEME

Değerlendirme: 1980 - 2007 PLANLAMADA ANALİZ-SENTEZ-KARAR ALMA SÜREÇLERİNİN ZAYIFLATILMASI KENT VE KENT ÇEPERLERİNDE BİRDEN FAZLA KURUMUN YETKİLİ OLMASI SORUMLULUKLARIN DAĞILMASI KURUMLAR ARASI İLİŞKİLERİN ZAYIF OLMASI PLAN BÜTÜNLÜĞÜ İLKESİNİN ZEDELENMESİ MERKEZİ YÖNETİMİN VERDİĞİ OTONOM KARARLAR

Geleneksel merkez ve günümüz merkez dokusu Değerlendirme: 1980 - 2007 TÜM KENTLERDE BENZER KENT DOKULARININ YERLEŞİK HALE GELMESİ Tarihi kentsel dokular FARKLI İmar Planı kararları ile ve yap-sat düzeninde gelişmiş 1950-1980 dönemi apartmanları Toplu konut dokuları Kaçak yapılaşmış ve yasallaştırılmış sağlıksız konut alanları Geleneksel merkez ve günümüz merkez dokusu

KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARINI KORUMA YASASI Temmuz,2004 Yönetim Alanı Yönetim Planı gibi kavram ve uygulama araçlarının getirilmesi: planlamayı salt fiziksel bir ürün olarak görmek yerine uygulamayla birlikte bir süreç olarak ele alan bir anlayış Koruma Uygulama ve Denetim Büroları KUDEB uygulaması: Büyükşehir Belediyeleri diğer belediyeler ve İl Özel İdareleri Yaratılan parasal kaynaklar ve bunların kullanımına ilişkin düzenlemeler: Emlak vergilerinin %10’unun Toplu Konut İdaresinin kredilerinin %10’unun koruma uygulamalarında kullanılması koşullarının getirilmesi Restorasyon projelerinde bazı vergi muafiyetlerinin getirilmesi Takas ve imar hakkı aktarımı uygulamaları

YIPRANAN TARİHİ VE KÜLTÜREL TAŞINMAZ VARLIKLARIN YENİLENEREK KORUNMASI VE YAŞATILARAK KULLANILMASI HAKKINDA KANUN (5/7/2005 tarihli 5366 sayılı Kanun ) Bu Kanunun amacı, …yıpranan ve özelliğini kaybetmeye yüz tutmuş; kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarınca sit alanı olarak tescil ve ilan edilen bölgelerin bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden inşa ve restore edilerek,… tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların yenilenerek korunması ve yaşatılarak kullanılmasıdır. Yenileme alanları, il genel meclisi, belediye meclisi üye tam sayısının salt çoğunluğunun kararı ile belirlenir… Alınan kararlar Bakanlar Kuruluna sunulur. Bakanlar Kurulu projenin uygulanıp uygulanmamasına üç ay içinde karar verir. (M-2)

Sit Alanları: Türkiye ve İstanbul Türkiye ve İstanbul’daki Sit Kararlarının Türlerine Göre Dağılımı Türkiye İstanbul İstanbul/Türkiye Sit Alanı Türleri Sayı % Doğal sit alanı 931 12.2 22 28.6 2.36 Arkeolojik sit alanı 6006 78.6 18 23.4 0.3 Kentsel sit alanı 190 2.5 16 20.7 8.42 Tarihi sit alanı 128 1.7 1 1.3 0.78 Karma sit alanı 380 5 20 26 5.26 Toplam 7635 100 77 1.05

İstanbul’daki Sit Alanlarının İlan Edildikleri Yıllar Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu GEEAYK 1971–1983 11 adet sit alanı tescil kararı 1974 yılında: Boğaziçi Doğal ve Tarihi Sit Alanı 1976 yılında Ihlamur Kasrı Doğal ve Tarihi Sit Alanı, Küçük Çekmece-Avcılar arasında I. ve II. Derece Arkeolojik Sit Alanı ile İç - Dış Kumsal Doğal Sit Alanları 1977 yılında Eyüp Merkez ve Civarı Kentsel Sit Alanı, Üsküdar Salacak ve Şemsi Paşa Doğal Sit Alanı

Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu (KTVKK) 1983-1989 yılları arasında 4 adet sit alanı tescil kararı 1984 yılında: Adalar Doğal ve Kentsel Sit Alanı 1985 yılında: Beşiktaş Köy içi Kentsel Sit Alanı Çatalca Kaleiçi Mahallesi Kentsel Sit Alanı 1986 yılında: Ortaköy Camii ve Çevresi Kentsel Sit Alanı Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulları 1990–1999 yılları arasında 56 adet sit alanı tescil kararı 1993 yılında: Beyoğlu Kentsel Sit Alanı 1995 yılında: Tarihi Yarımada Tarihi Arkeolojik ve Kentsel Sit Alanı 1995 yılında: İstanbul Kuzey Kesimi Karadeniz Kuşağı Doğal Sit Alanı

İstanbul’da Türlerine Göre Sit Alanlarının Sayısal ve Alansal Dağılımı Sit Alanı Türü Sayı (%) Doğal Sit Alanı 131 64,2 Arkeolojik Sit Alanı 27 13,2 Kentsel Sit Alanı 20 9,8 Tarihi Sit Alanı 1 0,5 Karma Sit Alanları 25 12,3 Toplam 204 100 Sit Alanı Türü Alan Büyüklüğü (m2) (%) Doğal Sit Alanı 394.975.850,1 70,60 Arkeolojik Sit Alanı 19.304.597,3 3,40 Kentsel Sit Alanı 8.977.248,6 1,60 Tarihi Sit Alanı 365.827,7 0,10 Karma Sit Alanları 135.813.055,2 24,30 Toplam 559.409.436,0 100,00

İstanbul’da Sit Alanlarının “Geçiş Dönemi Yapılaşma Koşulları” ve “Koruma Amaçlı İmar Planı” Durumlarına Göre Dağılımı Sit Alanı Türü A B C D Toplam İlke kararları gereği geçiş dönemi yapılanma koşulları ve koruma amaçlı imar planları doğrultusunda yapılaşabilecek sit alanları 33 18 30 62 143 A: SADECE SİT ALANI TESCİL KARARI VERİLEN ALANLAR B: GEÇİŞ DÖNEMİ YAPILAŞMA KOŞULLARI BELİRLENMİŞ SİT ALANLARI C: KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI ONAYLANMIŞ SİT ALANLARI D: GEÇİŞ DÖNEMİ YAPILAŞMA KOŞULLARI ve KORUMA AMAÇLI NAZIM İMAR PLANI BİRLİKTE GEÇERLİ OLAN ALANLAR

Türkiye’de Tescilli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları (İstanbul hariç) Sivil Mimarlık Örneği 27119 Dinsel Yapılar 5726 Kültürel Yapılar 5638 İdari Yapılar 1575 Askeri Yapılar 777 End. ve Tic. Yapılar 1997 Mezarlıklar 1808 Şehitlikler 196 Anıt ve Abideler 271 Doğal Varlıklar 2946 Kalıntılar 994 Korunan Sokaklar 40 Toplam 49087 İstanbul toplam = 12761

İstanbul’da Sit Alanları ve Turizm Merkezleri

İstanbul’da Sit Alanları ve Turizm Merkezleri

DÖNÜŞÜM ALANLARI HAKKINDA KANUN TASARISI (22. 06 DÖNÜŞÜM ALANLARI HAKKINDA KANUN TASARISI (22.06.2006 tarihli Başbakanlık yazısı ekinde TBMM’ye gönderilmiştir) Kanunun amacı imar planı bulunsun veya bulunmasın kentsel ve kırsal tüm alanlarda afetlere ve kentsel risklere duyarlı yaşam çevrelerinin oluşturulması için veya fiziki köhneme ve sosyal ve teknik altyapının yetersiz ve niteliksiz olduğu alanların iyileştirme, tasfiye, yenileme ve gelişimini sağlamak üzere dönüşüm alanlarının tespitine ve dönüşümün gerçekleştirilmesine dair her türlü iş ve işlemler ile ilke ve esasları belirlemektir.

TANIMLAR Dönüşüm alanı: Bu Kanunun öngördüğü amaçları gerçekleştirmek üzere sınırları idare meclisince re’sen belirlenen alan İdare: belediyeler - il özel idareleri - büyükşehir belediyeleri Yetki verilmesi halinde, ilçe veya ilk kademe belediyeleri Dönüşüm amaçlı imar planı: Dönüşüm alanı sınırları içinde, bu Kanuna uygun olarak hazırlanıp, idare meclisince onaylanan nazım ve uygulama imar planları Proje ortaklığı: proje alanında taşınmaz sahibi olsun veya olmasın gerçek veya tüzel kişilerin, ayrı ayrı veya birlikte oluşturdukları adi ortaklık temelli hukuki işlemlerle bir araya gelmiş bir veya birden fazla ortaklığı ifade eder.

GENEL ESASLAR Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu - Milli Parklar Kanunu - Çevre Kanunu - Kıyı Kanunu - Boğaziçi Kanunu - Orman Kanunu - Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu - Mera Kanunu vb. kanunlar kapsamında kalan yerlerde ilgili kurum, kuruluş ve kurulların görüşleri ve önerileri alınarak uygulama yapılır. (M-4/1) Dönüşüm amaçlı imar planları kapsamında kalan alanlarda, idare dışında farklı kurum ve kuruluşlara ilgili kanunlar ile verilen planlama ve uygulama yetkileri, Bakanlar Kurulu kararı alınmak kaydıyla, anılan kurumların görüş ve önerileri alınarak idare tarafından bu Kanuna göre yürütülür. (M-4/3)