TÜRKİYE’DE AİLE PLANLAMASI Uz. Dr. A. Emel ÖNAL İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Dünya Sağlık Örgütü ( DSÖ )’ nün tanımına göre Üreme Sağlığı “Yalnızca üreme sistemi işlevleri ve süreci ile ilgili hastalık ve sakatlığın olmaması değil, üremenin, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde olmasıdır”.

Aile planlaması ( AP ) çiftlerin istedikleri zaman, istedikleri sayıda çocuk sahibi olmalarını sağlayarak üremenin iyilik halinde gerçekleşmesini sağlar. Anne sağlığını korur. Çocuk sağlığını korur. Aile sağlığını korur.

Türkiye’de aileler uzun yıllar aile planlaması hizmeti alamamıştır. Oysa etkili aile planlaması yöntemi kullanımının ana ölümlerini azalttığı, Doğurganlık düzeyinde küçük azalmalar olduğunda, bebek ölümlerinde önemli azalmalar olduğu bilinmektedir.

Şekil 1. Türkiye’de 1960 – 1992 döneminde ana ölümü nedenleri(2) Click for larger picture

Şekil 2. Türkiye’de doğum aralıklarına göre bebek ölümleri(2) Click for larger picture

Şekil 3. Türkiye’de annelerin çocuk sayısına göre bebek ölümleri (2) Click for larger picture

Şekil 4. Türkiye’de toplam doğurganlık hızlarına göre çağ nüfusunun ilkokula kayıt yüzdesi(2) Click for larger picture

Türkiye’de Aile Planlaması ile ilgili Yasalar Türkiye’de 1965 öncesi pronatalist nüfus politikaları yürütülmekte iken, 1965 sonrasında antinatalist politika uygulanmaya başlanmıştır. Antinatalist politikalarla getirilen değişiklikler 557 sayılı yasa ve 2827 sayılı yasadır.

557 Sayılı Yasa ( 1965 ) Doğum kontrol yöntemlerinin tanıtımının yapılması, Halkın doğum kontrol yöntemleri hakkında eğitilmesi, Halka bu konuda hizmet verilmesi, Tıbbi endikasyon ile cerrahi sterilizasyon ve gebelik sonlandırılması serbest bırakıldı.

2827 Sayılı Yasa ( 1983 ) Aile planlaması uygulamalarında ebe-hemşireye yetki tanındı. Kadın ve erkekte cerrahi sterilizasyonun istek üzerine yapılabilmesi kabul edildi. İstenmeyen gebeliklerin 10 haftaya kadar sonlandırılmasına izin verildi.

Eğitilmiş pratisyen hekimlere uzman denetiminde menstrüel regülasyon yöntemi ile gebeliği sonlandırma yetkisi tanındı. Aile planlaması eğitim ve uygulamalarında sektörler arası işbirliği vurgulandı.

Şekil 5. Türkiye’de yıllara göre kaba doğum hızı ve bebek ölümleri (2) Click for larger picture

Şekil 6. Türkiye’de yıllara göre etkili AP yöntemi kullanımı ve ana ölümleri (2) Click for larger picture

2001 UNICEF verilerine göre Türkiye % 2 2001 UNICEF verilerine göre Türkiye % 2.4 toplam doğurganlık hızı ile hala doğurgan bir ülkedir. Gebelerin ancak % 68 i bakım almakta( 4 ), % 36 sına tetanoz aşısı yapılmaktadır. Doğumların sadece % 81 i sağlık personeli yardımı ile olmaktadır.

Tablo 1. Türkiye’de temel özelliklere göre doğurganlık ( 5 ) Toplam Doğurganlık Hızı Kent 2.39 Kır 3.08 Batı 2.03 Güney 2.55 Orta 2.56 Kuzey Doğu 2.68 4.19 Eğitimi yok 3.89 İlkokul mezunu Ortaokul ve üstü eğitimli 1.61

1998 TNSA (5) na göre Türkiye’de istenen doğurganlık hızı 1.9 dur. Türkiye’de kadınların son 5 yıl içindeki doğumlarının % 69 u istenen, % 11 i daha sonra olması istenen, % 19 u ise istenmemiş doğumlardır.

Türkiye’de halen evli kadınların % 64 ü gebeliği önleyici bir yöntem kullanmaktadır. En sık kullanılan yöntem % 24 ile geleneksel bir yöntem olan geri çekmedir.

Tablo 2. Türkiye’de aile planlaması yöntemleri kullanma oranları ( % )(5) AP Yöntemi Kadınların cevapları Erkeklerin cevapları Hap 4.4 6.8 Rahim içi araç 19.8 18.8 Enjeksiyon 0.5 Diyafram-köpük-jel 0.6 0.7 Kondom 8.2 11.4 Tüp ligasyonu Vazektomi 4.2 0.0 3.9 0.1 Modern Yöntem 37.7 42.2 Geleneksel Yöntem 25.5 20.0

Türkiye’de halen evli olan kadınların % 98 Türkiye’de halen evli olan kadınların % 98.9 u herhangi bir AP yöntemini bildiğini, % 98.7 si modern bir yöntemi bildiğini söylemektedir. Türkiye’de AP hizmetlerinin başarılı olması için kadının statüsü ve doğurganlığı etkileyen diğer faktörler de göz önüne alınmalıdır.

Türkiye’de doğurganlığı etkileyen faktörler Ülke nüfusunun % 64.7 si kentsel alanda oturmaktadır. Kentlerde çekirdek aile yapısı yaygınlaşırken, kırsal alanda geleneksel geniş aile yapısı korunmaktadır.

Kırsal kesimde çocuğun aileye maliyeti yok denecek kadar az, işgücüne katkısı fazladır. Erkek çocuk tercih edilmektedir. Ortalama ideal çocuk sayısı halen evli kadınlar için 2.5, kocalar için ise 2.7 dir.

Yıllık gelirin % 70 ini nüfusun % 30 u, geriye kalan % 30 unu nüfusun % 70 i paylaşmaktadır. 1993 – 1998 de bebek ölüm hızı binde 42.7, beş yaş altı ölüm hızı ise binde 52.1 dir.

Türkiye’de Kadının Statüsü Türkiye’de kadınların % 17 sinin eğitimi yok, % 5 i ilkokulu bitirmemiş, % 48 i ilkokul mezunu, % 12 si ortaokulu bitirmemiş, % 18 i ortaokul mezunudur.

Türkiye’de kadınların % 35 i çalışmaktadır. Düşük eğitim düzeyli grupta çalışan kadınların % 77 si tarım sektöründe ücretsiz aile işçisi konumunda çalışmaktadır. Kadınlarda ilk evlenme yaşı ortanca değeri 19 dur.

100 gebelikten 8.7 si kendiliğinden, 14.5 i isteyerek düşmektedir. Ülke genelinde emzirme yaygın olmakla birlikte ek gıdalara erken başlanmaktadır. Kentte kadınların % 41i, kırda kadınların % 15 i gazete okumaktadır.

Para kazanan kadınların % 49 u kazancını nasıl harcayacağına kendisi karar vermektedir. Kadınların % 34 ü çalışırken çocuğuna kendisi bakmakta, % 36 sı bir akrabasına baktırmaktadır.

Şekil 7. Türkiye’de aile planlaması yöntemi kullanımı 1993 – 1998 (5) Click for larger picture

Şekil 8. Türkiye’de bölgelere göre AP yöntemi kullanımı (5) Click for larger picture

Şekil 9. Türkiye’de modern AP yöntemlerinin sağlandığı kaynaklar (5) TNSA 1998

Türkiye’de aile planlamasında talebin % 86.6 sı karşılanmaktadır. Başka çocuk sahibi olmak istemeyen ya da en az iki sene sonra çocuk isteyen kadınların bir kısmı halen gebeliği önleyici yöntem kullanmamaktadır. Bunlar ise “karşılanamayan gereksinim”dir.

Tablo 3. Türkiye’de aile planlaması hizmetlerine olan talep ( 5 ) Temel özellik Karşılanmamış AP ihtiyacı Karşılanmış AP ihtiyacı Toplam AP Talebi Kır 8.3 66.7 76.7 Kent 13.5 58.1 73.5 Bölgeler Batı 5.7 70.5 77.4 Güney 10.0 60.3 72.2 Orta 9.2 68.3 79.0 Kuzey 8.4 67.0 77.3 Doğu 23.8 42.0 68.1

AP birimleri kolay ulaşılabilir olmalı. Türkiye’de Aile Planlaması Hizmetlerinde Kalite Araştırmaları yapılmaktadır AP birimleri kolay ulaşılabilir olmalı. AP birimleri izlenmeli. Geri bildirim ve denetim yapılmalı. AP birimlerinde danışmanlığa önem verilmeli. Kontraseptiflerin depolama koşulları uygun olmalı. Personel eğitimli olmalı.

Enfeksiyon kontrolu sağlanmalı. AP hizmetleri duyurulmalı, bilgilendirme-eğitim-iletişim programlarına önem verilmeli. Modern yöntemler bulunmalı, seçenek çok olmalı, ücret düşük olmalı. Hedef gruplar belirlenmeli (düşük-doğum sonrası, kırsal-gecekondu bölgesi, ergen-ileri yaş, erkekler ).

KAYNAKALAR 1- T.C. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü. Ulusal Aile Planlaması Hizmet Rehberi. Cilt I, II Ankara, 2000. 2- T.C. Sağlık Bakanlığı, Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık, Kalkınma ve Çevre Açısından Nüfus Sorunu. 2.Baskı. Editör : Prof. Dr. Ayşe Akın. Ankara, 1995. 3- Güler M. Hekimler ve Tabip Odası Yöneticileri için Mevzuat. Türk Tabipleri Birliği Merkez Konseyi. 3. Baskı. Ankara, 2001.

4- The State of the World’s Children 2001, UNICEF. 5- Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. MEASURE DHS+ Macro International Inc. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998. Ankara, 1999. 6- T.C. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü. Aile Planlaması Kalite Araştırmaları 1998 – 2000 Karşılaştırmalı Raporu. Editörler : Uğur Aytaç, Sedef Şener. Management Sciences for Health Türkiye Temsilciliği, Ankara, 2001.