BENZETME (TEŞBİH) Aralarında anlamca ya da nitelikçe ilgi kurulan iki şeyden, nitelik bakımından zayıf görünenin daha güçlü olanına benzetilmesidir. Benzetme dört öğeden oluşur: I. Benzeyen ıı Kendisine benzetilen ııı Benzetme ilgeci (edatı) ıv Benzetme yönü UYARI: Benzetmeyi oluşturabilmek için benzeyen ve kendisine benzetileni kullanmak yeterlidir. UYARI: "Minare gibi eski bir duvar" cümlesinde, "minare" ile "duvar" arasında "eskilik" ilgisi kurulamayacağından bu, doğru bir benzetme sayılmaz.
ÖRNEK 1 Aşağıdaki dizelerin hangisinde dört öğesi de bulunan bir "teşbih" vardır? A)Her hâtıra bir damla yaş oldukça gözümde B)Gördüm deniz dedikleri bin başlı ejderi C)Canlandı hayâlimde o mazideki yazlar D)Her gölge bir insan kadar inceydi, derindi E)Ben böyle değildim, bu deniz böyle değildi AÇIKLAMA D seçeneğinde "gölge" benzeyen; "insan", kendisine benzetilen; kadar, benzetme edatı; "incelik" ise benzetmenin yönü olduğundan yanıt D'dir.
Akşam, lekesiz, saf, iyi bir yüz gibi akşam Bu dizede "akşam" ile "yüz" karşılaştırılırken, lekesiz, saf iyi olma niteliği, ortak bir nitelik olarak gösterilmiştir. Dört öğesi bulunan benzetmeye "tam benzetme" denir. Benzetme sanatı üç öğe ile de yapılabilir. Bunlara "kısaltılmış benzetme" denir.
Sadece benzeyen ve kendisine benzetilenle yapılan benzetmeye "güzel benzetme (teşbih-i beliğ)" denir. Gider oldum kömür gözlüm elveda kendisine benzeyen benzetilen
ÖRNEK 2 Aşağıdaki dizelerin hangisinde, "güzel benzetmeye" (teşbih-i beliğe) örnek vardır? A) Size gece olurken bana güneş doğuyor Sizde bulut yok, bana yağmur yağıyor B) Haksız sayılması yanlış, bu duygu Hak'tan gelir Yasaktır, amma biraz da tadı yasaktan gelir C) Gül dudaklarından bir bir dökülür sözler Ferahlatır insanın sıkıntılı yüreğini D) Benim doğduğum köyleri Akşamlan eşkıyalar basardı E) Hava kurşun gibi ağır Bağır bağır bağırıyorum C seçeneğinde gül gibi güzel (kırmızı...) dudaklar benzetmesinin benzetme edatı ve benzetme yönü düşürülerek "gül dudaklar” ile teşbih-i beliğ yapılmıştır.
İSTİARE Bir sözü benzetme ilgisi kurarak, başka bir söz yerine kullanmaktır. Bu bakımdan hem mecaz hem benzetme özellikleri görülür. Yaygın kullanılan iki biçimi vardır. 1) Açık İstiare Sadece kendisine benzetilen ile yapılır. Benzeyen öğesi kullanılmaz.
Kurban olam kurban olam Beşikte yatan kuzuya Bu dizelerde çocuk kuzuya benzetilmiştir. Benzeyen (çocuk) söylenmemiş, "çocuk" anlamı "kuzu" sözcüğüne yüklenmiştir.
Bu milletin başına otuz üç sene bir kartal, siyah kanatlarını gerdi. Bu cümlede siyah kanatlarını geren "kartal" ile padişah (II. Abdulhamit) kartala benzetilmiştir; kartala benzetilen padişah cümlede kullanılmamıştır
Yıldızlar göz kırpıyor yorgun akşamda 2) Kapalı İstiare Benzeyenle yapılan benzetmedir. Yıldızlar göz kırpıyor yorgun akşamda Bu dizede "yıldızlar" insana benzetilmiştir. Kendisine benzetilen(insan)söylenmemiştir.
Dalların boynu bükük "Kederliyiz" der gibi Her taraf kırık dökük Bu dizelerde "dallar" insana benzetilmiştir; ama dizelerde "insan" kullanılmamıştır
ÖRNEK Yalnız zaman olur bazı akşamlar Bir kadın çehresi; yanarken camlar Bir lahza belirir loş aynalarda Bu dizelerde geçen, "yanarken camlar" sözünde, aşağıdaki açıklamalardan hangisine uygun bir söz sanatı vardır? A)Bir durumu,gerçekte olduğundan daha üstün gösterme B)Bir sözü benzetme amacıyla başka bir söz yerine kullanma C)Birden çok anlamı bulunan bir sözcüğü uzak anlamıyla kullanma D)İnsanlara özgü bir niteliği cansız varlıklara aktarma E) Bir olguyu, gerçek nedeninin dışında, hoşa giden bir nedene bağlama AÇIKLAMA "Yanarken camlar" sözü, benzetme amacıyla başka bir söz yerine (güneşin bir ateş gibi camlarda parlaması, tutuşmuş bir şeye benzetilmiş) kullanıldığından yanıt B'dir.
Dinle yolcu! Bu ses onun sesidir Sinsi adımlarla akşam yürüyor ÖRNEK Dinle yolcu! Bu ses onun sesidir Sinsi adımlarla akşam yürüyor Bu dizelerin ikincisinde yapılan söz sanatı, aşağıdakilerin hangisidir? A)Mecaz-ı mürsel B)Mübalağa C)İstiare D)Tevriye E)Kinaye AÇIKLAMA Bu dizede insan özelliği yüklenen "akşam", insana benzetilmiştir. İnsan (kendisine benzetilen) söylenmemiştir. Yanıt C'dir.
MECAZ-I MÜRSEL (DÜZDEĞİŞMECE) Benzetme amacı güdülmeden bir sözcüğün, ilgili olduğu başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır. Bu durumda sözcük mecazlaşır. Günlük konuşmada en çok kullanılan sanattır. Bu sanat; "parça"yı söyleyip "bütün'ü, "dışı" söyleyip "içi", "eşya"yı söyleyip kullananı... kastederek yapılır
Evet, oğlum Hoca sevmezdi bilirim sarayı Amma sövmezdi de hoşlanmadığından dolayı Bu dizelerde geçen "saray" sözcüğü, sarayda yaşayanlar yerine (dış - iç) kullanılmıştır. Benzetme ilgisi kurulmadan kullanıldığı için "mecaz-ı mürsel" sanatına örnektir.
Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı Bu dizede geçen "gönüller" sözcüğü de "insanlar" yerine kullanılmıştır. ÖRNEK “Dostlar, böyle değerli kalemleri el üstünde tutmalıyız!" diyen bir kişi, aşağıdaki söz sanatlarından hangisine başvurmaktadır? A) Benzetme B) Tenasüp C) Kinaye D) Hüsn-i talil E) Mecaz-ı mürsel AÇIKLAMA Benzetme ilişkisi kurulmadan, "yazar" yerine "kalem" kullanıldığından, bu cümlede yapılan sanat, "mecaz-ı mürsel"dir. Yanıt E'dir.
ÖRNEK Aşağıdaki dizelerin hangisinde, "mecaz-ı mürsel" sanatına örnek vardır? A) Yine gökten bereket yağıyor Yine yüzü gülüyor çiftçinin B) Güllerin şafakla yarış ettiği yerden Müjdeler dağıldı yıllar yılı seherden C) Hasret çekerek uğrunda ölmek de vardı Görmek seni ukbadan eğer mümkün olsaydı D) Bir kuş bir kanat tenimizde Bir rüzgâr bir serinlik içimizde E) Gözlerim bir kuyu, dilim bir kördüğüm Bir görünmez dünya olsa gördüğüm
TEVRİYE Anlamla ilgili söz sanatlarındandır. Birden çok gerçek anlamı olan bir sözcüğün yakın anlamını söyleyip uzak anlamını kastetmektir. Gül yağını eller sürünür çatlasa bülbül Bu dizede geçen "eller" sözcüğü, hem "organ" anlamına hem de "yabancılar" anlamına gelecek biçimde kullanılmıştır. Uzak anlamı olan "yabancı" öne çıkarıldığından "tevriye"ye örnektir.
Bu kadar letafet çünkü sende var Beyaz gerdanında birde ben gerek Bu dizelerde geçen "ben" sözcüğü, hem "tendeki benek" hem "birinci tekil kişi" anlamını taşımaktadır. Kastedilen birinci kişi olduğundan tevriye yapılmıştır
Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş Geçmiş zaman olur ki Hayali cihan değer Birincisi, şair Baki'ye, ikincisi, şair Hayali'ye ait olan bu dizelerdeki altı çizili sözcüklerle yapılan söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir? A) Mecaz-ı mürsel B) İstiare C) Tevriye D) Benzetme E) Telmih AÇIKLAMA I. dizedeki "Baki" sözcüğü, hem şairin adıdır hem de "kalıcı" anlamını vermektedir. II. dizedeki "Hayali" sözcüğü de şairin adını'vermenin yanında "hayal etmek" anlamını da taşımaktadır. Yanıt C'dir.
KİNAYE Bir sözü, hem gerçek hem de mecaz anlama gelecek biçimde kullanmaktır. Mecazla ilgili sanatlardandır. Pek çok deyimde bu anlam özelliği vardır. Çam devirmek, hem çamı devirmek hem de pot kırmak anlamını çağrıştırır. Eli uzun, hem hırsızlık hem elin uzunluğu anlamını içerir. Gözü açık, hem gözün açık olması hem uyanıklık anlamını içerir.
Sever mi beni gözyaşı döksem Affeder mi beni acep diz çöksem İkinci dizedeki "diz çökmek" sözü, hem "dizlerini yere koyarak oturmak" gerçek anlamını, hem de "dize gelmek, buyruğunu kabul etme durumuna gelmek" mecaz anlamını verecek biçimde kullanılmıştır
Ben hayatımda onun kadar "eli açık" birini görmedim. Bu cümledeki "eli açık", hem avucu açık hem de bol para harcayan anlamını vermektedir. Mecaz anlam kastedildiğin-den kinayedir.
Ey benim sarı tamburam Sen ne için inilersin İçim oyuk derdim büyük Ben onun'çün inilerim Bu dörtlüğün üçüncü dizesinde geçen "içim oyuk' sözü, hem gerçek anlama (sazın içinin oyuk olması) hem de mecaz anlama (dertli olma, kederli olma) gelmektedir.Mecaz anlam kastedildiğinden kinayedir.
Bulamadım dünyada gönüle mekân Nerde bir gül bitse etrafı diken Bu dizelerdeki altı çizili sözcük, gerçek ve mecaz anlama gelecek şekilde kullanılarak kinaye yapılmıştır. Burada, "diken”in güzellikleri gölgeleyen olumsuz durumları anlattığını "gül" yardımıyla anlıyoruz. Aşağıdaki dizelerin hangisinde, benzer bir sanat yapılmıştır? A) Şaşırdım kaldım nasıl atsam adım Gün kasvet, gece kasvet B) Sevgilim güvenme güzelliğine Senin de saçların tarumar olur C) Gün olur sürüyüp beni derbeder Bu ses rüzgârlara karşı gider D) Elimden tutunca her şey değişti Işıklarla doldu yüreğimin içi E) Evleri var set başında Benleri var sol kaşında D seçeneğinde elinden tutmak çift anlamlıdır
CİNAS Anlamları ayrı, yazılışları aynı olan sözcüklerle yapılır. Eyleme vaktini zayi; deme kış yaz, oku yaz. Bu cümlede geçen, birinci "yaz" sözcüğü mevsim; ikinci "yaz" sözcüğü "yazmak"tan emirdir. Yazılışları aynıdır; ama anlamları farklıdır.
Artık hüzünlenme yeter gül Yâr bahçene diktim gül Artık hüzünlenme yeter gül Birinci dizede geçen "gül" sözcüğü, çiçek; ikinci dizede geçen "gül" sözcüğü "gülmek"ten emir olduğundan, cinastır.
Dize sonunda yapılan cinaslar,cinaslı uyak oluşturur. ÖRNEK Nedir can kim anı sen nazenin cânâne vermezler Sana âşık olanlar yoluna cânâ ne vermezler Bu dizelerde olduğu gibi, söylenişleri bir,anlam-ları ayrı iki sözü bir arada bulundurma sanatı a- şağıdakilerin hangisidir? A) Cinas B) Hüsn-i talil C) Teşhis D) Tevriye E)İntak (ÖYS)
ÖRNEK Gittikçe bembeyaz gezinenler üçer beşer Bildim ki ahiret denen yerdedir beşer Bu dizelerdeki altı çizili sözcüklerle yapılan sanat aşağıdakilerden hangisidir? A)Tevriye B)Kinaye C)Cinas D)Mecaz-ı mürsel E)Hüsn-i talil
MÜBALAĞA (ABARTMA) Bir olayı,bir düşünceyi, bir durumu olduğun- dan çok büyük ya da çok küçük göstermektir. Merkez-i hâke atsalar bizi Kürre-i arzı patlatır çıkarız Bu beyitte şair, "yerin dibine sokulsak da yerküreyi patlatıp çıkarız" derken abartma yapmıştır.
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan şühedâ! Şair, bu dizelerde çok şehit verildiğini anlatmak için toprak sıkıldığında şehitlerin fışkıracağını söylerken abartma yapmıştır.
TEZAT Bir varlık ya da durumla ilgili karşıt özelliklerin belirtmesidir. Ne siyah eylemiş bu alnımı Saçımı bembeyaz eden bahtım Dizelerdeki altı çizili sözcükler tezat sanatını oluşturmuştur.
ÖRNEK I. Neden böyle düşman görünürsünüz Yıllar yılı dost bildiğim aynalar II. Ağlayanlar bir gün güler Aldırma gönül aldırma Bu dizelerde ortak olan söz sanatı, aşağıdakilerin han- hangisidir? A) Tevriye B) Cinas C) Tezat D) Kinaye E) Hüsn-i talil l.'deki dizelerde "dost“ ve“ düşman“sözcüklerinin;II.’deki dizelerde "ağlayanlar "ve“ güler“ sözcüklerinin birlikte kulla- nılması tezat sanatına örnektir. Yanıt C'dir.
TARİZ (İĞNELEME) İğnelemek, yermek amacıyla bir sözün anlamının tam karşıtını söylemektir. Evde yoktur kırık çanağı Kahveye gelirde fincan beğenmez Bu dizelerde kişinin kendini bilmediği,o kişi iğnelenerek dile getirilmiştir.
Gelen vurdu, giden vurdu, bir de sen vur. Bu cümlede de kişinin, bilinen kişiden darbe yemesi iğneleyici bir dille anlatılmaktadır.
ÖRNEK Durmak istemezken gönül pasında Yine siz avutun onu yasında Siz iki aşina kalp arasında Sıradağlar gibi duran seneler Bu dörtlüğün son iki dizesinde, aşağıdaki söz sanatlarından hangileri vardır? A)Benzetme(teşbih)- kişileştirme(teşhis) B)Karşıtlık(tezat)-düzdeğişmece(mecaz-ı mürsel) C)Tevriye - kinaye D)Güzel nedenleme(hüsn-i talil)-bilmezdengelme (tecahül-i arif) E)İğneleme (tariz) - benzetme (teşbih) Verilen dizelerde, seneler, sıra dağa benzetildiğinden teşbih; bu benzetiş yermek amaçlı olduğundan tariz sanatı vardır. Yanıt E'dir.
KİŞİLEŞTİRME-KONUŞTURMA(TEŞHİS-INTAK) İnsan dışı varlıklara insan özelliği vermeye "kişileştirme (teşhis)"; insan dışı varlıklara söz söyletmeye "konuşturma (intak)" sanatı denir. Güzel gitti diye pınar ağladı Bu dizede pınarın ağladığından söz edilerek "kişileştirme" yapılmıştır. Kişileştirme sanatı, aslında "kapalı istiare" sayılır.Dolayısıyla bu dizede istiare de vardır. Çiğdem derki, ben âlâyım Yiğit başına belâyım Bu dizelerde "çiğdem" insan gibi konuşturulmuştur. Her konuşturma (intak), kişileştirme de sayılır.
ÖRNEK Çukurova bayramlığın giyerken Çıplaklığın üzerinden soyarken Bu dizelerdeki söz sanatı aşağıdakilerin hangisidir? A) Mecaz-ı mürsel B) Tezat C) Abartma D) Telmih E) Kişileştirme (teşhis) Dizelerde, Çukurova'ya insan gibi giyinme özelliği verildiğinden kişileştirme yapılmıştır. Yanıt E'dir
Adam, elini uzattı; tam onu koparacağı sırada, mor menekşe:" Bana dokunma!" diye bağırdı. Bu cümledeki en belirgin söz sanatı, aşağıdakilerin hangisidir? A)Teşbih(benzetme) B)Tezat C) İstiare D)Kinaye E) intak (konuşturma) (ÖYS) Menekşe insan gibi konuşturulduğundan yanıt E'dir.
HÜSN-İ TALİL (GÜZEL NEDENLEME) Bir olayı, gerçek nedeni yerine daha güzel bir nedene bağlama sanatıdır. Müzeyyen oldu reyâhin bağı çemen Meğer ki bağa haber geldi bu gece Bu dizelerde bahçenin bezenmesi, sevgilinin, geliyorum diye haber göndermiş olmasına bağlanmıştır. Güzel şeyler düşünelim diye Yemyeşil oluvermiş ağaçlar Bu dizelerde, baharla birlikte ağaçların yeşermesi, olağan nedenin dışında, "şairce" bir nedene bağlanmıştır.
ÖRNEK Şu Köyceğiz yolları Kaldır Ayşe'm kolları Bizim için yapılmış Şu Muğla'nın yolları Bu dörtlüğün son iki dizesinde yapılan söz sanatı aşağıdakilerin hangisidir? A)Kinaye B)Teşbih-i beliğ C) Mübalağa D)Hüsn-i talil E) Mecaz-ı mürsel Şair, yolların yapılmasının nedenini Ayşe'ye kavuşmasının kolaylaştırılması amacına bağladığından, burada hüsn-i talil sanatı yapılmıştır. Yanıt D'dir.
TECAHÜL-İ ARİF(BİLMEZDEN GELME) Sanatlı bir söyleyiş elde etmek için, bilinenin bilinmiyormuş gibi gösterilmesi sanatıdır.Diğer sanatlarla birlikte de kullanılabilir. Çördüklerin, cevizlerin, iğdelerin Gidin bakın gölgeleri orda mı? Sıladaki şair, geride bıraktığı doğal çevreyle ilgili bir soru sorarken, kendinin gerçeği bildiği de sezdirilmektedir. Sular mı yandı, neden tunca benziyor mermer? Bu dizede şair, suların yanmadığını bildiği halde bilmezmiş gibi soru sormaktadır.
TELMİH (ANIŞTIRMA) Söz arasında herkesçe bilinen bir olayı, bir öyküyü ünlü bir kişiyi, bir inancı, bir atasözünü akla getirme sanatıdır. Yaş otuz beş, yolun yarısı eder Dante gibi ortasındayız ömrün Bu dizelerde şair,ünlü şair Dante'yi söz arasında hatırlatarak "telmih" sanatı yapmıştır. Kül olayım Kerem gibi yana yana Bu dizede şair söz arasında, duyguları ile Kerem ile Aslı öyküsü arasında bağ kurmaktadır.
TENASÜP (UYGUNLUK) Aralarında, karşıtlık dışında, türlü ilgiler bulunan, sözcükleri dizede ya da dizelerde birlikte kullanma sanatıdır. Gümüş, yelkenlerini savurarak yüksekten Bir gemi yelken açtı hayâl iklimlerine Bu dizelerde geçen yelken-gemi sözcükleri tenasüp sanatına örnektir. Karşı yatan karlı dağlar karayıptı
TEKRİR (YİNELEME) Sözün etkisini güçlendirmek için aynı sözcüklerin yinelenmesidir. Dedim ay giz edalısan Dedi oğlan ne delisen Dedim bülbül sevdalısan Dedi seher öterem men Bu dizelerde "dedim", "dedi" sözcükleri yinelenerek bir etki sağlanmıştır.
İSTİFHAM (SORMA) Yanıt alma amacı gütmeksizin art arda sorular kullanmaktır. Burada amaç,söyleyişi daha etkili kılmaktır. Sözler mecaz anlamlı değildir. Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı Felekler yandı âhımdan muradım şem'i yanmaz mı ****************************************************** Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allahım bu çizgili yüz? Bu dizelerde yanıt gerektirmeyen sorularla istifham sanatı yapılmıştır
NİDA (SESLENME) Şiddetli duyguları,heyecanları coşkun bir seslenişle anlatmadır.Daha çok ay,ey,hay, ah ünlemleriyle yapılır. Ey kimsesiz âvâre çocuklar! Hele sizler, hele sizler... ************************** Örtün evet, ey hâile.. Örtün, evet ey şehr! Bu dizelerde sıkça "ey" ünlemi kullanılmıştır
TERDİT Sözü beklenmeyen bir sonuca getirmektir. Hele var ki bir tablo Görse şaşar Anibal Ördeklerden bir filo Bir de kazdan amiral Ziya Paşa, bu dizelerde Anibal'ı şaşırtacak deniz filosunu,beklenmedik şekilde anlatı- yor.
Dişin mi ağrıyor? Çek kurtul. Başın mı ağrıyor? Bir çeyreğe iki aspirin. Verem misin? Üzülme, onun da çaresi var, Ölür gidersin Şair son dizesi, beklenmeyen bir dizedir,bu dize terdite örnektir
TENASÜP (UYGUNLUK) Aralarında, karşıtlık dışında, türlü ilgiler bulunan, sözcükleri dizede ya da dizelerde birlikte kullanma sanatıdır. Gümüş, yelkenlerini savurarak yüksekten Bir gemi yelken açtı hayâl iklimlerine Bu dizelerde geçen yelken - gemi sözcükleri tenasüp sanatına örnektir.
İRSAL-İ MESEL(ATASÖZÜ SÖYLEME) Söylenenleri daha güçlü hale getirmek için sözü atasözü ya da deyişle bitirme. Kirpikleri uzundur yarin hayale sığmaz Meşhur bir meseldir mızrak çuvala sığmaz Mızrak çuvala sığmaz,atasözü dizelerde kullanıldığından irsal-i mesele örnektir.
SECİ Bir söz sanatı olmayıp düzyazıda (Divan edebiyatında süslü nesirde) cümlelerin ortasında ya da sonunda yapılan uyaktır. Gönlüm oduna her ne yaktınsa ol tüter. İlahi! Vücudum bağına her ne diktinse ol biter.
ÖRNEK İlahi, kabul senden, ret senden, şifa senden dert senden... İlahi, iman verdin, daim eyle; ihsan verdin kaim eyle Bu parçadaki altı çizili sözcükler aşağı- dakilerin hangisine örnektir? A) İmale B) Seci C) Aliterasyon D) Redif E) Cinas (ÖYS)
Bu dizede "s" sesi sık yinelenmiştir ALİTERASYON Şiirde ve düzyazıda ahenk yaratmak amacıyla aynı sesleri taşıyan sözcükleri ve sesleri sık kullanmaktır. Seherlerde seyre koyuldum semayi deryayı Bu dizede "s" sesi sık yinelenmiştir
TEDRİC(DERECELEME) Bir düşünceyi derece derece yükselten veya indiren bir düzen içinde sıralama Geçsin günler,haftalar,aylar,mevsimler, yıllar Makber, makber değil bir türbe, türbe değil bir mabet
Gönlümde ateştin, gözümde yaştın Ne diye tutuştun, ne diye taştın LEFF Ü NEŞR Çoğunlukla bir beyit içinde, ilk dizede birkaç şeyi andıktan sonra, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve zıtlıkları belirtmeye leff ü neşr denir Gönlümde ateştin, gözümde yaştın Ne diye tutuştun, ne diye taştın Deli eder insanı bu deniz, bu gökyüzü Göz kırpar yıldızlar, türküler söyler balıklar