ÖRNEKLERLE SÜRDÜRÜLEBİLİR SU KAYNAKLARI YÖNETİMİ Dr. Cem Polat ÇETİNKAYA İnş. Y. Müh.

BÜTÜNLEŞİK (ENTEGRE) HAVZA YÖNETİMİ KAVRAMLAR SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK BÜTÜNLEŞİK (ENTEGRE) HAVZA YÖNETİMİ ANLAMLARI?

SUMER Günümüzde, Su Kaynakları Yönetiminin En Öncelikli Sorunu: DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ Su Kaynakları Yönetimi ve Su Kaynaklı Doğal Afetlerin Kontrolü Araştırma ve Uygulama Merkezi Günümüzde, Su Kaynakları Yönetiminin En Öncelikli Sorunu: Kısıtlı Su Kaynakları İle Artan Su Talebini Karşılamak. TALEP ARZ Ekonomik Gelişim Su Kaynakları Arz-Talep Sürdürülebilir Kalkınma Zorunluluğu

SUMER Dublin Prensipleri ve Gündem 21 (1992) DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ Su Kaynakları Yönetimi ve Su Kaynaklı Doğal Afetlerin Kontrolü Araştırma ve Uygulama Merkezi Dublin Prensipleri ve Gündem 21 (1992) İnşan yaşamı, çevre ve ekonomik gelişim için gerekli olan su kaynakları sınırlı ve etkilere açık kaynaklardır. Su kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetiminde her seviyeden politika geliştiriciler, planlamacılar ve kullanıcılar, katılımcı bir şekilde yer almalıdır. Su, rekabet eden kullanıcılar arasında ekonomik bir değere sahiptir ve ekonomik bir kıymet olarak göz önüne alınmalıdır. Su kaynaklarının geliştirilmesinde ve yönetiminde entegre yaklaşım göz önüne alınmalıdır. Su kalitesi, talep ve arz birlikte değerlendirilmelidir. Su kalitesi ve su ekosistemleri mutlaka korunması gereken unsurlardır. Su kaynaklarının kullanılmasında ve yönetiminde sürdürülebilirlik yaklaşımı esas alınmalıdır.

1992 yılında Rio’da düzenlenen Dünya Çevre ve Kalkınma Zirvesi: su kaynakları sürdürülebilir kalkınmanın temelini oluşturmakta; bu kaynakların sürdürülebilir gelişimi ve yönetimi esas olmaktadır.

21. Yüzyılın başında yerküremiz önemli bir su krizi ile karşı karşıyadır. Sorunların, su kaynaklarının yönetimindeki eksikliklerden ve hatalardan kaynaklandığı teşhisine varılmakta; yönetimde sürdürülebilirliğin sağlanması gerektiği vurgulanmaktadır (2003’te Kyoto’da düzenlenmiş olan 3. Dünya Su Forumu sonucunda yayınlanan “Dünya Su Gelişim Raporu” - World Water Development Report).

*Sürdürülebilir kalkınma hedefi, ilk kez 1992’de Rio Dünya Zirvesinde ortaya konmuş ve daha sonra çeşitli platformlarda genişletilerek ele alınmıştır. *Birleşmiş Milletler’in “2000 Yılı Milenyum Deklarasyonu”nda temel hedefler şöyle belirlenmiştir (UN, 2003): 2015 yılına kadar, güvenli içme suyuna erişemeyen insan nüfusunun yarıya indirilmesi; yerel, bölgesel ve ulusal ölçeklerde, suyun yeterli ve hakça tahsisini öngören su yönetimi stratejilerinin geliştirilmesi ve böylelikle su kaynaklarının sürdürülebilir olmayan kullanımlarının durdurulması.

Sürdürülebilirliğin kesin bir tanımı yoktur; farklı kişilerce farklı şekillerde yorumlanmaktadır. En genel anlamıyla sürdürülebilir kalkınma sözcüğü, bugünün hedef ve ihtiyaçlarının, gelecek jenerasyonların hedef ve taleplerini tehlikeye sokmadan karşılanması; kalkınmanın bu felsefe içinde gerçekleştirilmesi anlamına gelmektedir.

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Kaynak değerlendirilmesinde kısa vade yerine uzun vadeli hedefler Üç kavram: Yenilenebilirlik (renewability) Dayanım (resilience) İyileşme (recoverability)

SORU Su yönetiminin sürdürülebilir olup olmadığını nasıl değerlendireceğiz? Yönetim kararlarının verilmesinde kararların sürdürülebilir olmasını nasıl garantileyeceğiz?

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK GÖSTERGELERİ Gündem 21’in 8. inci Bölümü: - kalkınma ve yönetim kararlarının verilmesinde sürdürülebilirliğin sağlanması - kaynak geliştirilmesi ve yönetimde: “ekonomik açıdan verimli”, “sosyal açıdan eşitliği gözeten (hakça)” “çevre açısından sağlıklı” kararların verilmesi. Sürdürülebilirlik: “ekonomik”, “sosyal” ve “çevresel” olmak üzere üç kriter açısından değerlendirilir.

SORU Sosyal, ekonomik ve çevresel boyutları nasıl sayısallaştıracağız, nasıl ölçeceğiz?

GÖSTERGELER Sosyal göstergeler Ekonomik göstergeler Çevresel göstergeler

EKONOMİK FAALİYETLER (ekonomik göstergeler, tarım, enerji, su ürünleri, madencilik, endüstri gibi faaliyetlere ilişkin göstergeler) ÇEVRESEL GÖSTERGELER (su kaynakları, bunların çeşitli amaçlarla kullanımı, atık su miktarları, hava kalitesi, zararlı atıklar gibi) AKTÖRLER VE POLİTİKALAR ( çevre ve su yönetiminde rol oynayan aktörlerin sayısı, sivil toplum örgütlerinin sayısı, çevre yasalarının mevcut olup olmaması gibi).

Su kaynakları yönetiminin temel boyutları.

Sürdürülebilirlik göstergelerinin 4 boyutlu yapısı. ÇEVRESEL SOSYAL EKONOMİK KURUMSAL Kıyı bölgesi su kalitesi Çevre sağlığı Fayda / Masraf Sistem verimliliği Sosyal ihtilaf seviyesi Su ihtiyacının karşılanması STK rolü Cinsiyet eşitliği Yasal / Politik unsurlar Jenerasyonlar arası eşitlik Sürdürülebilirlik göstergelerinin 4 boyutlu yapısı.

GÖSTERGELER Gündem 21: Bölüm 40, 6.ve 7. maddeler: “Bilgi Bazlı Karar Verme” Havza yönetimi için 3 tip gösterge hesaplanmalı; Gösterge değerleri düzenli olarak güncellenmeli; Çeşitli uluslar arası kuruluşların gösterge listeleri (Dünya Bankası, AÇA, MAP, vs.)

ÖRNEK Dünya Bankası Göstergeleri: Nüfusla İlgili Göstergeler: demografik göstergeler, nüfus artış hızı, hayat standartları, sağlıkla ilgiligöstergeler, vs. Arazi Kullanımı: Kentleşme hızı, bitki örtüsü özellikleri, arazi kullanım türleri, vs; Ekonomik Faaliyetler: Ekonomik göstergeler, tarımsal, enerji, endüstriyel, balıkçılık, madencilikle ilgili göstergeler; Çevresel Göstergeler: su kullanımı, su talebi, su miktarı ve kalitesi, su arzı, atık su deşarjları, hava kalitesi, tehlikeli atıklar, vs. Aktörler ve Politikalar: su yönetimindeki aktör sayısı, STÖ sayısı, yasalar, vs.

Mevcut (kısmen başarılı) Sınıf IV Sınıf III Su kalitesi 4 mm 0 mm Endüstriyel kullanım (yüseysel) 0% 1070 km2 Sulanan alan 30% 10% 30 % Sulama Kayıpları ----------- 15% - 40% 0%/y 39 mm/y Sulama suyu 8%/y 4%/y 3 mm/y Endüstriyel su kullanmı 2.5 %/y 0.5 %/y 7.4 mm/y İçme suyu kullanımı 0.5 mm/y 0.4 mm/y 0.2 mm/y Havza su çıktıs YAS kirliliği - 10% 0 % 59 mm/y Yüzeysel su -10% 9 mm/y YAS Arzı 700 mm/y Yağış -2 % /y -1 % /y - 1 % /y 704 000 Kırsal büyüme hızı 3 %/y 1 %/y 1.5 %/y 923 000 Kentsel büyüme hızı Mevcut (başarısız) Mevcut (başarılı) Mevcut (kısmen başarılı) Mevcut Doğum Kontrolü Kötümser İyimser BAU Mevcut durum Göstergeler

SMART GÖSTERGE MEVCUT TEPKİLER SU TALEBİ YÖN. TEMEL (1991) MDS (1982) İYİ. (1982) KÖTÜ. (1991) İYİ. (1982) KÖTÜ. Tarım (Arz/Talep)% 94.7 97.9 99.2 52.0 99.9 64.8 End.(Arz/Talep)% 100.0 Çevre (Arz/Talep)% 75 99 90 Kentsel (Arz/Talep)% GÖSTERGE SU ARZI YÖN. SU KALİTESİ YÖN. MDS İYİ. KÖTÜ. Tarım (Arz/Talep)% 88.7 90.8 55.9 98.1 99.34 49.52 End.(Arz/Talep)% 99.9 97.4 100.0 Çevre (Arz/Talep)% 99 90 Kentsel (Arz/Talep)% 100

ENTEGRE (BÜTÜNLEŞİK) SU KAYNAKLARI YÖNETİMİ

SEBEP: a). çevrenin tüm doğal kaynaklarıyla bir bütün. oluşturması; b) SEBEP: a) çevrenin tüm doğal kaynaklarıyla bir bütün oluşturması; b) her türlü gelişim planlarının “sürdürülebilir kalkınma” felsefesi içinde gerçekleştirilme zorunluluğu.   SONUÇ: SU KAYNAKLARININ ENTEGRE YÖNETİMİ

SORU Neyin entegrasyonu ?

ENTEGRASYON Çevresel ortamların entegrasyonu (hava, su, toprak, yüzeysel sular, yeraltı suyu, arazi kullanımı, erozyon, sulak alanlar, kıyılar, vs. ve bunların etkileşimleri) Çevresel faktörlerle sosyal, ekonomik, politik, kurumsal ve yasal unsurların entegrasyonu (SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK) Disiplinlerin entegrasyonu Aktörlerin entegrasyonu (KOORDİNASYON) Mali kaynakların entegrasyonu Yönetim araçlarının entegrasyonu (Karar destek sistemleri – veri tabanları, modeller, CBS, uzman sistemler) İklim değişikliği ve riskler

ENTEGRE HAVZA YÖNETİM MODELİNİN AŞAMALARI 1. TANILAMA 2. BİLGİ SİSTEMİ 3. KARAR DESTEK SİSTEMİ 4. UYGULAMA 5. İRDELEME

AKTÖRLERİN VE YÖNETİM AMAÇLARININ BELİRLENMESİ HAVZA SİSTEMİNİN TANILANMASI SORUNLARIN TESPİTİ VE BEKLENTİLERİN BELİRLENMESİ PAYDAŞ ÇALIŞMALARI VERİ TABANLARININ OLUŞTURULMASI VERİ ANALİZLERİ VERİ AKTARIMI VERİLERİN DERLENMESİ PAYDAŞ ANALİZİ HAVZA MODELLEMESİ KARAR MODELLERİ (SENARYO ÜRETİMİ) KARARLARIN SINANMASI VE ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETİM KARARLARININ BELİRLENMESİ UYGULAMA VE İZLEME AKTÖRLERİN, YÖNETİM AMAÇLARININ VE ÖNERİLEN YÖNETİM PLANININ SORGULANMASI

AKTÖRLERİN VE YÖNETİM AMAÇLARININ BELİRLENMESİ TANILAMA AKTÖRLERİN VE YÖNETİM AMAÇLARININ BELİRLENMESİ Karar vericiler ve su kullanıcılarının belirlenmesi Politika analizi Disiplinlerarası amaçların belirlenmesi Su kullanım amaçlarının belirlenmesi Sınır şartları ve etkilerin belirlenmesi HAVZA SİSTEMİNİN TANILANMASI Sistem elemanları (akım, kalite, toprak, ..vs) tanılanması Elemanlar arası ilişkilerin ortaya konması Sosyal, yasal, ekonomik, idari yapı ve unsurların tespit edilmesi Problemlerin, kaynak ve sınır şartlarının tanılanması AKTÖRLER 1-   Havzada karar verme, uygulama, denetleme veya yaptırım fonksiyonu olan tüm idari kurumların ve bunların havza yönetimindeki rollerinin belirlenmesi; 2-   Havzadaki tüm su kullanıcılarının saptanması; 3-   Aktörlerin her birinin amaç ve taleplerinin saptanarak; varsa girişimler ve çakışmaların irdelenmesi; 4-   Yönetimle ilgili yasa, tüzük ve yönetmeliklerin incelenmesi; yasal yönden havzadaki mevcut uygulamanın ortaya konması; 5-   Yönetim mekanizmasının, yönetim amaçları ve tercihlerinin, disiplinler ve elemanlar arası ilişkilerin, ortaya konacak yönetim politikalarını şekillendiren sınır şartları ve etkilerin belirlenmesi. HAVZA SİSTEMİNİN TANILANMASI 1-   Çeşitli kurum ve kuruluşların yürütmekte olduğu çalışmalar incelenerek, havza sistem elemanlarına (topografik haritalar, arazi kullanımları, toprak sınıfları, bitki örtüsü, akım, yağış, sıcaklık, buharlaşma, sediment, kalite gözlemleri vs.) ait mevcut bilgilerin nitelikleri, hangi kurumdan temin edilebileceklerinin saptanması; eldeki olanaklarla ulaşılabilenlerin derlenerek elemanlar arasındaki ilişkilerin ortaya konması; 2-   Fiziksel özelliklerin yanısıra, 1. adımda toplanan bilgilerden de yararlanarak, havzadaki sosyal, yasal, ekonomik, idari yapı ve unsurlarının ve aralarındaki ilişkilerin tespit edilmesi; 3-   Kullanılacak ekosistem parametrelerinin (amaçlara uygun, temsil niteliği olan ve diğer parametrelerdeki değişimleri yansıtabilen) belirlenmesi; 4-   Problemlerin kaynakları ve sınır şartları tanılanarak, yönetim kararlarının verilmesi aşamasında uygulanacak karar kriterlerinin ortaya konması.   Bu aşama sonucunda, havzadaki su kaynakları sistemi hakkında özellikle şu üç konuda irdeleme yapılabilecektir: 1)   su ihtiyacı, su kullanımı, suya olan talep ve kullanıcılar arasında rekabet (evsel ve endüstriyel su kullanımı, sulama, enerji, biyolojik çeşitlilik dahil çevresel durum, vs.) 2)   su kaynaklarının durumu ·      zamanda ve alanda ·      miktar ve kalite olarak ·      yüzeysel ve yeraltısuyu kaynakları ve bunların ilişkileri ·      eğilimler, su temininde güvenilirlik durumu ·      ekstrem olaylar (taşkın, kuraklık ve kirlilik) 3)   havzada kritik sorunların belirlenmesi ·      su kıtlığının ve kirliliğinin nedenleri ve mertebesi ·      su kıtlığının ve kirliliğinin konumu, sıklığı, zamanı, yoğunluğu ve süresi ·      su kıtlığının ve kirliliğinin topluma ve ekonomiye etkileri ·      su kullanımları ve kullanıcıları arasında rekabet ·      kritik sorunların öncelik sıralaması

PAYDAŞLARIN KATILIMI Paydaş Analizi Aktörler Paydaşların tercihleri Kararlara paydaş katılımının sağlanması

The workshop has fulfilled the requirement of a participatory approach, which is viewed in D02 of OPTIMA “as a means to develop the tools needed for an optimum management of water resources in direct, active consultation with the stakeholders, leading to the creation of a favorable ‘atmosphere’ that is aimed at gaining the understanding and acceptance of the eventual OPTIMA findings by all stakeholders”

The online “Water Issues Questionnaire” and the associated “Glossary”, has been used as “Questionaire I” regarding all issues ; Physical Conditions, Water Management, Water Demand, Water Supply

PHYSICAL CONDITIONS: WATER MANAGEMENT: OVERALL RESULTS FOR QUESTIONNAIRE I: PHYSICAL CONDITIONS: - Watershed Degradation - Water Scarcity - Droughts WATER MANAGEMENT: - Education and Awareness - Institutional Framework: - Institutional Responsibilities - Active Participation

ÖLÇÜM-İZLEME SİSTEMLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ HAVZA BİLGİ SİSTEMİ ÖLÇÜM-İZLEME SİSTEMLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ VERİ GÜVENİLİRLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI VERİ TABANLARININ (DATABASE) OLUŞTURULMASI VERİ ANALİZLERİ ONLINE VERİ AKTARIMI “Bilgi Sistemi” aşamasının ilk ayağı olan izleme sistemlerinin oluşturulması ve revizyonu çalışmaları yürütülmektedir. Bilgi Sistemi aşamasının merkezinde yer alan eleman ise veri tabanlarıdır. Bu amaçla, örnek havzada her türlü akım, meteorolojik ve su kalitesi verisinin sağlıklı bir biçimde depolanıp, analiz edilebildiği esnek bir veri tabanının (database) tasarımı planlanmaktadır. Bilgi sisteminin tasarımı sırasında ortaya çıkan yasal, teknik ve idari sorunların belirlenmesi, sorunların çözümüne yönelik cevapların türetilmesi ve sağlıklı bir bilgi sistemi oluşturabilmek için havzaya ait ne tür verilerin, nasıl toplanmaları, nasıl depolanmaları ve kullanıcıya nasıl sunulmaları gerektiği konusunda tanımlamaların geliştirilmesi de bu aşamada amaçlanmaktadır. Ayrıca havzanın topografya, toprak kaynakları, arazi kullanımları gibi alansal dağılım gösteren bilgilerinin yer aldığı Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) altlıklarının hazırlanması, bu altlıkların ilgili veri tabanlarıyla entegrasyonu gibi konularda da çalışmaların yapılması ve ortaya çıkan sorunların belirlenerek çözüm önerilerinin araştırılması Geliştirilecek veri tabanı, eldeki her tür bilginin standart bir formatta depolanmasını, veri güvenilirlik analizleri ve çeşitli veri sorgulamalarını, bunların grafiksel sunumunu ve farklı kullanım amaçlarına uygun formatta veri çıkışını sağlayabilecek, yeni tür bilgilerin eklenmesine olanak tanıyacak sürekli yenilenen esnek bir yapıya sahip olacaktır. veri tabanının, havzada mevcut teşkilatın tüm noktalarına on-line aktarımı sağlanacak Yukarıda belirtilen çalışmalarla şu sorulara cevap verilebilecektir: ·      havza hakkında hangi veri ve bilgiler mevcut? ·      hangi veri ve bilgiye ne şekilde ulaşılabiliyor? ·      mevcut verilerin kaliteleri, formatları, ölçekleri ve birimleri nedir? ·      hangi yeni veri ve bilgiye ihtiyaç vardır? ·      mevcut veri ve edinilen bilgi arasında hangi kritik boşluk, eksiklik ve uyumsuzluklar vardır (bilgi eksikliği)?

Veri-model-CBS entegrasyonu KARAR DESTEK SİSTEMLERİ (DSS) HAVZA MODELLEMESİ Hidrolojik Modeller Su Kalitesi Modelleri Veri-model-CBS entegrasyonu KARAR MODELLERİ Risk ve Güvenilirlik Analizi Belirsizliklerin İrdelenmesi Duyarlılık analizi ALTERNATİF KARARLARIN OLUŞTURULMASI (SENARYO ÜRETİMİ) KARARLARIN SINANMASI VE ETKİ DEĞERLENDİRMESİ Bilgisayar program paketi niteliğinde hazırlanmış olan bu modellerde, hidrolojik çevrimde yer alan tüm bileşenler, su kalitesi, bitki örtüsü ve toprak özellikleri, arazi kullanımı gibi unsurlar modellenmekte; risk ve belirsizlik analizlerine de yer verilmektedir. Söz konusu modellerin çoğu A.B.D.’de geliştirilmiş olup, HSPF (Hydrological Simulation Program - Fortran), SWMM (Stormwater Management Model) ve SWRRB (Simulator for Water Resources in Rural Basin) sıkça kullanılan entegre havza modelleridir. Avrupa’da ise önemli su kaynakları ve hidrolojik araştırma merkezleri tarafından oluşturulan MIKEBASIN (Danish Hydraulic Institute) ve Wallingford (HR Wallingford) modelleri olarak bilinen WALLRUS, WASSP, SPIDA ve MOSQITO gibi modeller mevcuttur. SUMER elemanlarının benzer amaçlarla kendilerinin geliştirdikleri modeller de mevcuttur. ·      Bu aşamada planların risk ve güvenilirlik analizlerinin gerçekleştirilmesi, mevcut belirsizliklerin irdelenmesi aşamaları yer almaktadır:

YÖNETİM KARARLARININ BELİRLENMESİ UYGULAMA YÖNETİM KARARLARININ BELİRLENMESİ UYGULAMA VE İZLEME

İRDELEME AKTÖRLERİN, YÖNETİM AMAÇLARININ VE ÖNERİLEN YÖNETİM PLANININ SORGULANMASI ·      uygulamaya dönüştürülen planların irdelenerek, ortaya çıkan sorunların yasal, teknik ve idari kaynaklarında yapılması gereken revizyonlar bu aşamanın konusunu oluşturmaktadır. Ayrıca yönetim kararlarının şekillenmesinden uygulamaya geçilmesi aşamasına kadar olan tüm kurum ve kuruluşların rollerinin ve kararlardaki paylarının irdelenmesi, eksik yönlerinin ortaya konması, gerekli yasal düzenlemelerin belirlenmesi, idari yapıdaki gerekli revizyonların belirlenmesi çalışmaları bu aşamada yer almaktadır. Bununla birlikte, yönetim amaçlarında yaşanabilecek değişiklikler ile yeni amaçların belirlenmesi de bu safhada ele alınması gereken konuları oluşturmaktadır. Bir başka değişle bu aşama, değişen koşullar ve sınır şartları altında kendini yenileyebilen dinamik bir entegre yönetim yaklaşımı geliştirmeyi amaçlamaktadır.

KARAR VERME Entegrasyon (teknik, çevresel, ekonomik, sosyal, kurumsal ve yasal unsurlar) Gerekli 3 temel unsur: Seçenek yönetim planları Karar vermek için kriterler Seçenekler arasında seçim yapabilmek için yöntem

ütopya Uygun çözüm kriter 2 kriter 1 iyi OPTIMA Mevcut A4 A5 A2 A6 A1

ORTAK NOKTA Tüm havzalarımızda benzer sorunlar: Su kıtlığı Su kirliliği NEDEN: Yönetim Sorunları

TEŞEKKÜRLER