HALOFİTİK (TUZCUL) BİTKİ VEJETASYON EKOLOJİSİ HALOCNEMUM STROBILACEUM,FRANKENIA HIRSUTA,(SİRKENGİLLER) ÇUVAN, ACI OT Dr. BÜLENT SÖNMEZ Dr. AYSEL AĞAR EMEL GÜVEN Yrd. Doç. Dr. SEMA KALE Dr. AHMET AĞAR Prof. Dr. İDRİS BAHÇEÇİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ. Biyoloji Bölümü Prof. M. VURAL, Prof. Dr. H. DUMAN, Doç. Dr. Z. AYTAÇ, Doç. Dr. ADIGÜZEL .

Kurak-yarı kurak bölgelerde sulanan alanların % 50’nde tuzluluk var Kıta Tuzluluk (milyon ha) Amerika Afrika Asya Avustralya Avrupa 146.9 80.5 319.3 357.3 50.8 TOPLAM 954.8 . Her yıl 1,5 milyon hektar sulanabilir arazi tuzlanmadan etkilenmektedir. Kaynak: Szabolcs 1991; Ghassemi ve ark. 1995, Fighting Water Scarcity and Combating Desertification Policies Report, 2008; IIASA / FA0 2008

Tuzluluk ve çölleşme GYPSOPHILA OBLANCEOLATA, ÇÖVEN, ÇÖĞEN, ÇEVGEN BİTKİ ÖRTÜSÜ TUZLULUK (dS/m) VERİMLİLİK (% azalış) Hafif İyi - Çok iyi < 4 10 Orta 4-8 10-50 Yüksek Zayıf 8-15 50-90 Çok Yüksek Yok Tuz kabukları, tozları 90’dan fazla Kaynak: Szabolcs 1991

Biyoklimatik dağılım ÇÖL ( P <100 mm), KURAK ( 400 > P >100 mm), YARI KURAK (P >400 mm) Tarımda kullanılan kurak alanların % 70’i özelliklerini yitirmiş biyolojik çeşitlilik azalmıştır. Dünya’da 6000 tür halofit Akdeniz iklim kuşağında 700 tür Kaynak:IWMI 2006

Çorak arazilerdeki bitki toplulukları toprağın ve iklimsel koşulların en tipik göstergesidir Buralarda gelişen tuzcul bitkiler "Halofitler" aralarında sistematik yönden bir akrabalık bulunmadığı halde belirli ortam şartlarına uyan, yaşayış benzerlikleri nedeniyle oluşmuş sosyo-ekolojik bir gruptur. Halofitler Toprakta az veya çok bulunan tuz yoğunluğuna karşı dayanıklı, donuk renkli, otsu yaprak tipine sahip bitkilerdir.

Halofitler-Tuzcul bitkiler 3 kategoriye ayrılırlar Sukkulent Halofitler : Hücre özsuyunun artışından dolayı yüksek klorid konsantrasyonuna toleranslı bitkilerdir. Sukkulent Olmayan Halofitler : Tuz bezlerinden tuzu dışarıya salgılarlar ve dokulardaki desalinizasyonla tuzluluğu düzenleyen bitkilerdir. Tuzu Biriktiren Halofitler : Tuz nakli için özel mekanizmaları olmayan bitkilerdir. Bitki dokularındaki tuz konsantrasyonu bitki ölünceye kadar artış gösterir. Kaynak :Güvensen 1994

Halofitlerin kullanımı SALSOLA CRASSA (SİRKENGİLLER) Genel olarak bu bitkiler ihmal edilmiş ve tarımsal gelişim için bir fırsat yada değerlendirme söz konusundan ziyade bir engel olarak görülmüştür. Ancak son yıllarda, halofitlerin adaptasyonu, üretimi, peyzaj ve hayvan beslemesinde kullanımı gibi konularda çalışmalar yoğunluk kazanmıştır Halofitlerden yiyecek, yakıt, hayvan yemi, uçucu yağ, ilaç, zamk, ekmek, lif vb. ürünlerin elde edilmesinde yararlanılmaktadır. Tohumlarından bitkisel yağ üretimi de ümit vericidir.

“Atık arazi” alanlarında Halofitik vejetasyonun geliştirilmesi erozyonla toprak kaybını önlemek amacıyla yetiştirilen bir çalı türü prosopis chilensis

Toprak ıslahında tuzcul bitkilerin etkisi Hindistan’da ekonomik önemi, büyüme potansiyeli, sert doğaya ve doğal olarak tuza dayanıklı dört çeşit bitki (Azadirirachta indica, Casaurina equisetifolia, Ricinus communis ve Eucalyptus sp.) yetiştirilerek normal ve sulanan tuzlu topraklarda 5 yıl boyunca izlenmiştir. Kaynak: CHOUKR-ALLAH, R. 1993. Halophyte Utilization In Agriculture. CIHEAM/IAM-B; Agadir, Morocco.

KİMYA VE ECZA SEKTÖRÜNDE HALOFİTLER GYPSOPHILA OBLANCEOLATA-ÇÖVEN-ÇEVGEN DETERJAN VE İLAÇ SANAYİNDE, TAHİN HELVASI YAPIMINDA BEYAZLATICI OLARAK, SAPONARIA HALOPHİLA-TUZCUL SABUNOTU İHTİVA ETTİĞİ SAPONİN NEDENİYLE ECZALIKTA ÖNEMLİDİR

YİYECEK OLARAK HALOFİTLER Sebze ve meyve olarak HOLLANDA, BELÇİKA, PORTEKİZ, RUSYA, PAKİSTAN, ABD, KOLOMBİYA, FAS, GÜNEYDOĞU VE ORTA ASYA ÜLKELERİNDE ekonomik değere sahip yiyecekler olarak tüketilmektedir. Bazıları deniz ürünleri ile mutfaklarda yer almaktadır. SALICORNIA EUROPAEA (SİRKENGİLLER), TUZLU OT, KURŞUN OUT, DENİZ BÖRÜLCESİ

PEYZAJ - EL SANATLARI ÇALIŞMALARINDA HALOFİTLER JUNCUS (HASIROTUGİLLER) GINDIRA-KOFA

YEM BİTKİSİ OLARAK HALOFİTLER Tuzlu topraklarda yetişen otsular, çalılar ve ağaçlar hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. Türkiye’de 1.5 milyon hektar olan tuzlu-alkali toprakların 733 000 hektarı çayır-mera alanlarındadır Dünyanın her tarafında bulunan Atriplex türleri hayvan yemi olarak kullanılmaktadır

Halofitlerin ekolojik özelliklerinin tanımlanması projesi İndikatör bitki olarak büyük öneme sahip olan tuzlu alanlardaki çorak vejetasyonunun bitkilerini ve yetiştikleri toprakların tuzluluk özelliklerini tespit etmek Çorak alanların ıslah çalışmalarında halofitlerden yararlanabilmek Türkiye vejetasyon haritasına veri sağlamak Temmuz ve Ağustos aylarında sodyum sülfat ve sodyum klorür tuzlarının hakim olduğu çorak topraklarda yetişen İç Anadolu’ya özgü endemik bitki olan Limonium lilacinum. (Dişotugiller), deve kulağı

Araştırma alanı İÇ ANADOLU BÖLGESİ, KONYA, EREĞLİ, AKSARAY OVALARI ANKARA, KIRŞEHİR, KONYA, KARAMAN, AKSARAY, KAYSERİ İLLERİ TUZ GÖLÜ, EŞMEKAYA SAZLIĞI, TERSAKAN GÖLÜ, BOLLUK GÖLÜ, KULU GÖLÜ, SAZ GÖLÜ, SAMSAM GÖLÜ VE BURDUR GÖLÜ KARADENİZ BÖLGESİ, BAFRA OVASI, EGE BÖLGESİ, AYDIN-SÖKE, İZMİR-SELÇUK, MUĞLA, TRAKYA BÖLGESİ-ERGENE, GELİBOLU-İPSALA PUCCINELLA DISTANS (BUGDAYGİLLER), ÇORAK ÇİMİ

Yöntem Vejetasyonun farklı gelişme dönemlerinde floristik çalışma yapılmıştır. Periyodik olarak bitki türlerinden örnekler alınmıştır. Vejetasyon alanı belirlemelerinde 30 -100 m2 arasında değişen örnek parseller seçilmiştir. 206 örnek parselden 452 adet bitki örneklemesi yapılmıştır. Seçilen alanlardaki bitki yoğunluğu dikkate alınarak toprak örnekleri alınmış, Tuzluluk analizleri yapılmıştır. Salicornia europaea, (Sirkengiller- tuzlu ot, kurşunotu) Halocnemum strobilaceum, (Sirkengiller- çuvan, acı ot)

Bulgular Genellikle topraklarda sodyum sülfat, kalsiyum sülfat ve magnezyum sülfat formlarında sülfat tuzlarının klorür tuzlarından daha baskın olduğu, Sülfat tuzlarının yoğun olduğu topraklarda endemik türlerin daha güzel geliştiği tespit edilmiştir. *PEGANUM HARMALA (STEP BİTKİSİ) ÜZERKLİK Sodyum sülfat tuzlarının hakim olduğu ve halofitlerle birlikte yetişen sadece taze iken hayvanlar tarafından otlanan bitki örtüsüne sahip az tuzlu topraklar

Puccinella Distans (E) Araştırma Alanlarında Tespit Edilen Bitkiler ve Toprak Tuzluluk Değerleri Familya Tür Sayısı Toprak Tuzluluğu Gramineae   Bugdaygiller 24 Puccinella Distans (E) Sodyum Sülfat, Sodyum Klorür EC: 4.28 - 88.1 dS/m pH : 7.54 - 8.71 DSY: 1.1 - 46.1Kireç (%): 4.2 - 70.3 Juncaceae Hasırotugiller 7 Sodyum Klorür, Sodyum Sülfat Magnezyum Klorür, Magnezyum Sulfat, EC: 10.7 - 40.4 dS/m PH : 8.24 - 8.55 DSY: 20.7 - 21.0 Kireç (%): 50.2 - 54.0 Juncaginaceae 13 Sodyum Sülfat, Sodyum Klorür EC: 0.5 – 19.8 dS/m pH : 7.74 - 9.92 DSY: 28.3 - 43.7 Cruciferae 6 Magnezyum Sülfat, Sodyum Sülfat EC: 0.5 - 13.0 dS/m PH : 7.81- 8.90 Kireç (%): 30 -42 Frankeniaceae 2 EC: 15.2 dS/m Kireç(%) : 42.8 Caryophllaceae Karanfilgiller 8 Kalsiyum Sülfat,Sodyum Sülfat, Sodyum Klorür EC: 33.1 - 34.1 dS/m PH :7.81- 8.19 DSY: 17.9 - 19.4Kireç (%): 26.9 - 28.3

Araştırma Alanlarında Tespit Edilen Bitkiler ve Toprak Tuzluluk Değerleri Familya Tür Sayısı Toprak Tuzluluğu Plumbaginacea   Dişotugiller 7 Limonium anatolicum Anadolu Kuduzotu (E) Limonium lilacinum* Devekulağı (E) Sodyum Klorür, Sodyum Sülfat, EC: 4.3 – 88.1 dS/m pH : 7.54 - 8.71 DSY: 1.2 - 46.1 Kireç (%): 50.2 - 54.0 Liliaceae Zambakgiller 8 Magnezyum Sülfat EC: 13.6 - 34.1 dS/m pH :8.68 - 10.36 DSY: 28.0 - 32.0, Kireç (%): 56.2 - 60.0 Boraginaceae Hodangiller 5 Onasma halophilum Emzik Otu (E) Sodyum Sülfat EC: 60.0- 75.0 dS/m Tamaricaceae Ilgıngiller 4 EC: 33.0- 34.0 dS/m

PUCCINELLA DISTANS - ÇORAK ÇİMİ ( BUĞDAYGİLLER) 15-40 cm BOYUNDA DEMETSİ GÖVDELİ OTSU BİTKİ ÖZELLİKLERİNE SAHİP, TÜRKİYE’YE ÖZGÜDÜR. İÇ ANADOLU TUZLU GÖLLERİN ETRAFINDAKİ YARI BATAKLIK ALANLARDA YAYGINDIR. HAKİM TUZLAR SODYUM SÜLFAT VE SODYUM KLORÜR EC: 88 dS / m , pH: 8.8, DEĞİŞEBİLİR SODYUM:%46 KİREÇ : % 4-70 GENELLİKLE KUMLU TIN, SİLTLİ TINLI, TINLI BÜNYELİ TOPRAKLARDA YETİŞMEKTE TUZLU ALANLARDA OTLATMA AÇISINDAN ÖNEMLİ KUVVETLİ KÖK SİSTEMİ İLE EROZYON ÖNLEYİCİ

CAMPHOROSMA MONSPELIACA-EZGEN KONYA-CİHANBEYLİ, KARAPINAR, AKSARAY-SULTANHANI, TUZ GÖLÜ TUZLU GÖLLERİN ETRAFINDA YER ALAN ÇORAK TOPRAKLARIN EN DIŞ KUŞAĞINDA, KURAKLIĞA DAYANIKLI, 10-40 cm BOYUNDA KUVVETLİ KÖK YAPISI İLE, YARIÇALI BİTKİ ÖZELLİKLERİNE SAHİP TÜYLÜ, BODUR, ASFALT KOKULU ÇÖZÜNEBİLİR İYONLARIN DEĞERLERİNE GÖRE HAKİM TUZLAR SODYUM SÜLFAT, POTASYUM SÜLFAT VE SODYUM KLORÜR EC: 47 dS / m , pH: 8.9, DEĞİŞEBİLİR SODYUM:%38, KİREÇ : %21-70 GENELLİKLE SİLTLİ TINLI BÜNYELİ TOPRAKLARDA YETİŞMEKTE HAYVANLAR TARAFINDAN SEVEREK YENİLMEKTEDİR RÜZGAR EROZYONUNA DİRENEBİLEN BİR TÜR

Tuzlu Ve Alkali Toprakların Bitki Yetiştirilerek Islahı ve Tarıma Kazandırılabilme Olanaklarının Araştırılması Projesi (2006-2011)

Araştırma Konuları A-Leymus cappadocicus (Yabani çavdar) B- Agropyron elongatum (Yüksek otlak ayrığı) C- Puccinella (Çorak otu) D- Kochia prostrata (Bozkır otu) E- Atriplex lentiformis F- Halimione verrucifera (Betne) G- Artemisia santonicum (Pelin otu) H- Atriplex +Leymus cappadocicus + Puccinella distans + Halimione verrucifera I- Atriplex +Leymus cappadocicus + Puccinella distans + Artemisia santonicum J - Atriplex +Leymus cappadocicus + Agropyron elongatum + Halimione verrucifera K- Atriplex +Leymus cappadocicus + Agropyron elongatum + Artemisia santonicum L – Camphorosma monspeliaca (Ezgen) M- Petrosimonia nigdensis N- Kontrol (doğal vegetasyon) O- Arpa

Uygulamalar

Araştırma Parselleri

E- Atriplex lentiformis Toprak tuzluluğu Konu Yıllar EC dS/m   A 2006 14,05 2008 14,65 2009 9,90 2011 11,62 B 10,66 16,06 8,68 9,80 C 13,61 18,40 10,87 10,65 D 15,01 18,45 9,79 10,85 E 16,12 20,13 10,39 8,47 F 11,88 17,43 7,64 8,12 0-60 cm toprak katmanında Elektriksel İletkenlik (EC) seviyesinin yıllara göre durumu (Mayıs 2006, Temmuz 2008, 2009 ve 2011) E- Atriplex lentiformis

SONUÇ VE ÖNERİLER Halofitik bitki örtüsü drenaj ve çorak toprakların ıslahı çalışmalarında karar vericiler için önemli veri sağlamaktadır. Islah imkanı çok zor “atık arazi” olarak adlandırılan tuzlu alanlardan halofitik vejetasyonun geliştirilmesi ile yararlanılmalıdır Doğal hayatın devamı ve ekolojik dengenin bozulmaması için endemik ve kaybolmaya yüz tutan türler koruma altına alınmalı, biyolojik zenginlik muhafaza edilmelidir. Halofitlerden mera bitkisi olarak yararlanılabilmeli, erozyonun önlenmesinde dikkate alınmalıdır